Elshil, eren ghalym
Ziyabek Ermúqanúly! Búl esim Qazaq elining kózi ashyq, kókiregi oyau azamattaryna, ghylymy ortagha әbden tanys. Tarihshy ghalym, otanshyl, elshil azamat. Búghan bizding kuәger kózimiz talay jetken. Ol – tarih ghylymynyng irgeli salalaryn zertteu, zerdeleu isinde jәne ony nasihattau hәm úiymdastyru, shәkirt tәrbiyeleu júmystarynda tolaghay tabysqa jetken túlgha. Zekeng últ tarihynyng eki irgeli salasynda ónimdi enbek etip keledi. Biri – Qazaq handyghynyng tarihy, ekinshisi – Alash taqyryby.
Ziyabek myrza – kenestik kezendegi qalyng tarihshy ghalymdarynyng batyly bara bermegen Qazaq handyghy dәuirdi zerdeleude doktorlyq dissertasiya qorghaghan zeyindi ghalym. Ústazy – kórnekti tarihshy ghalym Janúzaq Qasymbaev. Al Alash taqyrybyna ony jetelegen kónil kókiregindegi elshildik sezim, otansýigishtik qasiyet. Búghan bizder kuәger bolghan kórinister kónilimizdi saqtalyp qalypty. 2012-2013 jyldary Euraziya uniyversiytetinde qyzmet jasaghan kezimizde Ziyabek myrzanyng Alash taqybyrynda jasaghan júmystarynyng shet jaghasyn kórgen edik. Búl jyldary bizding keyipkerimiz L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining «Evraziya» ghylymy zertteu institutynyng diyrektory qyzmetin atqardy. Ortalyq uniyversiytetting ghylymy kitaphanasyna ornalasty.
Ziyabek myrza bastaghan ghalymdar kitaphanany Bas shtabqa ainaldyrdy. Múnda Zekendi syrttan izdep keletin kisilerding izi suymaydy. Alash ziyalylarynyng úrpaqtary, Astanadaghy suretshiler men mýsinshiler qauymdastyghynyng ókilderi, Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik eltanbasynyng avtorynyng biri Jandarbek Mәlibekovter ortalyqqa jiyi-jii at basyn búratyn. Ghalymdar men doktoranttar ortalyqqa jinalyp, ghylymy taqyrypta diskurs qúratyn edi. Bal arasyn ósirushi omartashyday manyna kisi jinaytyn Zekenning keng minezi ortanyng qauqyldasyp, keng pikir almasyp otyruyna ong yqpal jasaytyn.
Ortalyq búryn-sondy beymәlim bolyp kelgen Alash ziyalylaryna qatysty zertteuler jýrgizip, olardyng múrasyn nasihattaugha kóp enbek sinirdi. Omby ónirining tumasy, Alash ziyalylary Asylbek, Músylmanbek, Múratbek Seyitovterding ghúmyry men qayratkerlik kelbeti turaly zertteu júmystarynyng qalay úiymdastyrylghany bizding kóz aldymyzdan ótti. El jadynan jyraqtap, tasada qalghan oqymysty qayratker Seyitovter turaly estelikter jinalyp, arhivtik materialdar aqtarylyp, arnayy zertteu jinaghy jariyalandy. Doktoranttargha ghylymy taqyryptar úsynylyp, kandidattyq jәne doktorlyq dissertasiyalar jazyldy. Jigerli, talapshyl ghalym tynbay enbek etti: akademiyalyq ortany bylay qoyghanda, búqaralyq aqparat qúraldarymen, qoghamdyq úiymdarmen tyghyz baylanys ornatty. Astananyng tarihyn jazuymen ainalysyp, búrynghy Aqmola qalasynyng bayyrghy túrghyndarynan aqparat jinady. Ghalymnyng enbegi Astanada EKSPO-2017 ótken uaqytta qazaq, orys, aghylshyn tilinde jaryq kórip, kórmege kelushilerding nazaryna úsynyldy.
Omby demekshi, jalpy, Ziyabek myrza – «Qazaq – elim, Saryarqa – jerim» (Abylay han) dep kelgen qandas, ózi aitatynday, «kvotasyz oralman». Onyng tughan jeri – Omby ólkesi. Sol jaqta orta bilim, Omby uniyversiytetining tarih fakuliteinde joghary bilim alghan. Student kezinde Ombydaghy qazaq jastarynyng basyn qosyp, últtyq sipattaghy mәdeny is-sharalardy úiymdastyrugha múryndyq bolady. Sol jaqta jýrgen uaqytynda kenestik әsker sapyna shaqyrylghan kezde «ajal apany» bolghan Aughanstangha óz erkimen súranghan. Biraq әskery komisariat múnyng «Kabulidinov» degen familiyasyna nazar audaryp, ony Kabulgha qaray jibermey qoyady. Sóitip, ol әskery boryshyn Kenes odaghynyng territoriyasynda óteydi.
