بۇگىنگى حالىقارالىق ساحنادا قىتاي مەن رەسەيدىڭ قارىم-قاتىناسى كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋدارۋدا. فرانتسۋزدىڭ جوعارى لاۋازىمدى ديپلوماتى جانە فرانتسيانىڭ بىرنەشە ەلدەگى بۇرىنعى ەلشىسى ءارى ەۋرازيا ىستەرى جونىندەگى ساراپشى پەر اندرەۋ «حالىقارالىق پەرسپەكتيۆالار» باعدارلاماسى مەن «الەم» اپتالىعىندا قىتاي-رەسەي قارىم-قاتىناستارىنا تەرەڭ تالداۋ جاسادى. ونىڭ ساراپتاماسى تومەندەگىدەي:

1950 ج: ستاليننىڭ وكتەمدىگى

تاريحقا نازار سالساق، اندرە 1950 جىلى اقپاندا ماو تسزەدۋن ستالين باسقارعان كەڭەس وداعىمەن دوستىق، وداقتاس جانە ءوزارا كومەك تۋرالى شارتقا قول قويعانىن ايتادى. بۇل رەسمي وداق سول كەزدەگى ءالسىز ءارى ارتتا قالعان قىتايدى «سوتسياليستىك لاگەردىڭ اتامانى» كەڭەس وداعىنا ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعىنان تاۋەلدى «ىنىگە» اينالدىردى.

بۇل كەزەڭ قىتاي جادىندا جاعىمسىز بەينەدە قالدى. ماو تسزەدۋن ءستاليننىڭ مىقتى قارۋ تاكتيكاسىنا نارازىلىق ءبىلدىردى، اقىر سوڭىندا 1950 جىلدارى قىتاي-كەڭەس وداعىنىڭ ىرگە بولىنۋىنە اكەلدى. وداقتىق شارتقا كەلەتىن بولساق، ونىڭ مەرزىمى 1980 جىلى اياقتالدى جانە ۇزارتىلمادى، ونىڭ ورنىنا 2001 جىلى وداقتاستىق تۋرالى باپتارى جوق تاتۋ كورشىلىك جانە دوستىق ىنتىماقتاستىق تۋرالى شارت جاسالدى. بۇل شارت 2021 جىلى جاڭارتىلىپ، ەكى ەل اراسىنداعى ولاردىڭ مۇددەلەرىنە سايكەس كەلەتىن تۇراقتى سەرىكتەستىككە سەپتىگىن تيگىزدى. ەكى جاق تا ستراتەگيالىق تاۋەلسىزدىكتى ساقتاي وتىرىپ، ىنتىماقتاستىققا ەرەكشە ءمان بەرەدى، بىراق وداقتاس ەمەس.

21 عاسىر: رەسەي باعىنىشتى مەملەكەتكە اينالدى

21 عاسىرعا اياق باسقاندا ەكونوميكالىق تۇرعىدان رەسەي قىتايعا ەنەرگيا مەن رەسۋرستاردى جەتكىزسە، قىتاي رەسەيگە ونەركاسىپ ونىمدەرىن ەكسپورتتايدى. اسىرەسە، رەسەي-ۋكراينا سوعىسى باستالىپ، باتىستىڭ رەسەيگە قارسى سانكتسيالارىنان كەيىن ماسكەۋ قىتاي نارىعىنا ودان سايىن تاۋەلدى بولىپ، ەكىجاقتى تاۋار اينالىمى 200 ميلليارد دوللاردان استى. دەگەنمەن، بۇل سونىمەن قاتار كۇشتەر بالانسىنىڭ ودان ءارى اۋىسۋىن بىلدىرەدى: رەسەيدىڭ ءجىو-ءى قىتايدىڭ وننان ءبىر بولىگىن عانا قۇرايدى جانە ونىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمى ەنەرگيا ەكسپورتىنا وتە تاۋەلدى، ونى قىتايمەن قارىم-قاتىناسىندا بىرتىندەپ ءالسىز جاعدايعا قويادى. بۇگىندە رەسەي قىتايدىڭ «كىشكەنتاي سەرىكتەسىنە» اينالدى، ءتىپتى كەيبىر ساراپشىلار ونى قىتايدىڭ ۆاسسال مەملەكەتى دەپ سانايدى.

