ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ بيىلعى ءسامميتى ايماق ءۇشىن جاي ساياسي ءراسىم ەمەس، بولاشاق باعدارىمىزدى ايقىنداعان ماڭىزدى كەزەڭ بولدى.

كوپ جىلدان بەرى ءسوز جۇزىندە ايتىلىپ كەلگەن «ايماقتىق بىرلەسۋ» يدەياسىنىڭ ەندى ناقتى مازمۇنعا يە بولا باستاعانى انىق كورىندى. بەس حالىقتىڭ تاعدىرى ءبىر، تاريحى ورتاق، كەلەشەك مۇددەسى دە ءوزارا ساباقتاس ەكەنىن باسشىلار دا، قوعام دا ايقىن سەزىنە باستادى. بۇگىن ءبىز «بىرلەسىپ ىستەي الامىز با؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ وتىرعان جوقپىز، قايتا سونىڭ ناقتى ارەكەتكە اينالعانىن كورىپ وتىرمىز. ويتكەنى قازىردىڭ وزىندە قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان جانە تۇرىكمەنستان بىرنەشە ءىرى جوبالاردى بىرلەسە اتقارۋدا. ولاردىڭ ىشىندە قامبار-اتا گەس-ءى ەرەكشە بەلگى. قىرعىزستان اۋماعىندا سالىنىپ جاتقان بۇل ستراتەگيالىق نىسانعا قازاقستان مەن وزبەكستان تىكەلەي قاتىسىپ وتىر. ەلەكتر تاپشىلىعى جىل سايىن ۋشىعىپ وتىرعان قازىرگى زاماندا بۇل جوبا بۇكىل ايماققا قۋات بەرەتىن، سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى ءارى ءادىل پايدالانۋعا مۇمكىندىك جاسايتىن ەرەكشە قادام. بۇعان قوسا، قازاقستان، وزبەكستان جانە تۇرىكمەنستان تەمىرجول دالىزدەرى ايماقتىڭ قىتاي – كاسپي – ەۋروپا باعىتىنداعى ترانزيتتىك ماڭىزىن ارتتىرىپ، ورتالىق ازيانى ۇلكەن قۇرلىقتىق اينالىمنىڭ ءتۇيىندى حابىنا اينالدىرىپ كەلەدى. گاز جانە ەلەكتر الماسۋ جۇيەسى دە ايماق ەلدەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە تاۋەلدى ەمەستىگىن ەمەس، قايتا ءبىر-بىرىنە سەنىم ارتقانىن كورسەتەتىن ماڭىزدى تەتىككە اينالدى. قىسقى ۋاقىتتا وزبەكستان ەلەكتر قۋاتىن قازاقستان مەن قىرعىزستانعا جەتكىزسە، جاز ايلارىندا قازاقستان گاز تاسىمالى مەن جانارماي لوگيستيكاسىندا ءوز كورشىلەرىنە قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ سالاسىنداعى كەلىسىمدەر دە سوڭعى جىلدارى بۇرىنعىدان الدەقايدا پراگماتيكالىق سيپات الدى. ءامۋداريا مەن سىرداريا باسسەينىن ورتاق مۇددە ءۇشىن ۇيلەستىرۋ – ايماقتاعى ەڭ كۇردەلى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى، بىراق بۇگىندە بۇل باعىتتا دا ناقتى ناتيجەلەر كورىنۋدە.

دەگەنمەن، بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋدىڭ وزىنە ءتان قيىندىقتارى دا جوق ەمەس. سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى ايماقتاعى شەشىمدەرگە ءالى دە اسەر ەتەتىنىن مويىنداۋ قاجەت. گەوساياسي ويىنشىلاردىڭ ايماق ەلدەرىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ، بۇرىننان كەلە جاتقان سەنىمسىزدىك تۇقىمىن قايتا قوزدىرۋعا تىرىسۋى ءبىزدى السىرەتىپ كەلدى. سونىمەن بىرگە ءار مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قۋاتى، دامۋ دەڭگەيى، ونەركاسىپتىك مۇمكىندىگى مەن ستراتەگيالىق باسىمدىقتارى ءارتۇرلى بولعاندىقتان، ورتاق شەشىمگە كەلۋ كەيدە قيىندىق تۋدىرادى. مۇنداي الۋاندىلىق تابيعي نارسە بولعانىمەن، ول كەلىسسوز پروتسەسىن باياۋلاتاتىنى راس. بۇعان قوسا، كەدەن، شەكارا، ترانزيت جانە ساۋدا سالالارىنداعى كولەڭكەلى ەكونوميكا مەن كوررۋپتسيا ايماقتىق ينتەگراتسيانىڭ قارقىنىن تەجەپ وتىرعان ەڭ اۋىر تۇيىندەردىڭ ءبىرى. ينستيتۋتسيونالدىق السىزدىك تە ءوز اسەرىن تيگىزەدى: قابىلدانعان شەشىمدەر مىقتى وڭىرلىك مەحانيزمدەر ارقىلى سۇيەمەلدەنبەگەندىكتەن، ىسكە اسۋ دەڭگەيى كەيدە باياۋ بولادى.

سوعان قاراماستان، بۇگىنگى جاعداي تاريحتا بولماعان جاڭا مۇمكىندىككە اينالىپ وتىر. ايماقتا سەنىم بۇرىنعىدان كۇشەيدى، مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ديالوگى تۇراقتى فورماتقا ءتۇستى، ەكونوميكالىق ءوزارا تاۋەلدىلىك ناقتى مازمۇنعا يە بولدى، ال ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار – ىنتىماقتاستىقتىڭ شىنايى كورىنىسى. ەڭ قۋانىشتىسى – حالىقتار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك ارتىپ كەلەدى. تاريح بىزگە ۇلكەن مۇمكىندىك ۇسىنىپ تۇر: ورتالىق ازيانى تۇراقتىلىق پەن دامۋ ايماعىنا اينالدىرۋ مۇمكىندىگى. ءسامميتتىڭ ءمانى دە وسى: ءبىز بىرگە ىستەي الامىز با دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى – ءيا، ءبىز قازىردىڭ وزىندە بىرگە ىستەپ جاتىرمىز. ەندىگى ماقسات وسى قارقىننان اينىماي، ورتاق باستامالاردى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ. بۇل ايماقتىڭ عانا ەمەس، بارشا حالقىمىزدىڭ كەلەشەك ۇرپاعى الدىنداعى تاريحي مىندەتى.

ەرماحان قالمىرزاەۆ

Abai.kz