زيابەك ەرمۇقانۇلى! بۇل ەسىم قازاق ەلىنىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارىنا، عىلىمي ورتاعا ابدەن تانىس. تاريحشى عالىم، وتانشىل، ەلشىل ازامات. بۇعان ءبىزدىڭ كۋاگەر كوزىمىز تالاي جەتكەن. ول – تاريح عىلىمىنىڭ ىرگەلى سالالارىن زەرتتەۋ، زەردەلەۋ ىسىندە جانە ونى ناسيحاتتاۋ ءھام ۇيىمداستىرۋ، شاكىرت تاربيەلەۋ جۇمىستارىندا تولاعاي تابىسقا جەتكەن تۇلعا. زەكەڭ ۇلت تاريحىنىڭ ەكى ىرگەلى سالاسىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ءبىرى – قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى، ەكىنشىسى – الاش تاقىرىبى.

زيابەك مىرزا – كەڭەستىك كەزەڭدەگى قالىڭ تاريحشى عالىمدارىنىڭ  باتىلى بارا بەرمەگەن قازاق حاندىعى ءداۋىردى زەردەلەۋدە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان زەيىندى عالىم. ۇستازى – كورنەكتى تاريحشى عالىم جانۇزاق قاسىمباەۆ. ال الاش تاقىرىبىنا ونى جەتەلەگەن كوڭىل كوكىرەگىندەگى ەلشىلدىك سەزىم، وتانسۇيگىشتىك قاسيەت. بۇعان بىزدەر كۋاگەر بولعان كورىنىستەر كوڭىلىمىزدى ساقتالىپ قالىپتى. 2012-2013 جىلدارى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت جاساعان كەزىمىزدە زيابەك مىرزانىڭ الاش تاقىبىرىندا جاساعان جۇمىستارىنىڭ شەت جاعاسىن كورگەن ەدىك. بۇل جىلدارى ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ەۆرازيا» عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقاردى. ورتالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىنا ورنالاستى.

زيابەك مىرزا باستاعان عالىمدار كىتاپحانانى باس شتابقا اينالدىردى. مۇندا زەكەڭدى سىرتتان ىزدەپ كەلەتىن كىسىلەردىڭ ءىزى سۋىمايدى. الاش زيالىلارىنىڭ ۇرپاقتارى، استاناداعى سۋرەتشىلەر مەن مۇسىنشىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلدەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەلتاڭباسىنىڭ اۆتورىنىڭ ءبىرى جانداربەك مالىبەكوۆتەر ورتالىققا ءجيى-ءجيى ات باسىن بۇراتىن. عالىمدار مەن دوكتورانتتار ورتالىققا جينالىپ، عىلىمي تاقىرىپتا ديسكۋرس قۇراتىن ەدى. بال اراسىن ءوسىرۋشى ومارتاشىداي ماڭىنا كىسى جينايتىن زەكەڭنىڭ كەڭ مىنەزى ورتانىڭ قاۋقىلداسىپ، كەڭ پىكىر الماسىپ وتىرۋىنا وڭ ىقپال جاسايتىن.

ورتالىق بۇرىن-سوڭدى بەيمالىم بولىپ كەلگەن الاش زيالىلارىنا قاتىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ولاردىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ومبى ءوڭىرىنىڭ تۋماسى، الاش زيالىلارى اسىلبەك، مۇسىلمانبەك، مۇراتبەك سەيىتوۆتەردىڭ عۇمىرى مەن قايراتكەرلىك كەلبەتى تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ قالاي ۇيىمداستىرىلعانى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدان ءوتتى. ەل جادىنان جىراقتاپ، تاسادا قالعان وقىمىستى قايراتكەر سەيىتوۆتەر تۋرالى ەستەلىكتەر جينالىپ، ارحيۆتىك ماتەريالدار اقتارىلىپ، ارنايى زەرتتەۋ جيناعى جاريالاندى. دوكتورانتتارعا عىلىمي تاقىرىپتار ۇسىنىلىپ، كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار جازىلدى. جىگەرلى، تالاپشىل عالىم تىنباي ەڭبەك ەتتى: اكادەميالىق ورتانى بىلاي قويعاندا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن، قوعامدىق ۇيىمدارمەن تىعىز بايلانىس ورناتتى. استانانىڭ تاريحىن جازۋىمەن اينالىسىپ، بۇرىنعى اقمولا قالاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنان اقپارات جينادى. عالىمنىڭ ەڭبەگى استانادا ەكسپو-2017 وتكەن ۋاقىتتا قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلىندە جارىق كورىپ، كورمەگە كەلۋشىلەردىڭ نازارىنا ۇسىنىلدى.

