Azat el qanday bolady? Azat elding әdebiyeti qanday bolady? Búl súraqtargha birden toq etkizip jauap beru onaygha týspeydi. Sebebi, siz ben biz onday dәurendi bastan keshirip kórgenimiz joq. Ras, ata-babalarymyz bir kezde azat-erkin el bolghan desedi. Sony esimizge salghanday, qanymyzda qalghan bostandyq ruhy oqta-tekte búlqyna soqqany bolmasa, azattyqtyng ne ekenin biz úmytqaly qashan?!

Al «otarshyldyq degen ne? Otar elding әdebiyeti qalay jasalady? Úzaqqa sozylghan bodandyq búghauy men qatyp qalghan kommunistik iydeologiya adamdardy qalay qúldyqqa týsirip, últtyq qasiyetterdi joyyp jiberuge qalay jantalasady?» degen súraq tusa, ol jaghyn kóp qinalmay-aq aityp beruge bolady? Óitkeni biz qúldyq pen kiriptarlyqtyng tolyq kursynan ótken elmiz ghoy. Imperiyalyq zorlyq, otarshyl elding búratana últqa jasaytyn qiyanaty, sosialistik tónkeristing týr-týri, onyng reseylik modeli ghana emes, qytaylyq, mongholdyq modelideri, bәri-bәri – kózben kórip, qolmen ústaghan tanys jaylar. Armanda qaldyq deytin emes: er kezegi ýshke deyin bolsa, el kezegi de ýsheu eken. Bәrin de bastan ótkerdik. «Sosializm ornatularyna qarsylyghym joq. Biraq ol ýshin jandaryng ashymaytyn basqa bir eldi tandap alyndar» depti bayaghyda Germaniyanyng «Qaysar kansleri» atanghan Bismark degen kisi. Sol aitqanday, bizding qazaq ta, sorymyzgha qaray, kileng bir ózge týgil ózine de jany ashymaytyn elderding kóshine ilesipti ghoy.

Sóitip jýrgende, kesh te bolsa, azattyq tany da atty-au, әiteuir! 1991-jyldyng 16-jeltoqsany, sóz joq, mәngi tarihta qaldy. Búl kýn – qazaq halqynyng arada eki jarym ghasyr ótkende, tәuelsizdikke qaytadan qol jetkizgen kýni. Biraq, biz osy azattyqtyng qadir-qasiyetin der kezinde sezine aldyq pa? Sol kýni keshke taman qazaq teledidarynyng sholushysy Qazaqstannyng tәuelsizdik alghanyn jariyalady... Jariyalady deu artyq, jay kóp janalyqtyng birindey habarlap óte shyqty. Beyne bir, tәuelsizdik alghan – Qazaqstan emes, aidaladaghy Efiopiya ma, Mozambik pe, bireu sekildi. Men tang qaldym: «Mynau nege әlemge jar salmaydy? Ýkimet basshylary qazaq halqynan nege sýiinshi súramaydy? – deymin nazalanyp. – Bireulerding kóniline kele me dep jaltaqtap qalghan basymyz, tym qúrysa eki jýz jylda bir kelgen azattyghymyzgha da dúrystap quana almadyq-au!»

Nege búlay? Shynymen-aq, qúldyqqa әbden etimiz ólip ketkeni me? Úzaq jyl zyndanda jatqan adam jaryq dýniyege shyqqanda, kýn kózine tike qaray almaydy deushi edi. Álde, biz de sonday sәtti bastan keshirip túrmyz ba? Ne bolmasa, bizge jetken tәuelsizdik әbden ýmit ýzdirip, sharshatyp baryp, elding eng sonynan kelgendiginen be? Bәlkim, imperiya oilamaghan jerden ydyrap, biz ishtey dayyndalyp ýlgirmegen shygharmyz?