سونىمەن قاتار، قىتاي-رەسەي ىنتىماقتاستىعى گەوستراتەگيالىق جانە يدەولوگيالىق اسپەكتىلەردى دە قامتيدى: ەكى ەل دە اقش باستاعان جاھاندىق تارتىپكە قارسى جانە باتىس ىقپالىن ازايتۋعا ۇمىتتەنەدى. ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ ساۋدا سوعىسى ەكى ەلدى ساياسي بىرەگەيلىك تۇرعىسىنان ودان ءارى جاقىنداتا ءتۇستى. الايدا بەيجىڭ مەن ماسكەۋدىڭ ۇستانىمدارى تولىعىمەن سايكەس كەلمەيدى. قىتاي اسكەري وداق قۇرۋدى جاريا تۇردە جاريالاۋدان ۇنەمى اۋلاق جۇرەدى جانە حالىقارالىق قۇقىقتىڭ قىزىل سىزىعىنان ءوتۋدى قالامايدى; قىتاي ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعىن جانە جاھاندىق ساۋدا كەڭىستىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن باتىسپەن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بايلانىس ورناتۋى قاجەت. سوندىقتان قىتاي مەن رەسەي اراسىنداعى «شەكسىز دوستىق» دەپ اتالاتىن نارسە اسەرلى ەستىلەدى، بىراق شىن مانىندە ول كوپ جاعىنان شەكتەۋلى.

تاريحتىڭ كولەڭكەسى

ەۋرازيا ىستەرى جونىندەگى ساراپشى پەر اندرەۋ دە ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاعى تاريحي كولەڭكەلەردى دە اتاپ ءوتتى. 19 عاسىردا پاتشالىق رەسەي ەكسپانسياسى كەزىندە تسين پاتشالىعىنىڭ 1-2 ميلليون شارشى شاقىرىم جەرىن باسىپ الدى، قىتاي بۇل تاريحي شيەلەنىستەردى شىنىمەن دە ۇمىتقان جوق. قىتاي مەن رەسەي قازىر كەلىسىمدەر ارقىلى شەكارالارىن دەماركاتسيالاعانىمەن، بۇل جاسىرىن ماسەلەلەر بولاشاقتا قايتا كوتەرىلۋى مۇمكىن. تەحنولوگيالىق ولقىلىقتار مەن ەكونوميكالىق تەڭگەرىمسىزدىكتەرمەن بىرگە قىتاي-رەسەي دوستىعىنىڭ ارتىندا ءوزارا سەنىمسىزدىك جاتىر.

قىتاي مەن رەسەيدىڭ ماقساتتارى بولەك

پەر اندرەۋ ودان ءارى قىتاي مەن رەسەيدىڭ ماقساتتارى ءارتۇرلى ەكەنىنە نازار اۋداردى. ءپۋتيننىڭ باسشىلىعىمەن رەسەي حالىقارالىق ەرەجەلەردى بۇزۋ جانە ەۋروپا مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىن ءجيى ارانداتۋ، ۋكرايناعا باسىپ كىرۋ ارقىلى ءوزىنىڭ بۇرىنعى يمپەريالىق داڭقىن قايتا قۇرۋعا تىرىسۋدا.

قىتايدىڭ ماقساتى، كەرىسىنشە، 19 عاسىرعا دەيىنگى ىقپالىن قالپىنا كەلتىرۋ. قىتايدىڭ كوزقاراسى قالىپتاسقان جۇيەنى تولىعىمەن قۇلاتۋ ەمەس، كەرىسىنشە جەتەكشى ءرول اتقارا الاتىن كوپجاقتى ءتارتىپ قۇرۋ. بەيجىڭ نەگىزىنەن «ءبىر جول، ءبىر بەلدەۋ» باستاماسىن جانە تسيفرلىق جىبەك جولىن ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق كۇشىنە سۇيەنەدى، سونىمەن بىرگە تايۆاندى بولاشاق قايتا بىرىكتىرۋگە دايىندالۋ جانە قاجەت بولعان جاعدايدا ۆاشينگتونعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ اسكەري قۋاتىن كۇشەيتەدى.

