Ortalyq Aziya memleketterining biylghy sammiyti aimaq ýshin jay sayasy rәsim emes, bolashaq baghdarymyzdy aiqyndaghan manyzdy kezeng boldy.

Kóp jyldan beri sóz jýzinde aitylyp kelgen «aymaqtyq birlesu» iydeyasynyng endi naqty mazmúngha ie bola bastaghany anyq kórindi. Bes halyqtyng taghdyry bir, tarihy ortaq, keleshek mýddesi de ózara sabaqtas ekenin basshylar da, qogham da aiqyn sezine bastady. Býgin biz «birlesip istey alamyz ba?» degen súraqqa jauap izdep otyrghan joqpyz, qayta sonyng naqty әreketke ainalghanyn kórip otyrmyz. Óitkeni qazirding ózinde Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan, Tәjikstan jәne Týrikmenstan birneshe iri jobalardy birlese atqaruda. Olardyng ishinde Qambar-Ata GES-i erekshe belgi. Qyrghyzstan aumaghynda salynyp jatqan búl strategiyalyq nysangha Qazaqstan men Ózbekstan tikeley qatysyp otyr. Elektr tapshylyghy jyl sayyn ushyghyp otyrghan qazirgi zamanda búl joba býkil aimaqqa quat beretin, su resurstaryn tiyimdi әri әdil paydalanugha mýmkindik jasaytyn erekshe qadam. Búghan qosa, Qazaqstan, Ózbekstan jәne Týrikmenstan temirjol dәlizderi aimaqtyng Qytay – Kaspiy – Europa baghytyndaghy tranzittik manyzyn arttyryp, Ortalyq Aziyany ýlken qúrlyqtyq ainalymnyng týiindi habyna ainaldyryp keledi. Gaz jәne elektr almasu jýiesi de aimaq elderining bir-birine tәueldi emestigin emes, qayta bir-birine senim artqanyn kórsetetin manyzdy tetikke ainaldy. Qysqy uaqytta Ózbekstan elektr quatyn Qazaqstan men Qyrghyzstangha jetkizse, jaz ailarynda Qazaqstan gaz tasymaly men janarmay logistikasynda óz kórshilerine qoldau kórsetip keledi. Su resurstaryn basqaru salasyndaghy kelisimder de songhy jyldary búrynghydan әldeqayda pragmatikalyq sipat aldy. Ámudariya men Syrdariya basseynin ortaq mýdde ýshin ýilestiru – aimaqtaghy eng kýrdeli taqyryptardyng biri, biraq býginde búl baghytta da naqty nәtiyjeler kórinude.

Degenmen, birlesip әreket etuding ózine tәn qiyndyqtary da joq emes. Syrtqy kýshterding yqpaly aimaqtaghy sheshimderge әli de әser etetinin moyyndau qajet. Geosayasy oiynshylardyng aimaq elderin bir-birine qarsy qoi, búrynnan kele jatqan senimsizdik túqymyn qayta qozdyrugha tyrysuy bizdi әlsiretip keldi. Sonymen birge әr memleketting ekonomikalyq quaty, damu dengeyi, ónerkәsiptik mýmkindigi men strategiyalyq basymdyqtary әrtýrli bolghandyqtan, ortaq sheshimge kelu keyde qiyndyq tudyrady. Múnday aluandylyq tabighy nәrse bolghanymen, ol kelissóz prosesin bayaulatatyny ras. Búghan qosa, keden, shekara, tranzit jәne sauda salalaryndaghy kólenkeli ekonomika men korrupsiya aimaqtyq integrasiyanyng qarqynyn tejep otyrghan eng auyr týiinderding biri. Institusionaldyq әlsizdik te óz әserin tiygizedi: qabyldanghan sheshimder myqty ónirlik mehanizmder arqyly sýiemeldenbegendikten, iske asu dengeyi keyde bayau bolady.

Soghan qaramastan, býgingi jaghday tarihta bolmaghan jana mýmkindikke ainalyp otyr. Aymaqta senim búrynghydan kýsheydi, memleket basshylarynyng dialogy túraqty formatqa týsti, ekonomikalyq ózara tәueldilik naqty mazmúngha ie boldy, al iri infraqúrylymdyq jobalar – yntymaqtastyqtyng shynayy kórinisi. Eng quanyshtysy – halyqtar arasyndaghy ózara týsinistik artyp keledi. Tarih bizge ýlken mýmkindik úsynyp túr: Ortalyq Aziyany túraqtylyq pen damu aimaghyna ainaldyru mýmkindigi. Sammitting mәni de osy: biz birge istey alamyz ba degen súraqtyng jauaby – iyә, biz qazirding ózinde birge istep jatyrmyz. Endigi maqsat osy qarqynnan ainymay, ortaq bastamalardy jana dengeyge kóteru. Búl aimaqtyng ghana emes, barsha halqymyzdyng keleshek úrpaghy aldyndaghy tarihy mindeti.

Ermahan Qalmyrzaev

Abai.kz