IYә, ol da mýmkin. Óitkeni biz songhy kýnderge deyin ýnemi odaqty saqtap qalu jaghynda jýrdik qoy. Federasiyagha da maqúl boldyq. Konfederasiya ma? Oghan da kónuge әzir edik... Aynalayyn, tәuelsizdik bizding úiqydan oyanuymyzdy kýtpey-aq, ózi keldi ghoy auylymyzgha! Búl ýshin eng aldymen, imperiyanyng irgesin birinshi bop shayqaltqan ýsh qarlyghash – Baltyq respublikalaryna qaryzdarmyz. Erliktin, qaysarlyqtyng ýlgisin aldymen solar kórsetti. Sonan son, eng aqyrynda imperiyanyng shanyraghyn ortasynan týsirip, oshaqtyng ýsh bútyn ýsh jaqqa sýirep ketken slavyan elderi: Reseyge, Ukraina men Belorussiyagha raqmet. «Jambas sýiekti qaq aiyrsan, kóten ishek bos qalady» deytin kóshpendiler. Sol aitqanday, el iyesi «Qara shanyraq» ýiin jyghyp, jýgin artyp jatqanda, bylayghy kórshi-qolannyng irge kótermeske amaly qaysy?

Alayda, keybir kerauyzdar bizding halqymyzgha sonyng ózin de kóp kórdi-au! Ýkim aityp ýirengen ejelgi әdetpen, bireuler parlamentte otyryp: «Qazaqstan sekildi kóp últty respublikagha tәuelsizdik qajet pe?» dep qorlaghanyn qaytersin. Bizding basshylar taq bir kinәli adamday: «Endi ne isteymiz? Jaghday osylay boldy» dep әlgilerge týsinik berip jatty.

Nesin jasyrayyn, osy kórinisterdi teledidardan kórip otyryp, «namystan, ua darigha, ólgenim joq» dep Birjan sal aitqanday, qatty qorlanghanym esimde. Jeke men ghana emes, boyynda azdy-kópti qany bar qazaq balasy ózin osylay sezingeni anyq. «Au, búl qalay? – deymin ishimnen.

– Bizding halqymyz ghasyrlar boyy azattyqty arman etpegendey, qolyna qaru alghan nebir bozdaqtar bostandyq ýshin basyn bermegendey, terezemiz ten, erkin el bolayyq dep talpynghany ýshin qazaqtyng ziyaly qauymy týrmede túnshyqpaghanday, osynshama dәrmensizdik tanytatyn ne jónimiz bar edi? Aspannan kesek-kesek kiyiz jauyp jatqanda, últaraq alugha úmtylmasaq, azamattyghymyz, eldigimiz qaysy?!»

Sonymen, ne kerek, eki úday kýide etekbasty bola jýrip, kóp kýttirgen tәuelsizdikke de qol jetkizdik. Keshegi imperiyanyng shaghylghan júrtynda on bes otau boy kóterdi. Árkim eseli enshisin alyp, shashylghan dýniyesin jinaqtap, óz aldyna tirshilik ete bastady. Ózine tiyesili әskerin jasaqtap, shekarasyn bekitip jatqandar da bar. Endi qalay, ózin-ózi qorghaytyn túraqty әskeri, shekarasy joq memleket bolushy ma edi? Al biz búl joly da asyghar emespiz, sol bayaghy eski әuen: «Resmy shekaranyng qajeti ne? Basqalar qaruly kýshterin bólip әketse de, biz birlesken armiyanyng qúramynda qalamyz» dep mәlimdedik.

Bizdinshe, osy jaghyn әli de oilasu kerek. Qazirgi әsker ishindegi alauyzdyq anau, orys ofiyserleri men soldattarynan tayaq jep, qorlyq kórgen jastarymyzdyng top-top bolyp qashyp kelip jatqany mynau! Endeshe ortaq komandagha baghynghan qúrama әsker dәl qazir últ arazdyghyn qozdyrghannan basqa ne beredi? Úly imperiya – KSRO taraghanymen, kishi imperiya RSFSR saqtalyp otyr. Resey armiyasynyng týbi qanday mindet atqaratynyn bir qúdaydyng ózi bilsin. Qazaqstannyng birikken armiya qúramynda qaluy – óz aumaghyndaghy bir millionday әskerding auyrtpalyghyn búdan keyin de kóteru degen sóz. Al bizge osynshama әskerding qajeti ne? Týbinde bizding respublikamyz yadrolyq qaru ústamaytyn, eshbir blokqa qosylmaytyn, óz shekarasyn ghana qorghaytyn shaghyn әskeri bar, beytarap elge ainalsa ghana útatynyn este ústaghanymyz jón.