قىتاي مەن رەسەي اراسىنداعى نەگىزگى ايىرماشىلىق قىتايدىڭ تايۆان مەن وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنەن باسقا اۋماقتىق تالاپتارى جوق; ال رەسەي بولسا كورشىلەرىن ىقپالىن قالپىنا كەلتىرۋ اۋماعى دەپ سانايدى. قىتاي ماسكەۋدىڭ ۋكراينا تەرريتورياسىن اننەكسيالاعانىن مويىنداماي، رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى ارەكەتتەرىن قولدايدى، رەسەيلىك ەكسپانسيونيزمدى قولداۋ ەمەس، پۋتين رەجيمىنىڭ كۇيرەۋىن بولدىرماۋدى كوزدەيدى. بەيجىڭ ءۇشىن ەڭ قورقىنىشتى ستسەناري رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ىدىراۋى، ونداي جاعدايدا سولتۇستىك شەكاراسىن باقىلاۋسىز، انارحيالىق قۇرىلىممەن بەتپە-بەت كەلەدى.
ۋكراينا سوعىسى مەن ترامپتىڭ ساۋدا سوعىسىنىڭ پايداسى
ۋكراينا سوعىسى مەن ترامپتىڭ ساۋدا ساياساتى قانداي دا ءبىر جولمەن قىتايعا «جاناما پايدا» اكەلدى. پەر اندرەۋ قىتاي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۆان ي بريۋسسەلدە ۋكراينا سوعىسى باتىستىڭ نازارىن ازيادان ەۋروپاعا بۇرىپ، باتىستىڭ ازياداعى ىقپالىن ازايتىپ، قىتايدىڭ مۇددەلەرىنە جول اشتى دەپ مالىمدەدى. قىتاي ارمياسىنىڭ 1979 جىلعى ۆەتنام سوعىسىنان بەرى شايقاسقا قاتىسپاعانىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل سوعىس قىتايعا قۇندى اسكەري تاجىريبە بەردى، سونىمەن قاتار ونىڭ باتىس سانكتسيالارىن اينالىپ ءوتۋ داعدىلارىن شىڭدادى. سايىپ كەلگەندە، سوعىس رەسەيدى ودان ءارى السىرەتىپ، ونى قىتايعا بارعان سايىن تاۋەلدى ەتتى، بۇل پەكيننىڭ ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردى باقىلاۋىن كۇشەيتتى. ترامپتىڭ ساۋدا سوعىسىنا كەلەتىن بولساق، ول پەكيننىڭ قىسىمىمەن اقىرىندا جەڭىلدەپ، قىتاي ەكونوميكاسىنا تىنىس الۋ مۇمكىندىگىن بەردى.

ورتالىق ازياداعى تۇراقتىلىق

كەڭىرەك ايماقتىق دەڭگەيدە قىتاي ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق ارتىقشىلىقتارىن پايدالانا وتىرىپ، بىرتە-بىرتە تسيفرلىق قۋات ورتالىعىنا جانە الەمدەگى ەكىنشى ءىرى ەكونوميكاعا اينالۋدا. بەيجىڭ ماو داۋىرىندەگىدەي يدەولوگيانى ەكسپورتتاۋعا ارەكەتتەنبەي، «ءبىر جول، ءبىر بەلدەۋ » باستاماسىن جاھاندىق ىقپالىن كەڭەيتۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى رەتىندە پايدالانادى. قىتاي قورشاعان ورتانى باقىلاۋعا كوبىرەك كوڭىل بولەدى; تايۆان ماسەلەسىنەن باستاپ وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى داۋلارعا دەيىن جانە ورتالىق ازياداعى تۇراقتىلىققا دەيىن ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدىڭ نەگىزگى فاكتورلارى بولىپ تابىلادى. اسىرەسە ورتالىق ازيادا قىتايدىڭ اۋماقتىق امبيتسياسى جوق، سوندىقتان ءوز ىقپالىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق دامۋ مەن قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىققا سۇيەنەدى، بۇل رەسەيدىڭ يمپەريالىق وي-پىكىرىنە مۇلدەم قايشى.