Elimiz tәuelsizdik 90-jyldardyng basynda Zekeng Qazaqstannyng sol kezdegi astanasy Almatyda ótetin «Jigitting súltany» bayqauyna qatysady. Ony búl bayqaugha tughan jerge degen inkәr saghynyshy men qúrmeti «sýirep» kelgen bolatyn. Kóp úzamay ol Reseyding Omby ólkesinen Qazaqstangha qonys audarady. Tómendegi Ombydan Ertisting boyymen joghary órlep kelip (Kerulen ózenin jaghalaghan Shynghys handay), Kerekuge at basyn tireydi. Qyzmet etken mekemesi – qoghamdyq tәrtip saqtaushylardy dayyndaytyn oqu orny. Odan Elordagha-Astanagha bet búrady. Múnda ol L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya uniyversiytetinde úzaq jyldar boyy úiymdastyrushylyq qabiletti qajet etetin týrli basshylyq lauazymda qyzmet jasady.
El-júrtyn ansap kelgen Ziyabek myrzanyng boyynda qazaq oqyghandarynyng qalyptasuyna sep bolghan Omby qalasynyng ziyalylyghy ornyqqan. Búl shaharda qazaqtyng ataqty ghalymy Shoqan, Alash kósemi Álihan Bókeyhan, aghayyndy Seyitovter, Qoshke Kemengerúly, Smaghúl Saduaqasúly syndy qazaq ziyalylary bilim alyp, qyzmet jasaghan. Múnda 1902-1904 jyldary Últ ústazy Ahmet Baytúrsynúly qazaq auyldarynda bastauysh mektepter ashu ýshin qúrylghan «Aqmola, Semey oblystarynyng halyq uchiliysheleri» mekemesining isjýrgizushi lauazymynda qyzmet jasaydy. Qazaq ziyalylarynyng ýlken shoghyry qalyptasqan Omby qalasynyng qadir-qasiyeti Ziyabek myrzanyng boyyna sarqyt bolyp qalghan. Onyng ghalymdyq, azamattyq kelbetin enbekqorlyq, izdempazdyq, ghalymdyq talant-qabiletke tәn sypayy izet, tiltapqyshtyq, kishipeyildilik, adaldyq syndy adamy qasiyetter tolyqtyrady. Eki tilde – qazaq jәne orys tilderinde erkin sóileytin jәne aghylshynsha til bilui – Zekenning airyqsha qasiyetterining biri. Múny tughan jerding topyraghynan júqqan qadyr-qasiyet dep tanimyz.
Bir qyzyghy, Omby ólkesinde tughan Zekene Omby qalasynda aty shyqqan júldyzdy ghalym Shoqandy «janyna» baylap jýru búiymys boldy. Ol býgingi tanda Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng diyrektory qyzmetin abyroymen atqaryp keledi. Qoghamdyq kózqaras túrghysynan qaraghanda, atalghan institut gumanitarlyq saladaghy «qyzuy joghary» zertteu institutynyng biri, tipten, biregeyi. Kenestik dәuirdegi qoghamda búl instituttyng qyzuy bolat balqytatyn «domna peshindey» bolghany bәrimizge belgili.
Qazirgi tandaghy shyndyqtyng sharaynasynda instituttyng júmysy «júrttyng ystyq nazarynda» túrghany anyq. Temirdi iylegende qyzu (ótkirlik) men suyqty (sabyrlyq) aralastyra otyryp suyratynday minez qajet. Bizding keyipkerimizding tabighy boyynda ótkirlik pen sabyrlyq teng dәrejede óris tapqan. Kórshi júrttyng E. Fedorov, P. Tolstoy, K. Zatuliyn, D. Medvedev syndy sayasatkerleri men qogham belsendileri búqaralyq aqparat kózderi arqyly eki elding qarym-qatynasyna, dostyghyna shy jýgirtken uaqytta Ziyabek myrzanyng dәiek pen derekke sýienip jazghan batyl oilary әleumettik jelini dýr silkindirdi. Tarihy qújattargha sýiene sóilegen Zekeng reseylik sayasatkerlerding «tiyse – terekke, tiymese – bútaqqa» dep jaudyrghan sózderine tolymdy, tosyn oilarmen jauap qaytardy. Onyng otansýigishtik, elshildik minezi osy kezde erekshe jarqyrady. Onyng tarihty tereng tanityndaghy, kórshi elding tiline jýiriktigi auzyna kelgenin ottaghan kókbet, beybaq qarsylastarynyng mysyn basty.