Búl kýnde Qazaqstandy tәuelsiz el retinde jýzden astam memleket tanyghan eken. Kónildegi ýlken medeu osy. Týbi, ekonomikalyq derbestikke de jetermiz, әskerdi de bólip alarmyz. Múnyng bәri, әiteuir, kórinip túrghan realdy nәrseler ghoy. Bizdinshe, eng qiyn nәrse – kózge kórinbeytin tәuelsizdik, adamdardyng ruhany azattyghy. Ghasyrlar boyy ornyghyp qalghan qúldyqtyng taqiya tanbasyn ketiru onaygha týspeydi. Bizding jalpy ruhany ómirimiz, bolashaq iydeologiyamyz, әdebiyetimiz ben mәdeniyetimizdin   baghyt-baghdary osyghan baylanysty bolayyn dep túr.

Al endi bizding әdebiyetimiz búdan bylay qay baghytta damuy kerek? Ázirshe biletinimiz – onyng búrynghy otarlyq әdebiyetke mýlde úqsamaytyndyghy. Endigi әdebiyetting sipaty da, mazmúny da basqasha bolugha tiyis. Ashyghyn aitu kerek, bizdegi jetpis jyl boyy ómir sýrgen «qazaq sovet әdebiyeti» – otar elder әdebiyetining jarqyn ýlgisi boldy. Jeke biz emes, orys әdebiyetinen basqa barlyq odaqtas respublikalardyng jaghdayy solay. Ádebiyetti dayyn qalypqa salu, otarshyl sayasatqa baghyndyru jaghynan biz tipti Aziya men Afrikadaghy bodan elderden de asyp týstik. Óitkeni, bizding jelkemizde imperiyalyq zorlyqpen birge kommunistik iydeologiya qosa tónip túrdy. Al bir kezdegi Resey imperiyasyn ydyratpay aman alyp qalghan, onyng birden-bir múrageri – bolishevikter bolghany búl kýnde әrkimge ayan.

Dýnie jýzindegi barsha otar elder sekildi, Kenes dәuirindegi qazaq әdebiyeti de negizinen ýsh baghytta damyghanyn kóremiz. Onyng birinshi tobyna – Qazan tónkerisinen búryn da azattyq iydeyasyn tu qyp kótergen, sayasy baghyty aiqyn, kommunistik dogmanyng zorlyghyna kóne qoymaghan, qazaq aqyn-jazushylarynyng Alash ruhyndaghy aldynghy legi jatady. Búlardy imperiyalyq ýkimet 20-30 jyldary әr týrli syltaumen qolgha alyp, týgel derlik joyyp jiberdi. Jendetterding «asyrugha kónbeytinderdi» sýbesinen basyp súryptauynda qapy joq. Á.Bókeyhanov, M.Tynyshbaev, M.Shoqaev, X.Dosmúhametov, J.Aqbaev syndy iri-iri sayasy qayratkerlerdi qospaghanda, tek jazushylarynyng ózinen: Ahmet, Shәkәrim, Mirjaqyp, Maghjan, Jýsipbek, Sәken, Iliyas, Beyimbet, Symaghúl... Bayqaysyz ba, halqymyzdyng kileng sorpagha shyghar aqyl-oy kósemderin, sýt betinde qaymaghyn qalqyp otyrghan. Maqsat – qazaqtyng tilin kesu, endi qaytyp bas kótertpeu. Otarshyldar ol niyetine jetti de.