كەرىسىنشە، وتارشىلدىق پەن يمپەريالىق ەكسپانسيا لوگيكاسى رەسەيدىڭ ۇلتتىق بولمىسىندا تەرەڭ تامىر جايعان. ورىستىڭ ۇلى تاريحشىسى ۆاسيلي كليۋتچەۆسكي (1841-1911) «رەسەي تاريحى – مەملەكەتتىڭ ءوزىن-ءوزى وتارلاۋ تاريحى» دەپ جازعان ەكسپانسيا لوگيكاسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. پۋتين دە ۋكراينانىڭ ءبىر بولىگىن باسىپ الۋ ارقىلى «جاڭا رەسەيدى» قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمىتتەنىپ، وسى جولمەن ءجۇردى. الايدا شىندىق بارعان سايىن قولايسىز بولىپ بارادى: رەسەي اسكەرى جىلدام جەڭىسكە جەتە المايدى، ونىڭ ەكونوميكاسى قيىنشىلىققا ۇشىرادى، ورتالىق ازيا مەن كاۆكازداعى ىقپالى السىرەدى. پۋتين ءارتۇرلى تاكتيكالاردى قولدانا وتىرىپ، جاعدايدى كەيىنگە قالدىرۋعا تىرىسۋدا، بىراق ونىڭ يمپەرياسىن قالپىنا كەلتىرۋ امبيتسيالارى قاتتى شەكتەلدى.

ناتو-نى «شەرتىپ كورۋ»

ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ناتو ەلدەرى ناتو-نىڭ شەشىمدىلىگى مەن بىرلىگىن «سىناۋعا» باعىتتالعان رەسەي باستاعان ارالاس وپەراتسيالاردىڭ نىساناسى بولدى. بۇل وپەراتسيالار كوبىنەسە پولشا، رۋمىنيا جانە دانيا جەرىندە ۇشقىشسىز ۇشۋلار، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ اۋە كەڭىستىگىنە اۋە كەمەلەرىنىڭ باسىپ كىرۋى سياقتى ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەرمەن بىرگە جۇرەدى. بۇل ارەكەتتەر ءالى اشىق اسكەري شابۋىل دەڭگەيىنە جەتپەگەنىمەن، ولار رەسەيدىڭ ەۋروپانىڭ قالعان بولىگىنە جاڭادان اگرەسسياسىن ايقىن كورسەتەدى.
سونداي-اق ناتو ىشىندە قالاي جاۋاپ بەرۋ كەرەكتىگى تۋرالى كەلىسپەۋشىلىكتەر بار: 2025 جىلى 24 قىركۇيەكتە فرانتسيا پرەزيدەنتى ەگەر رەسەيدەن تاعى دا ارانداتۋ بولسا، ناتو ءوز جاۋابىن «كۇشەيتۋى» كەرەك دەپ مالىمدەدى، بىراق سونىمەن بىرگە ول «وق اتۋدان» اۋلاق بولۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتتى. ءبىر كۇن بۇرىن اقش پرەزيدەنتى زەلەنسكيمەن كەزدەسۋىندە ناتو ەلدەرى وزدەرىنىڭ اۋە كەڭىستىگىن بۇزعان رەسەيلىك ۇشاقتاردى اتىپ ءتۇسىرۋى كەرەك ەكەنىن ايتقان بولاتىن. ءسوزسىز، ناتو ۇشاقتارىنىڭ سوعىسۋ ەرەجەلەرى وداقتاس ەلدەردىڭ باس شتابتارى اراسىندا تەرەڭ تالقىلاۋ تاقىرىبى بولىپ تابىلادى.

تۇتاستاي العاندا، رەسەي-قىتاي قارىم-قاتىناسى ءداستۇرلى وداق تا، تەڭ قۇقىلى سەرىكتەستىك تە ەمەس، كەرىسىنشە، ورتاق مۇددەلەرگە نەگىزدەلگەن جانە قۇرىلىمى بويىنشا تەڭگەرىمسىزدىگى بار ىنتىماقتاستىق قارىم-قاتىناس. قىتاي جاعدايدى باقىلاۋدى ساقتاي وتىرىپ، باتىستى تەجەۋ ءۇشىن رەسەيدى پايدالانادى; ەكىنشى جاعىنان، رەسەي قىتايدى ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق تىرەگى جانە ديپلوماتيالىق تىرەگى دەپ سانايدى، بىراق قىتايدىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقاندىعىنان ساقتانىپ وتىر. بولاشاقتا ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جاقىن بولا بەرۋى مۇمكىن، بىراق تاريحي ەستەلىكتەر، كۇشتەردىڭ تەڭسىزدىگى جانە ستراتەگيالىق ماقساتتارداعى ايىرماشىلىقتار بۇل «دوستىقتى» ارقاشان نازىك جانە بەلگىسىز رەڭكپەن تولتىرادى.

Abai.kz