ومبى دەمەكشى، جالپى، زيابەك مىرزا – «قازاق – ەلىم، سارىارقا – جەرىم» (ابىلاي حان) دەپ كەلگەن قانداس، ءوزى ايتاتىنداي، «كۆوتاسىز ورالمان». ونىڭ تۋعان جەرى – ومبى ولكەسى. سول جاقتا ورتا ءبىلىم، ومبى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەىندە جوعارى ءبىلىم العان. ستۋدەنت كەزىندە ومبىداعى قازاق جاستارىنىڭ باسىن قوسىپ، ۇلتتىق سيپاتتاعى مادەني ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋعا مۇرىندىق بولادى. سول جاقتا جۇرگەن ۋاقىتىندا كەڭەستىك اسكەر ساپىنا شاقىرىلعان كەزدە «اجال اپانى» بولعان اۋعانستانعا ءوز ەركىمەن سۇرانعان. بىراق اسكەري كوميساريات مۇنىڭ «كابۋلدينوۆ» دەگەن فاميلياسىنا نازار اۋدارىپ، ونى كابۋلعا قاراي جىبەرمەي قويادى. ءسويتىپ، ول اسكەري بورىشىن كەڭەس وداعىنىڭ تەرريتورياسىندا وتەيدى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك 90-جىلداردىڭ باسىندا زەكەڭ قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى استاناسى الماتىدا وتەتىن «جىگىتتىڭ سۇلتانى» بايقاۋىنا قاتىسادى. ونى بۇل بايقاۋعا تۋعان جەرگە دەگەن ىڭكار ساعىنىشى مەن قۇرمەتى «سۇيرەپ» كەلگەن بولاتىن. كوپ ۇزاماي ول رەسەيدىڭ ومبى ولكەسىنەن قازاقستانعا قونىس اۋدارادى. تومەندەگى ومبىدان ەرتىستىڭ بويىمەن جوعارى ورلەپ كەلىپ (كەرۋلەن وزەنىن جاعالاعان شىڭعىس حانداي), كەرەكۋگە ات باسىن تىرەيدى. قىزمەت ەتكەن مەكەمەسى – قوعامدىق ءتارتىپ ساقتاۋشىلاردى دايىندايتىن وقۋ ورنى. ودان ەلورداعا-استاناعا بەت بۇرادى. مۇندا ول ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇزاق جىلدار بويى ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتتى قاجەت ەتەتىن ءتۇرلى باسشىلىق لاۋازىمدا قىزمەت جاسادى.

ەل-جۇرتىن اڭساپ كەلگەن زيابەك مىرزانىڭ بويىندا قازاق وقىعاندارىنىڭ قالىپتاسۋىنا سەپ بولعان ومبى قالاسىنىڭ زيالىلىعى ورنىققان. بۇل شاھاردا قازاقتىڭ اتاقتى عالىمى شوقان، الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان، اعايىندى سەيىتوۆتەر، قوشكە كەمەڭگەرۇلى، سماعۇل سادۋاقاسۇلى سىندى قازاق زيالىلارى ءبىلىم الىپ، قىزمەت جاساعان. مۇندا 1902-1904 جىلدارى ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق اۋىلدارىندا باستاۋىش مەكتەپتەر اشۋ ءۇشىن قۇرىلعان «اقمولا، سەمەي وبلىستارىنىڭ حالىق ۋچيليششەلەرى» مەكەمەسىنىڭ ىسجۇرگىزۋشى لاۋازىمىندا قىزمەت جاسايدى. قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلكەن شوعىرى قالىپتاسقان ومبى قالاسىنىڭ قادىر-قاسيەتى زيابەك مىرزانىڭ بويىنا سارقىت بولىپ قالعان. ونىڭ عالىمدىق، ازاماتتىق كەلبەتىن ەڭبەكقورلىق، ىزدەمپازدىق، عالىمدىق تالانت-قابىلەتكە ءتان سىپايى ىزەت، تىلتاپقىشتىق، كىشىپەيىلدىلىك، ادالدىق سىندى ادامي قاسيەتتەر تولىقتىرادى. ەكى تىلدە – قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ەركىن سويلەيتىن جانە اعىلشىنشا ءتىل ءبىلۋى – زەكەڭنىڭ ايرىقشا قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. مۇنى تۋعان جەردىڭ توپىراعىنان جۇققان قادىر-قاسيەت دەپ تانيمىز.