Ekinshi baghyt – janaghy «sypyrmadan» aman qalghan, alghashqylardyng taghdyryn kóre túryp, amalsyz ymyragha (kompromiske) jýgingen, sol arqyly әdebiyettegi realistik, halyqtyq ýrdisti saqtap qalugha tyrysqan bir shoghyr talantty aghalarymyz. Búlar qughyn-sýrgin, qyspaqty kóre jýrip, mәdeniyetimizdi qúryp ketuden saqtady. Ári onyng ilgeri basuyna tendesi joq, mol ýles qosty. Ara-túra kenestik qúrylysqa qalam tarta jýrip, әiteuir, astar-isha-
ramen bolsa da, býgingi ómirding qayshylyqtaryn ashugha, mýmkindiginshe, halyqtyng arghy-bergi tarihynyng kórkem shejiresin jasaugha kýsh saldy. M.Áuezov, Gh.Mýsirepov, S.Múqanov, I.Esenberliyn, X.Esenjanov, Z.Shashkiyn, Q.Amanjolov, Q.Bekhojiyn, Á.Tәjibaev t.b. jazushylardyng qalamynan tughan ýzdik tuyndylar qazaq әdebiyetindegi realistik baghytty ústap túrdy.

Ayausyz diktatura men jappay qughyn-sýrgin zamanynda óner adamdarynyng kompromiske baruynyng da jemisti jaghy boldy. Mәsele – qúrghaq aiqaygha elikpey, ishki bostandyghyndy saqtap qaluda. Eger Múhtar Áuezov 1932-jyly týrmede otyryp, Kenes ókimetine ashyq hat jazbasa, sóitip óz basyna bostandyq almasa, «Abay joly» epopeyasy dýniyege kelmes edi ghoy. Osy bir úly shygharmasyz býgingi qazaq әdebiyetining hali ne bolar edi? Ádebiyetimizge mol olja salghan osynau bilikti buyngha biz – soghys shyndyghyn ala kelgen keybir maydangerler men 60-jyldardaghy «jylymyqta» boy kótergen bir top talantty aqyn-jazushylardy da qosar edik. Keyingi jyldarda halyqtyq, realistik baghytty, mine, osylar jalghastyrdy.

Al songhy ýshinshi baghytty ústaghandar tipti kóp-aq. Olardyng atyn atap, týsin týstep, tizip jatudyng ózi artyq bolar. Bir sózben aitqanda, búlar – aghyspen yqqandar, auqymdy baqqandar, otarshyldyq sayasat pen kommunistik iydeologiyanyng soyylyn soghyp, tarysyn terip jeushiler. Talantqa tapshy, ishki bostandyqtan júrday, biraq baqay esepke jýirik múnday jolbiykelerdin, әriyne, qoghamdaghy orny ýstem boldy. Olar, beyne, atasynyng aldynda otyrghan erke bala tәrizdi edi. Tәuir qyzmet – solarda, orden-medali, syi-syyapat – solarda. Ortalyq Komiytetke bedeldi, bastyqtargha jaghymdy. Onysyn ózderi de jasyrmay, әldebir otarshyl sheneunikpen, ne respublika basshylarymen tabaqtas bola qalsa, soghan әldeqanday bolyp, birazgha deyin tisterin shúqyp jýrer edi.

«Sosialistik realizmnin» dayyn qalybyna salyp shygharma jazu ýshin, bәlendey asyp bara jatqan talanttyng da qajeti joq-túghyn. Partiya núsqaulary men qauly-qarardy jattap al da, kópirtip jaza ber. Ádebiyet – taptyq sananyng kórinisi, partiyalyq isting bir bólegi. Kommunister – zamanymyzdyng aqyl-oyy, ar-úyaty, namysy. Dýniye-
degi eng tónkerisshil, eng sanaly, abzal adamdar – proletarlar... Kedeylik – izgilik ólshemi. Baylar – ezushi, jyrtqysh, aqymaq. Osylardyng ishinen jaghymdy, jaghymsyz keyipkerdi iriktep al da, aq pen qara boyaudy battastyra jaghyp, sydyrta ber. Bet aldymyz – adamzattyng núrly bolashaghy – kommunizm. Sol negizgi nysanadan janylmasang bolghany! Búl endi әdebiyetting әmbege ortaq taptyq, partiyalyq jaghy.