Ziyabek myrzany ken-baytaq Qazaqstanyng әrbir óniri jaqsy biledi. Ol qyzmet babymen de, ghalymdyq izdenis baghytymen de ónirlerdi kóp aralaydy. Búl orayda, Zekenning Qostanay ónirine jii at basyn búryp túratyndyghyn atap ótu lәzim dep oilaymyz. Torghay-Qostanay ónirindegi ghylymy jiyndargha, qoghamdyq manyzy bar forumdargha Ziyabek Ermúqanúly jii qatysyp túrady. 2017 jyly 1916 jylghy últ-azattyq kóterilis basshylarynyng biri Keyki batyr Kókembayúlynyng shet elde qalghan denesining elge oraluyna oray ýlken jiyn ótkizildi: batyrgha kesene soghylyp, as berilip, Arqalyq qalasynda ghylymy konferensiya úiymdastyryldy (1 suret). Ghylymy jiynda Ziyabek myrza bas bayandamashy retinde tereng tanymdy, tolymdy bayandama jasady. Danqy batyrdyng ghúmyrnamasy men erlik isterine qatysty institut tarapynan jýrgiziletin zertteu júmystarynyng baghytymen tanystyrdy.

1 suret.2017 jyl. Torghay dalasy, Tasty auyly. Keyki batyr kesenesining ashyluy. Soldan ongha qaray: Erlan Qalmaqov, Erkin Ábil, Qalqaman Jaqyp, Bek Ibraev, Ziyabek Qabyldinov, Almasbek Ábsadyq.
Qostanay júrtshylyghy Zekenning Álihan Bókeyhan, Ahmet Baytúrsynúly, Myraghazy Esbolúlyna arnalghan is-sharalargha oflayn, onlayn formatynda qatysqan belsendiligimen de jaqsy tanys. 2021 jyly Qostanay qalasynda Alash kósemi Álihan Bókeyhannyng 155 jyldyghyna oray úiymdastyrylghan Respublikalyq ghylymiy-parktikalyq konferensiyagha Ziyabek Ermúqanúly bir top tanymal, kórnekti Alashtanushy ghalymdarmen birge qatysyp, tolymdy bayandama jasady (2 suret). Ghalym Qostanay ónirine birneshe tarihshy shәkirt-ghalymdar dayyndady. Olardyng zertteu enbekteri ólketanushylyq mәiek-mazmúngha qúralghan edi.

2 suret. 2021 jyl. Qostanay qalasy. «Alash tarihynan taghylym: Álihan Bókeyhan jәne Torghay-Qostanay óniri» atty Respublikalyq ghylymiy-praktikalyq konferensiya.
Haq ilimge sýiengen yrymshyl halqymyz aitady: Jaratushy әldebir auyr, jauapty júmysty kimge jýkteletinin ózi búiyrtady. Qazirgi tanda Ziyabek Ermúqanúlynyng basshylyghymen Qazaqtan tarihynyng 7 tomdyghy Memleket basshysynyng tikeley tapsyrmasy boyynsha jana kózqaras, tyng tanymmen jazylyp jatyr. Júrtymyzdyng búl sharadan kýtip otyrghan ýmiti de zor. Sol auyr da, jauapty júmysty qazaqstandyq ghalymdardy júmyldyryp, jaqsy isti úiymdastyrugha Ermúqan balasy Ziyabek basshylyq jasauda. Búl júmys ghalymdardyng úsynystary men qoghamdyq talqylaular negizinde, yaghni júrtshylyqtyng kóz aldynda jýzege asyp jatyr.
«Nar jolynda jýk qalmas» degen, zildey auyr jýkke esh qaymyqpay jon arqasyn tosqan alyp pildey minezge ie Zekeng búl isti ózining erik-jigeri men eren enbegi arqyly kótere biledi dep oilaymyz. Onyng ýstine búl jýk azamattyng ghúmyryndaghy «tal týs» kezenine kelip túr. Kóktegi kýn tal týske kelgen kezde shuaghy mol shapaghatty myng san sәule tógedi. Ziyabek myrzanyng ghalym, azamat, qayratker kelbetindegi jan-jaghyna shashar shapaghaty men shuaghy úzaghynan bolghay dep tileymiz!
Almasbek Ábsadyq,
filologiya ghylymdarynyng doktory, Ahmet Baytúrsynúly atyndaghy Qostanay ónirlik uniyversiytetining professory
Abai.kz