ءبىر قىزىعى، ومبى ولكەسىندە تۋعان زەكەڭە ومبى قالاسىندا اتى شىققان جۇلدىزدى عالىم شوقاندى «جانىنا» بايلاپ ءجۇرۋ بۇيىمىس بولدى. ول بۇگىنگى تاڭدا ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارىپ كەلەدى. قوعامدىق كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراعاندا، اتالعان ينستيتۋت گۋمانيتارلىق سالاداعى «قىزۋى جوعارى» زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ءبىرى، تىپتەن، بىرەگەيى. كەڭەستىك داۋىردەگى قوعامدا بۇل ينستيتۋتتىڭ قىزۋى بولات بالقىتاتىن «دومنا پەشىندەي» بولعانى بارىمىزگە بەلگىلى.

قازىرگى تاڭداعى شىندىقتىڭ شارايناسىندا ينستيتۋتتىڭ جۇمىسى «جۇرتتىڭ ىستىق نازارىندا» تۇرعانى انىق. تەمىردى يلەگەندە قىزۋ (وتكىرلىك) مەن سۋىقتى (سابىرلىق) ارالاستىرا وتىرىپ سۋىراتىنداي مىنەز قاجەت. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ تابيعي بويىندا وتكىرلىك پەن سابىرلىق تەڭ دارەجەدە ءورىس تاپقان. كورشى جۇرتتىڭ ە. فەدوروۆ، پ. تولستوي، ك. زاتۋلين، د. مەدۆەدەۆ سىندى ساياساتكەرلەرى مەن قوعام بەلسەندىلەرى بۇقارالىق اقپارات كوزدەرى ارقىلى ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنا، دوستىعىنا شي جۇگىرتكەن ۋاقىتتا زيابەك مىرزانىڭ دايەك پەن دەرەككە سۇيەنىپ جازعان باتىل ويلارى الەۋمەتتىك جەلىنى ءدۇر سىلكىندىردى. تاريحي قۇجاتتارعا سۇيەنە سويلەگەن زەكەڭ رەسەيلىك ساياساتكەرلەردىڭ «تيسە – تەرەككە، تيمەسە – بۇتاققا» دەپ جاۋدىرعان سوزدەرىنە تولىمدى، توسىن ويلارمەن جاۋاپ قايتاردى. ونىڭ وتانسۇيگىشتىك، ەلشىلدىك مىنەزى وسى كەزدە ەرەكشە جارقىرادى. ونىڭ تاريحتى تەرەڭ تانيتىنداعى، كورشى ەلدىڭ تىلىنە جۇيرىكتىگى اۋزىنا كەلگەنىن وتتاعان كوكبەت، بەيباق قارسىلاستارىنىڭ مىسىن باستى.

زيابەك مىرزانى كەڭ-بايتاق قازاقستانىڭ ءاربىر ءوڭىرى جاقسى بىلەدى. ول قىزمەت بابىمەن دە، عالىمدىق ىزدەنىس باعىتىمەن دە وڭىرلەردى كوپ ارالايدى. بۇل ورايدا، زەكەڭنىڭ قوستاناي وڭىرىنە ءجيى ات باسىن بۇرىپ تۇراتىندىعىن اتاپ ءوتۋ ءلازىم دەپ ويلايمىز. تورعاي-قوستاناي وڭىرىندەگى عىلىمي جيىندارعا، قوعامدىق ماڭىزى بار فورۋمدارعا زيابەك ەرمۇقانۇلى ءجيى قاتىسىپ تۇرادى. 2017 جىلى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى كەيكى باتىر كوكەمبايۇلىنىڭ شەت ەلدە قالعان دەنەسىنىڭ ەلگە ورالۋىنا وراي ۇلكەن جيىن وتكىزىلدى: باتىرعا كەسەنە سوعىلىپ، اس بەرىلىپ، ارقالىق قالاسىندا عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلدى (1 سۋرەت). عىلىمي جيىندا زيابەك مىرزا باس بايانداماشى رەتىندە تەرەڭ تانىمدى، تولىمدى بايانداما جاسادى. داڭقى باتىردىڭ عۇمىرناماسى مەن ەرلىك ىستەرىنە قاتىستى ينستيتۋت تاراپىنان جۇرگىزىلەتىن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ باعىتىمەن تانىستىردى.