Sonan keyin, orys әdebiyetinen basqa býkil az últ jazushylaryna qoyylatyn taghy bir talap bar. Ol – últtar dostyghyn jyrlau. Imperiyalyq sayasattyng býrkenshik     aty – «internasionalizm» desek, sony kókke kótere dәripteu... Dostyq qashanda kerek qoy. Oghan kim qarsy? Biraq múnda da dayyn qalyp bar: býkil bodan últtar úly orys halqyna qúldyq úryp, oghan ómir boyy alghys aituy kerek. Búratana últtardyng ata-babasy kezinde basqa bir otarshyldyng qolyna týsip ketpey, Resey imperiyasyna baghynghany múnday jaqsy bolar ma! Sol ýshin taghdyrgha mәngi qaryzdar. Logika aiqyn: eger olar Resey imperiyasyna bodan bolmasa, keyingi úrpaqtary Qazan tónkerisining sharapatyna ilikpes edi ghoy. Adamzattyng núrly bolashaghy – kommunizm shúghylasyna býitip elden búryn shomylmas edi. Al qazaq siyaqty kapitalizmge soqpay, sosializmge sekirip ótkenderding alghysy tipti erekshe. Qaq jartysy ashtan qyrylyp, tiri qalghandary ómir boyy qúl bop ótse de, búl qazaq Reseyding qaryzynan qútylar ma eken?

Mine, sizge konsepsiya kerek bolsa! Osynyng bәri SOKP tarihynda taygha tanba basqanday ap-anyq jazylghan. Últtar dostyghy, bes jyldyqtar qarqyny... qajetindi tandap al da, búrqyratyp jaza ber. Kóp qalamgerler, shynynda da, sóitti, búrqyratyp jaza berdi. Osydan baryp, kórkemdikten, shyndyqtan júrday, kók jasyq dýniyeler qaptady. Múnday darynsyzdyqqa shek qoy bylay túrsyn, qayta olar jogharghy jaqtan qoldau tauyp otyrdy.

Biz osynyng bәrin nege aityp otyrmyz? Halqymyz tәuelsizdik alyp, azattyqqa úmtylyp otyrghan býgingi tanda, ótken joldarymyzgha taldau jasap, osylay bir silkinuimiz kerek. Ótkenge salauat, endigisining qayyryn kýteyik deuge bolmaydy. Ádebiyet te – tiri organizm, janaghy aitylghan týrli baghyttaghy jazushylar qazir de aramyzda jýr... Ras, erkin kәsip adamdaryn «sen osynday boldyn» dep eshkim de shetke qaqpas, qalamyn tartyp almas. Biraq búl qalamgerler qauymy tarih sotyna ilikpeydi, Uaqyt sýzgisinen ótpeydi degen sóz emes. Eger sening ómir boyy ústanghan jolyn, jazghan kitaptaryng jalghan bop shyghyp, halyq kәdesine jaramay, qoymada shang basyp jatsa – eng auyr jaza osy. Jazushylar arnayy talqygha týspegenning ózinde, әrkim óz arynyng aldynda esep beruge tiyis. «Kim halyqqa ne berdi? Halyqtyng kórkem oiyn damytuda, últtyq sanasyn oyatuda kim qanday ýles qosty? Sen ózing halyq jaghynda boldyng ba, joq, әlde otarshyl ókimetting soyylyn soqtyng ba?» degen súraqtar kimdi de bolsa oilandyrsa kerek. Tipti, múndayda úzaq jyl boyy otarshyldardyng ong tizesine otyryp alyp, el basyna qamshy ýiirgenderdi, sosialistik realizmning soyylyn siltegen solaqaylardy, saqqúlaq, qyraghy kóz retinde, әdebiyetting adymyn ashtyrmay, júrtqa qiyanat jasap kelgenderdi atap aityp, tәubәsin boyyna keltirip qoysa da teris bolmas edi. Búl, әsirese, býgingi jas úrpaq ýshin kerek.

Búl orayda búrynghy ótken әdebiyet ókilderin qayta baghalau, oqulyqtardy týbegeyli qayta jazu da – kezek kýttirmeytin mindet. Búdan basqa da azat әdebiyetting mún-múqtajy, baghyt-baghdary jóninde aqyldasatyn jaylar kóp-aq. Biraq, ne ýshin eken, songhy kezde bizding jazushy aghayyndar әdebiyet jayynda sóz qozghaugha bәlendey qúlyqty emes. «Taqiya tastamaq oinasa, tazdyng arty qypyldar» degendey, qalam ústap jýrgen júrttyng birtalayy-aq bas jaqqa barysqysy kelmeytin sekildi. Kitap shygharudy kýnkóris qúralyna ainaldyrghan kәsipqoylar ýshin әdebiyet arnasynyng tym móldir bop ketpey, osylay laylanyp jatqany jaqsy. Óitkeni lay sudan balyq aulau onayyraq bolady.

Kópshilikting osynday kónil auany әser etti me, әlde Jazushylar odaghy basshylarynyng jauapsyzdyghynan ba, ótken jylghy H-qúryltayymyz jetim qyzdyng toyynday tym jýdeu jaghdayda ótti. Óz basym osymen jazushylardyng alty qúryltayyna qatysqan ekenmin, múnday iyesizdikti birinshi ret kóruim. Eng ghajaby, múnda bәri turaly da sóz boldy, tek әdebiyet jayynda eshkim júmghan auzyn ashpady. Bes jylda bir ótken qúryltayda әdebiyet jayynda bayandama jasalmau degen ne súmdyq! Sóitip, «qayta qúru» dep atalatyn býkil bir dәuirding әdebiyetine bagha berilmey, qorytyndy jasalmay, jaqsy-jamany ajyratylmay, jabuly kýiinde qala berdi.

Al, shyndyghyna kelsek, bodandyqtan-bostandyqqa bet alghan qazirgi kezende, halqymyzdyng ruhany basshysy sanalatyn jazushylar qauymynda oilasatyn jaylar az emes-ti. Elimizge tәuelsizdik pen naryq qyspaghy qatar kelip, birine qarap quansan, ekinshisine qarap ýreylenesin... Alda ne kýtip túr? Atyshuly kapitalizm be, joq, әlde  basqa bir qogham ba? Sosializm sergeldeninen sendelip   zorgha shyqqan halqymyzdy endi kapitalizm diyirmenine  salyp jibersek, sayda sanyn, qúmda izin tappay qalyp jýrmeymiz be? Jaraydy, naryqtyq ekonomika tamaghymyzdy toydyrsyn, kiyimimizdi býtindesin, biraq әdebiyetimiz ben mәdeniyetimizding kósegesin kim kógertedi? Jana zaman  bizge qanday qiyndyqtar әkeledi? Tónireging tolghan súraq, tolghan problema!

Búryn namazdy Mәskeu jaqqa qarap oqysaq, endi Amerika men Batys Europa, Japoniya men Ontýstik Koreya sekildi kapitalistik elder auyzdan týspeydi. Baryp kelgender men kórip kelgender: «Damyghan elderde shygharmashylyq odaqtar, mәdeniyet mekemeleri degen bolmaydy eken. Eski tәrtipti biz nege saqtap qaluymyz kerek?» degendi       aitady. Sóitip, olar janaghy elderding birneshe ghasyrda satylap jetken dengeyin dayyn qalpynda kóshirip alghysy keledi... Taghy da elikteu, taghy da bireulerding kóshine tirkelu. Úzaq jyldar boyy «Resey» poyyzyna tirkelip, saldabasy shyqqan qazaqtyng yrduan arbasyn endi «Europa» ekspresine qosaqtaymyz dep, bir kýni shashylyp qalghan shabaghy men dóngelegin әr jerden terip alyp jýrmesek bolghany.

Átten, dýniye-ay! Osy biz eshkimning de kóshine tirkelmey, eshtenening de basynan sekirip ótpey, ózimizding tabighi, últtyq evolusiyalyq jolymyzben, tәuelsiz ilgeri basatyn kýnimiz bolar ma eken?! Men múny syrtqy ekonomikalyq qatynas, sauda-sattyq jóninen emes, jalpy ruhany dýniyemiz, әdebiyetimiz ben mәdeniyetimizge qarata aityp otyrmyn. Bәlkim, ekonomikasy damyghan elder bizge qol úshyn berer. Antalaghan shetel kapitalyna esikti aiqara ashyp ta qoyarmyz. Biraq, ózi kәsip etip kórmese de, «saudada dostyq joq» degendi bizding halyq tegin aitpaghan. Eger paydaly, tiyimdi dep tabylsa, saytanmen de sauda jasay beruge bolady... Tek, bir nәrse este bolsyn, últtyq әdebiyet pen mәdeniyetti bizge ózimizden basqa eshkim de jasap bermeydi.

Bolashaq jana әdebiyet pen mәdeniyetting qaynar kózi – syrtta emes, ózimizde. Biz ýsh myng jyldyq tarihy bar, adamzat órkeniyetine ólsheusiz ýles qosqan, tabighattyng búla perzenti – kóshpendiler úrpaghy ekenimizdi úmytpauymyz kerek. Myng jyldan astam músylman dinin, Múhammed jolyn ústanghan shyghystaghy әigili elderding birimiz. Jerimiz baytaq, peyilimiz taza. «Malym – janymnyng sadaghasy, janym – arymnyng sadaghasy» degen qaghidany pir tútqan júrtpyz. Eshkimning ala jibin attamaghan, shekarasyna basyp kirmegen, naghyz qonaqjay, beybit halyq bizdey-aq bolar.

Mine, bizding azat әdebiyetimiz óz bastauyn osy tústan aluy kerek. Ol ýshin sonau ótken ghasyrlardaghy azat zamangha qayta oralyp, ýzilgen jipti jalghaugha tura keledi. Bizge endi Dospambet pen Shalkiyizdin, Búqar men Aqtamberdining joryq jyrlary búrynghydan da jaqyn tartyp túrady. Ótken ghasyrdaghy Abay danyshpandyghy býgingi úrpaghyna ózge qyrynan basqasha tanylady. Mahambetting órshil ruhy men «zar zaman aqyndary» atalghan Dulat, Shortanbay, Múrat kóregendigi ózderine qaytadan bas iydiredi... Al keshegi   Ahmet, Shәkәrim, Mirjaqyp, Maghjandar – oyanu dәuirin bastaghan azat әdebiyetting tól basy bolyp qala beredi.

Shyn azat әdebiyette «aq tandaq» degender atymen bolmaugha tiyis. Búl túrghydan alghanda bizding tarihymyzda әli de iz týspegen, ne teris týsindirilgen qasiretti better qanshama! Bir sózben aitqanda, biz qazaq tarihynyng kórkem shejiresin qayta jasauymyz kerek. Halqymyz talantqa kende emes. Sauatymyz da, salauatymyz da jetedi. Mәsele sol talanttardy ayaq astynda qaldyrmay, qadir-qasiyetin bilip, ornymen júmsay bilude.

Ras, kórkem shygharma jalang úranmen, qúryltaymen jasalmaydy. Ol jazu ýstelining basynda, talant pen aq qaghazdyng jeke bettesken jerinde tuady. Biraq búl qalamger qauymgha ýkimet qamqorlyghy, әleumet yqylasy qajetsiz degen sóz emes. Jazushylar búl kýnde jogharynyng jarlyghynan, qatal senzuradan qútylghanymen, taghy bir óktemdikke jolyghyp otyr. Onyng aty – naryqtyq ekonomika. Búryn ýkimet әdeby baspalar men gazet jurnaldardan týsetin milliondaghan som paydanyng bir bóligin Jazushylar odaghyna qaldyrushy edi. Qazir ol kómek toqtatyldy. Qaghazdyn, boyaudyn, baspahana qyzmetining eselep qymbattauy, salyqtyng shekten tys ósui saldarynan, baspalardyng ózine jabylyp qalu qaupi tónip otyr. Respublikada qaghazgha ie bolatyn ortalyq joq. Reseyden keletin azyn-aulaq qaghaz – alypsatar pysyqtardyng qolynda... Múnyng ózi – ashyghyn aitsaq, әdebiyetke tóngen apat. Múnday jaghdayda jogharyda aitylghan irgeli, azat әdebiyetti kórkeytu bylay túrsyn, jan baghudyng ózi qiyngha soghuy mýmkin.

«Búdan da jaman kezimizde toygha barghanbyz» degendey, jana ghana ózimiz dymyn qaldyrmaghan otarlyq tәrtip kezinde de, Qazaqstan Jazushylar odaghy dýiim eldi auzyna qaratqan әjeptәuir orda bolatyn. Qalamgerding qal-kýii de jaman bolghan joq, sol kezben salystyrghanda, tabysty, auqatty qauymnyng birinen sanaldy. Al býgin shylbyr-tizginimiz óz qolymyzgha tiyip, tәuelsizdikke jetken shaghymyzda, kýni keshe sol bostandyq ýshin basyn bergen, jan-tәnimen qyzmet etken jazushylardy dalagha tastap ketsek, onymyz tarihy әdiletsizdik bolar edi. Osydan biraz jyl búryn qazaq ziyaly qauymynyng ortalyghy bolghan Jazushylar odaghy búl kýnde ózin saqtap qalu ýshin, shtatyn әldeneshe ese qysqartyp, bosaghan bólmelerin jalgha berip otyr degenge kim senedi?!

Búl orayda respublika parlamentinin: «Naryq jaghdayynda shygharmashylyq odaqtargha qarjy bólinbesin» dep qauly shygharuyn últ bolashaghyn oilaghandyq dep aita almas edik. Búl – sypayylap aitqanda, ózing otyrghan bútaqty kesu degen sóz. Úzaq jyl otarlyq, totalitarlyq ezgining astynda qúryp ketuge ainalghan qazaq halqy, kerek deseniz, ýsh qana jipke ilinip túrady. Olar – qazaqtyng tili, әdebiyeti jәne óneri. Osy ýsheui aldaghy uaqytta da halqymyzdyng altyn dingegi, qolqa-jýregi bolyp qala beredi. Demek, qazaqqa jaqsylyq jasaymyn degen ýkimet eng aldymen osy ýsh saladan qamqorlyghyn ayamauy kerek. Bizge memleket budjetinen bólinuge, bet-betimizge tarap ketuge әli erte. Biz bir-birimizge әli talay qajet bolamyz. «Talant – halyq qazynasy» deytin bolsaq, ony kózimizding qarashyghynday saqtau bәrimizding paryzymyz.

IYә, azat elge ózine layyq azat, asyl sóz kerek. Al asyl sóz tereng oidan, alansyz kónilden, sharq úrghan shabyttan tuady. At shappaydy, bap shabady degen de sóz bar. «Jaza almasam maghan sert, jaghday jasap, jazdyrmasang saghan sert» deytin kezeng búl. Tek, qyrandardy tauyq qorada ústaugha bolmaytynyn, olargha kók jýzinde erkin samghar bostandyq kerek ekenin esten shygharmasaq bolghany!

Qabdesh Júmadilov

1992 jyl.

Abai.kz