1 سۋرەت.2017 جىل. تورعاي دالاسى، تاستى اۋىلى. كەيكى باتىر كەسەنەسىنىڭ اشىلۋى. سولدان وڭعا قاراي: ەرلان قالماقوۆ، ەركىن ءابىل، قالقامان جاقىپ، بەك يبراەۆ، زيابەك قابىلدينوۆ، الماسبەك ابسادىق.

قوستاناي جۇرتشىلىعى زەكەڭنىڭ ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىراعازى ەسبولۇلىنا ارنالعان ءىس-شارالارعا وفلاين، ونلاين فورماتىندا قاتىسقان بەلسەندىلىگىمەن دە جاقسى تانىس. 2021 جىلى قوستاناي قالاسىندا الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 155 جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پاركتيكالىق كونفەرەنتسياعا زيابەك ەرمۇقانۇلى ءبىر توپ تانىمال، كورنەكتى الاشتانۋشى عالىمدارمەن بىرگە قاتىسىپ، تولىمدى بايانداما جاسادى (2 سۋرەت). عالىم قوستاناي وڭىرىنە بىرنەشە تاريحشى شاكىرت-عالىمدار دايىندادى. ولاردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ولكەتانۋشىلىق مايەك-مازمۇنعا قۇرالعان ەدى.

2 سۋرەت. 2021 جىل. قوستاناي قالاسى. «الاش تاريحىنان تاعىلىم: ءاليحان بوكەيحان جانە تورعاي-قوستاناي ءوڭىرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا.

حاق ىلىمگە سۇيەنگەن ىرىمشىل حالقىمىز ايتادى: جاراتۋشى الدەبىر اۋىر، جاۋاپتى جۇمىستى كىمگە جۇكتەلەتىنىن ءوزى بۇيىرتادى. قازىرگى تاڭدا زيابەك ەرمۇقانۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن قازاقتان تاريحىنىڭ 7 تومدىعى مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى بويىنشا جاڭا كوزقاراس، تىڭ تانىممەن جازىلىپ جاتىر. جۇرتىمىزدىڭ بۇل شارادان كۇتىپ وتىرعان ءۇمىتى دە زور. سول اۋىر دا، جاۋاپتى جۇمىستى قازاقستاندىق عالىمداردى جۇمىلدىرىپ، جاقسى ءىستى ۇيىمداستىرۋعا ەرمۇقان بالاسى زيابەك باسشىلىق جاساۋدا. بۇل جۇمىس عالىمداردىڭ ۇسىنىستارى مەن قوعامدىق تالقىلاۋلار نەگىزىندە، ياعني  جۇرتشىلىقتىڭ كوز الدىندا جۇزەگە اسىپ جاتىر.

«نار جولىندا جۇك قالماس» دەگەن، زىلدەي اۋىر جۇككە ەش قايمىقپاي جون ارقاسىن توسقان الىپ پىلدەي مىنەزگە يە زەكەڭ بۇل ءىستى ءوزىنىڭ ەرىك-جىگەرى مەن ەرەن ەڭبەگى ارقىلى كوتەرە بىلەدى دەپ ويلايمىز. ونىڭ ۇستىنە بۇل جۇك ازاماتتىڭ عۇمىرىنداعى «تال ءتۇس» كەزەڭىنە كەلىپ تۇر. كوكتەگى كۇن تال تۇسكە كەلگەن كەزدە شۋاعى مول شاپاعاتتى مىڭ سان ساۋلە توگەدى. زيابەك مىرزانىڭ عالىم، ازامات، قايراتكەر كەلبەتىندەگى جان-جاعىنا شاشار شاپاعاتى مەن شۋاعى ۇزاعىنان بولعاي دەپ تىلەيمىز!

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz