ازات ەل قانداي بولادى؟ ازات ەلدiڭ ادەبيەتi قانداي بولادى؟ بۇل سۇراقتارعا بiردەن توق ەتكiزiپ جاۋاپ بەرۋ وڭايعا تۇسپەيدi. سەبەبi, سiز بەن بiز ونداي داۋرەندi باستان كەشiرiپ كورگەنiمiز جوق. راس، اتا-بابالارىمىز بiر كەزدە ازات-ەركiن ەل بولعان دەسەدi. سونى ەسiمiزگە سالعانداي، قانىمىزدا قالعان بوستاندىق رۋحى وقتا-تەكتە بۇلقىنا سوققانى بولماسا، ازاتتىقتىڭ نە ەكەنiن بiز ۇمىتقالى قاشان؟!

ال «وتارشىلدىق دەگەن نە؟ وتار ەلدiڭ ادەبيەتi قالاي جاسالادى؟ ۇزاققا سوزىلعان بوداندىق بۇعاۋى مەن قاتىپ قالعان كوممۋنيستiك يدەولوگيا ادامداردى قالاي قۇلدىققا ءتۇسiرiپ، ۇلتتىق قاسيەتتەردi جويىپ جiبەرۋگە قالاي جانتالاسادى؟» دەگەن سۇراق تۋسا، ول جاعىن كوپ قينالماي-اق ايتىپ بەرۋگە بولادى؟ ويتكەنi بiز قۇلدىق پەن كiرiپتارلىقتىڭ تولىق كۋرسىنان وتكەن ەلمiز عوي. يمپەريالىق زورلىق، وتارشىل ەلدiڭ بۇراتانا ۇلتقا جاسايتىن قياناتى، سوتسياليستiك توڭكەرiستiڭ ءتۇر-ءتۇرi, ونىڭ رەسەيلiك مودەلi عانا ەمەس، قىتايلىق، مونعولدىق مودەلدەرi, ءبارi-ءبارi – كوزبەن كورiپ، قولمەن ۇستاعان تانىس جايلار. ارماندا قالدىق دەيتiن ەمەس: ەر كەزەگi ۇشكە دەيiن بولسا، ەل كەزەگi دە ۇشەۋ ەكەن. ءبارiن دە باستان وتكەردiك. «سوتسياليزم ورناتۋلارىڭا قارسىلىعىم جوق. بiراق ول ءۇشiن جاندارىڭ اشىمايتىن باسقا بiر ەلدi تاڭداپ الىڭدار» دەپتi باياعىدا گەرمانيانىڭ «قايسار كانتسلەرi» اتانعان بيسمارك دەگەن كiسi. سول ايتقانداي، بiزدiڭ قازاق تا، سورىمىزعا قاراي، كiلەڭ بiر وزگە تۇگiل وزiنە دە جانى اشىمايتىن ەلدەردiڭ كوشiنە iلەسiپتi عوي.

ءسويتiپ جۇرگەندە، كەش تە بولسا، ازاتتىق تاڭى دا اتتى-اۋ، ايتەۋiر! 1991-جىلدىڭ 16-جەلتوقسانى، ءسوز جوق، ماڭگi تاريحتا قالدى. بۇل كۇن – قازاق حالقىنىڭ ارادا ەكi جارىم عاسىر وتكەندە، تاۋەلسiزدiككە قايتادان قول جەتكiزگەن كۇنi. بiراق، بiز وسى ازاتتىقتىڭ قادiر-قاسيەتiن دەر كەزiندە سەزiنە الدىق پا؟ سول كۇنi كەشكە تامان قازاق تەلەديدارىنىڭ شولۋشىسى قازاقستاننىڭ تاۋەلسiزدiك العانىن جاريالادى... جاريالادى دەۋ ارتىق، جاي كوپ جاڭالىقتىڭ بiرiندەي حابارلاپ وتە شىقتى. بەينە بiر، تاۋەلسiزدiك العان – قازاقستان ەمەس، ايدالاداعى ەفيوپيا ما، موزامبيك پە، بiرەۋ سەكiلدi. مەن تاڭ قالدىم: «مىناۋ نەگە الەمگە جار سالمايدى؟ ۇكiمەت باسشىلارى قازاق حالقىنان نەگە ءسۇيiنشi سۇرامايدى؟ – دەيمiن نازالانىپ. – بiرەۋلەردiڭ كوڭiلiنە كەلە مە دەپ جالتاقتاپ قالعان باسىمىز، تىم قۇرىسا ەكi ءجۇز جىلدا بiر كەلگەن ازاتتىعىمىزعا دا دۇرىستاپ قۋانا المادىق-اۋ!»

نەگە بۇلاي؟ شىنىمەن-اق، قۇلدىققا ابدەن ەتiمiز ءولiپ كەتكەنi مە؟ ۇزاق جىل زىنداندا جاتقان ادام جارىق دۇنيەگە شىققاندا، كۇن كوزiنە تiكە قاراي المايدى دەۋشi ەدi. الدە، بiز دە سونداي ءساتتi باستان كەشiرiپ تۇرمىز با؟ نە بولماسا، بiزگە جەتكەن تاۋەلسiزدiك ابدەن ءۇمiت ءۇزدiرiپ، شارشاتىپ بارىپ، ەلدiڭ ەڭ سوڭىنان كەلگەندiگiنەن بە؟ بالكiم، يمپەريا ويلاماعان جەردەن ىدىراپ، بiز iشتەي دايىندالىپ ۇلگiرمەگەن شىعارمىز؟

ءيا، ول دا مۇمكiن. ويتكەنi بiز سوڭعى كۇندەرگە دەيiن ۇنەمi وداقتى ساقتاپ قالۋ جاعىندا جۇردiك قوي. فەدەراتسياعا دا ماقۇل بولدىق. كونفەدەراتسيا ما؟ وعان دا كونۋگە ءازiر ەدiك... اينالايىن، تاۋەلسiزدiك بiزدiڭ ۇيقىدان ويانۋىمىزدى كۇتپەي-اق، ءوزi كەلدi عوي اۋىلىمىزعا! بۇل ءۇشiن ەڭ الدىمەن، يمپەريانىڭ iرگەسiن بiرiنشi بوپ شايقالتقان ءۇش قارلىعاش – بالتىق رەسپۋبليكالارىنا قارىزدارمىز. ەرلiكتiڭ، قايسارلىقتىڭ ۇلگiسiن الدىمەن سولار كورسەتتi. سونان سوڭ، ەڭ اقىرىندا يمپەريانىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنان ءتۇسiرiپ، وشاقتىڭ ءۇش بۇتىن ءۇش جاققا سۇيرەپ كەتكەن سلاۆيان ەلدەرi: رەسەيگە، ۋكراينا مەن بەلورۋسسياعا راقمەت. «جامباس سۇيەكتi قاق ايىرساڭ، كوتەن iشەك بوس قالادى» دەيتiن كوشپەندiلەر. سول ايتقانداي، ەل يەسi «قارا شاڭىراق» ءۇيiن جىعىپ، جۇگiن ارتىپ جاتقاندا، بىلايعى كورشi-قولاڭنىڭ iرگە كوتەرمەسكە امالى قايسى؟

الايدا، كەيبiر كەراۋىزدار بiزدiڭ حالقىمىزعا سونىڭ ءوزiن دە كوپ كوردi-اۋ! ۇكiم ايتىپ ۇيرەنگەن ەجەلگi ادەتپەن، بiرەۋلەر پارلامەنتتە وتىرىپ: «قازاقستان سەكiلدi كوپ ۇلتتى رەسپۋبليكاعا تاۋەلسiزدiك قاجەت پە؟» دەپ قورلاعانىن قايتەرسiڭ. بiزدiڭ باسشىلار تاق بiر كiنالi ادامداي: «ەندi نە iستەيمiز؟ جاعداي وسىلاي بولدى» دەپ الگiلەرگە تۇسiنiك بەرiپ جاتتى.

نەسiن جاسىرايىن، وسى كورiنiستەردi تەلەديداردان كورiپ وتىرىپ، «نامىستان، ۋا داريعا، ولگەنiم جوق» دەپ بiرجان سال ايتقانداي، قاتتى قورلانعانىم ەسiمدە. جەكە مەن عانا ەمەس، بويىندا ازدى-كوپتi قانى بار قازاق بالاسى ءوزiن وسىلاي سەزiنگەنi انىق. «اۋ، بۇل قالاي؟ – دەيمiن iشiمنەن.

– بiزدiڭ حالقىمىز عاسىرلار بويى ازاتتىقتى ارمان ەتپەگەندەي، قولىنا قارۋ العان نەبiر بوزداقتار بوستاندىق ءۇشiن باسىن بەرمەگەندەي، تەرەزەمiز تەڭ، ەركiن ەل بولايىق دەپ تالپىنعانى ءۇشiن قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى تۇرمەدە تۇنشىقپاعانداي، وسىنشاما دارمەنسiزدiك تانىتاتىن نە ءجونiمiز بار ەدi? اسپاننان كەسەك-كەسەك كيiز جاۋىپ جاتقاندا، ۇلتاراق الۋعا ۇمتىلماساق، ازاماتتىعىمىز، ەلدiگiمiز قايسى؟!»

سونىمەن، نە كەرەك، ەكi ۇداي كۇيدە ەتەكباستى بولا ءجۇرiپ، كوپ كۇتتiرگەن تاۋەلسiزدiككە دە قول جەتكiزدiك. كەشەگi يمپەريانىڭ شاعىلعان جۇرتىندا ون بەس وتاۋ بوي كوتەردi. اركiم ەسەلi ەنشiسiن الىپ، شاشىلعان دۇنيەسiن جيناقتاپ، ءوز الدىنا تiرشiلiك ەتە باستادى. وزiنە تيەسiلi اسكەرiن جاساقتاپ، شەكاراسىن بەكiتiپ جاتقاندار دا بار. ەندi قالاي، ءوزiن-ءوزi قورعايتىن تۇراقتى اسكەرi, شەكاراسى جوق مەملەكەت بولۋشى ما ەدi? ال بiز بۇل جولى دا اسىعار ەمەسپiز، سول باياعى ەسكi اۋەن: «رەسمي شەكارانىڭ قاجەتi نە؟ باسقالار قارۋلى كۇشتەرiن ءبولiپ اكەتسە دە، بiز بiرلەسكەن ارميانىڭ قۇرامىندا قالامىز» دەپ مالiمدەدiك.

بiزدiڭشە، وسى جاعىن ءالi دە ويلاسۋ كەرەك. قازiرگi اسكەر iشiندەگi الاۋىزدىق اناۋ، ورىس وفيتسەرلەرi مەن سولداتتارىنان تاياق جەپ، قورلىق كورگەن جاستارىمىزدىڭ توپ-توپ بولىپ قاشىپ كەلiپ جاتقانى مىناۋ! ەندەشە ورتاق كومانداعا باعىنعان قۇراما اسكەر ءدال قازiر ۇلت ارازدىعىن قوزدىرعاننان باسقا نە بەرەدi? ۇلى يمپەريا – كسرو تاراعانىمەن، كiشi يمپەريا رسفسر ساقتالىپ وتىر. رەسەي ارمياسىنىڭ ءتۇبi قانداي مiندەت اتقاراتىنىن بiر قۇدايدىڭ ءوزi بiلسiن. قازاقستاننىڭ بiرiككەن ارميا قۇرامىندا قالۋى – ءوز اۋماعىنداعى بiر ميلليونداي اسكەردiڭ اۋىرتپالىعىن بۇدان كەيiن دە كوتەرۋ دەگەن ءسوز. ال بiزگە وسىنشاما اسكەردiڭ قاجەتi نە؟ تۇبiندە بiزدiڭ رەسپۋبليكامىز يادرولىق قارۋ ۇستامايتىن، ەشبiر بلوكقا قوسىلمايتىن، ءوز شەكاراسىن عانا قورعايتىن شاعىن اسكەرi بار، بەيتاراپ ەلگە اينالسا عانا ۇتاتىنىن ەستە ۇستاعانىمىز ءجون.

بۇل كۇندە قازاقستاندى تاۋەلسiز ەل رەتiندە جۇزدەن استام مەملەكەت تانىعان ەكەن. كوڭiلدەگi ۇلكەن مەدەۋ وسى. ءتۇبi, ەكونوميكالىق دەربەستiككە دە جەتەرمiز، اسكەردi دە ءبولiپ الارمىز. مۇنىڭ ءبارi, ايتەۋiر، كورiنiپ تۇرعان رەالدى نارسەلەر عوي. بiزدiڭشە، ەڭ قيىن نارسە – كوزگە كورiنبەيتiن تاۋەلسiزدiك، ادامداردىڭ رۋحاني ازاتتىعى. عاسىرلار بويى ورنىعىپ قالعان قۇلدىقتىڭ تاقيا تاڭباسىن كەتiرۋ وڭايعا تۇسپەيدi. بiزدiڭ جالپى رۋحاني ءومiرiمiز، بولاشاق يدەولوگيامىز، ادەبيەتiمiز بەن مادەنيەتiمiزدiڭ   باعىت-باعدارى وسىعان بايلانىستى بولايىن دەپ تۇر.

ال ەندi بiزدiڭ ادەبيەتiمiز بۇدان بىلاي قاي باعىتتا دامۋى كەرەك؟ ازiرشە بiلەتiنiمiز – ونىڭ بۇرىنعى وتارلىق ادەبيەتكە مۇلدە ۇقسامايتىندىعى. ەندiگi ادەبيەتتiڭ سيپاتى دا، مازمۇنى دا باسقاشا بولۋعا تيiس. اشىعىن ايتۋ كەرەك، بiزدەگi جەتپiس جىل بويى ءومiر سۇرگەن «قازاق سوۆەت ادەبيەتi» – وتار ەلدەر ادەبيەتiنiڭ جارقىن ۇلگiسi بولدى. جەكە بiز ەمەس، ورىس ادەبيەتiنەن باسقا بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ جاعدايى سولاي. ادەبيەتتi دايىن قالىپقا سالۋ، وتارشىل ساياساتقا باعىندىرۋ جاعىنان بiز تiپتi ازيا مەن افريكاداعى بودان ەلدەردەن دە اسىپ تۇستiك. ويتكەنi, بiزدiڭ جەلكەمiزدە يمپەريالىق زورلىقپەن بiرگە كوممۋنيستiك يدەولوگيا قوسا ءتونiپ تۇردى. ال بiر كەزدەگi رەسەي يمپەرياسىن ىدىراتپاي امان الىپ قالعان، ونىڭ بiردەن-بiر مۇراگەرi – بولشەۆيكتەر بولعانى بۇل كۇندە اركiمگە ايان.

دۇنيە جۇزiندەگi بارشا وتار ەلدەر سەكiلدi, كەڭەس داۋiرiندەگi قازاق ادەبيەتi دە نەگiزiنەن ءۇش باعىتتا دامىعانىن كورەمiز. ونىڭ بiرiنشi توبىنا – قازان توڭكەرiسiنەن بۇرىن دا ازاتتىق يدەياسىن تۋ قىپ كوتەرگەن، ساياسي باعىتى ايقىن، كوممۋنيستiك دوگمانىڭ زورلىعىنا كونە قويماعان، قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ الاش رۋحىنداعى الدىڭعى لەگi جاتادى. بۇلاردى يمپەريالىق ۇكiمەت 20-30 جىلدارى ءار ءتۇرلi سىلتاۋمەن قولعا الىپ، تۇگەل دەرلiك جويىپ جiبەردi. جەندەتتەردiڭ «اسىرۋعا كونبەيتiندەردi» سۇبەسiنەن باسىپ سۇرىپتاۋىندا قاپى جوق. ءا.بوكەيحانوۆ، م.تىنىشباەۆ، م.شوقاەۆ، X.دوسمۇحامەتوۆ، ج.اقباەۆ سىندى iرi-iرi ساياسي قايراتكەرلەردi قوسپاعاندا، تەك جازۋشىلارىنىڭ وزiنەن: احمەت، شاكارiم، مiرجاقىپ، ماعجان، جۇسiپبەك، ساكەن، Iلياس، بەيiمبەت، سىماعۇل... بايقايسىز با، حالقىمىزدىڭ كiلەڭ سورپاعا شىعار اقىل-وي كوسەمدەرiن، ءسۇت بەتiندە قايماعىن قالقىپ وتىرعان. ماقسات – قازاقتىڭ تiلiن كەسۋ، ەندi قايتىپ باس كوتەرتپەۋ. وتارشىلدار ول نيەتiنە جەتتi دە.

ەكiنشi باعىت – جاڭاعى «سىپىرمادان» امان قالعان، العاشقىلاردىڭ تاعدىرىن كورە تۇرىپ، امالسىز ىمىراعا (كومپروميسكە) جۇگiنگەن، سول ارقىلى ادەبيەتتەگi رەاليستiك، حالىقتىق ءۇردiستi ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان بiر شوعىر تالانتتى اعالارىمىز. بۇلار قۋعىن-سۇرگiن، قىسپاقتى كورە ءجۇرiپ، مادەنيەتiمiزدi قۇرىپ كەتۋدەن ساقتادى. ءارi ونىڭ iلگەرi باسۋىنا تەڭدەسi جوق، مول ۇلەس قوستى. ارا-تۇرا كەڭەستiك قۇرىلىسقا قالام تارتا ءجۇرiپ، ايتەۋiر، استار-يشا-
رامەن بولسا دا، بۇگiنگi ءومiردiڭ قايشىلىقتارىن اشۋعا، مۇمكiندiگiنشە، حالىقتىڭ ارعى-بەرگi تاريحىنىڭ كوركەم شەجiرەسiن جاساۋعا كۇش سالدى. م.اۋەزوۆ، ع.مۇسiرەپوۆ، س.مۇقانوۆ، I.ەسەنبەرلين، X.ەسەنجانوۆ، ز.شاشكين، ق.امانجولوۆ، ق.بەكحوجين، ءا.تاجiباەۆ ت.ب. جازۋشىلاردىڭ قالامىنان تۋعان ۇزدiك تۋىندىلار قازاق ادەبيەتiندەگi رەاليستiك باعىتتى ۇستاپ تۇردى.

اياۋسىز ديكتاتۋرا مەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگiن زامانىندا ونەر ادامدارىنىڭ كومپروميسكە بارۋىنىڭ دا جەمiستi جاعى بولدى. ماسەلە – قۇرعاق ايقايعا ەلiكپەي، iشكi بوستاندىعىڭدى ساقتاپ قالۋدا. ەگەر مۇحتار اۋەزوۆ 1932-جىلى تۇرمەدە وتىرىپ، كەڭەس وكiمەتiنە اشىق حات جازباسا، ءسويتiپ ءوز باسىنا بوستاندىق الماسا، «اباي جولى» ەپوپەياسى دۇنيەگە كەلمەس ەدi عوي. وسى بiر ۇلى شىعارماسىز بۇگiنگi قازاق ادەبيەتiنiڭ حالi نە بولار ەدi? ادەبيەتiمiزگە مول ولجا سالعان وسىناۋ بiلiكتi بۋىنعا بiز – سوعىس شىندىعىن الا كەلگەن كەيبiر مايدانگەرلەر مەن 60-جىلدارداعى «جىلىمىقتا» بوي كوتەرگەن بiر توپ تالانتتى اقىن-جازۋشىلاردى دا قوسار ەدiك. كەيiنگi جىلداردا حالىقتىق، رەاليستiك باعىتتى، مiنە، وسىلار جالعاستىردى.

ال سوڭعى ءۇشiنشi باعىتتى ۇستاعاندار تiپتi كوپ-اق. ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسiن تۇستەپ، تiزiپ جاتۋدىڭ ءوزi ارتىق بولار. بiر سوزبەن ايتقاندا، بۇلار – اعىسپەن ىققاندار، اۋقىمدى باققاندار، وتارشىلدىق ساياسات پەن كوممۋنيستiك يدەولوگيانىڭ سويىلىن سوعىپ، تارىسىن تەرiپ جەۋشiلەر. تالانتقا تاپشى، iشكi بوستاندىقتان جۇرداي، بiراق باقاي ەسەپكە جۇيرiك مۇنداي جولبيكەلەردiڭ، ارينە، قوعامداعى ورنى ۇستەم بولدى. ولار، بەينە، اتاسىنىڭ الدىندا وتىرعان ەركە بالا ءتارiزدi ەدi. ءتاۋiر قىزمەت – سولاردا، وردەن-مەدال، سىي-سىياپات – سولاردا. ورتالىق كوميتەتكە بەدەلدi, باستىقتارعا جاعىمدى. ونىسىن وزدەرi دە جاسىرماي، الدەبiر وتارشىل شەنەۋنiكپەن، نە رەسپۋبليكا باسشىلارىمەن تاباقتاس بولا قالسا، سوعان الدەقانداي بولىپ، بiرازعا دەيiن تiستەرiن شۇقىپ جۇرەر ەدi.

«سوتسياليستiك رەاليزمنiڭ» دايىن قالىبىنا سالىپ شىعارما جازۋ ءۇشiن، بالەندەي اسىپ بارا جاتقان تالانتتىڭ دا قاجەتi جوق-تۇعىن. پارتيا نۇسقاۋلارى مەن قاۋلى-قاراردى جاتتاپ ال دا، كوپiرتiپ جازا بەر. ادەبيەت – تاپتىق سانانىڭ كورiنiسi, پارتيالىق iستiڭ بiر بولەگi. كوممۋنيستەر – زامانىمىزدىڭ اقىل-ويى، ار-ۇياتى، نامىسى. دۇنيە-
دەگi ەڭ توڭكەرiسشiل، ەڭ سانالى، ابزال ادامدار – پرولەتارلار... كەدەيلiك – iزگiلiك ولشەمi. بايلار – ەزۋشi, جىرتقىش، اقىماق. وسىلاردىڭ iشiنەن جاعىمدى، جاعىمسىز كەيiپكەردi iرiكتەپ ال دا، اق پەن قارا بوياۋدى باتتاستىرا جاعىپ، سىدىرتا بەر. بەت الدىمىز – ادامزاتتىڭ نۇرلى بولاشاعى – كوممۋنيزم. سول نەگiزگi نىسانادان جاڭىلماساڭ بولعانى! بۇل ەندi ادەبيەتتiڭ امبەگە ورتاق تاپتىق، پارتيالىق جاعى.

سونان كەيiن، ورىس ادەبيەتiنەن باسقا بۇكiل از ۇلت جازۋشىلارىنا قويىلاتىن تاعى بiر تالاپ بار. ول – ۇلتتار دوستىعىن جىرلاۋ. يمپەريالىق ساياساتتىڭ بۇركەنشiك     اتى – «ينتەرناتسيوناليزم» دەسەك، سونى كوككە كوتەرە دارiپتەۋ... دوستىق قاشاندا كەرەك قوي. وعان كiم قارسى؟ بiراق مۇندا دا دايىن قالىپ بار: بۇكiل بودان ۇلتتار ۇلى ورىس حالقىنا قۇلدىق ۇرىپ، وعان ءومiر بويى العىس ايتۋى كەرەك. بۇراتانا ۇلتتاردىڭ اتا-باباسى كەزiندە باسقا بiر وتارشىلدىڭ قولىنا ءتۇسiپ كەتپەي، رەسەي يمپەرياسىنا باعىنعانى مۇنداي جاقسى بولار ما! سول ءۇشiن تاعدىرعا ماڭگi قارىزدار. لوگيكا ايقىن: ەگەر ولار رەسەي يمپەرياسىنا بودان بولماسا، كەيiنگi ۇرپاقتارى قازان توڭكەرiسiنiڭ شاراپاتىنا iلiكپەس ەدi عوي. ادامزاتتىڭ نۇرلى بولاشاعى – كوممۋنيزم شۇعىلاسىنا ءبۇيتiپ ەلدەن بۇرىن شومىلماس ەدi. ال قازاق سياقتى كاپيتاليزمگە سوقپاي، سوتسياليزمگە سەكiرiپ وتكەندەردiڭ العىسى تiپتi ەرەكشە. قاق جارتىسى اشتان قىرىلىپ، تiرi قالعاندارى ءومiر بويى قۇل بوپ وتسە دە، بۇل قازاق رەسەيدiڭ قارىزىنان قۇتىلار ما ەكەن؟

مiنە، سiزگە كونتسەپتسيا كەرەك بولسا! وسىنىڭ ءبارi سوكپ تاريحىندا تايعا تاڭبا باسقانداي اپ-انىق جازىلعان. ۇلتتار دوستىعى، بەس جىلدىقتار قارقىنى... قاجەتiڭدi تاڭداپ ال دا، بۇرقىراتىپ جازا بەر. كوپ قالامگەرلەر، شىنىندا دا، ءسويتتi, بۇرقىراتىپ جازا بەردi. وسىدان بارىپ، كوركەمدiكتەن، شىندىقتان جۇرداي، كوك جاسىق دۇنيەلەر قاپتادى. مۇنداي دارىنسىزدىققا شەك قويۋ بىلاي تۇرسىن، قايتا ولار جوعارعى جاقتان قولداۋ تاۋىپ وتىردى.

بiز وسىنىڭ ءبارiن نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ حالقىمىز تاۋەلسiزدiك الىپ، ازاتتىققا ۇمتىلىپ وتىرعان بۇگiنگi تاڭدا، وتكەن جولدارىمىزعا تالداۋ جاساپ، وسىلاي بiر سiلكiنۋiمiز كەرەك. وتكەنگە سالاۋات، ەندiگiسiنiڭ قايىرىن كۇتەيiك دەۋگە بولمايدى. ادەبيەت تە – تiرi ورگانيزم، جاڭاعى ايتىلعان ءتۇرلi باعىتتاعى جازۋشىلار قازiر دە ارامىزدا ءجۇر... راس، ەركiن كاسiپ ادامدارىن «سەن وسىنداي بولدىڭ» دەپ ەشكiم دە شەتكە قاقپاس، قالامىن تارتىپ الماس. بiراق بۇل قالامگەرلەر قاۋىمى تاريح سوتىنا iلiكپەيدi, ۋاقىت سۇزگiسiنەن وتپەيدi دەگەن ءسوز ەمەس. ەگەر سەنiڭ ءومiر بويى ۇستانعان جولىڭ، جازعان كiتاپتارىڭ جالعان بوپ شىعىپ، حالىق كادەسiنە جاراماي، قويمادا شاڭ باسىپ جاتسا – ەڭ اۋىر جازا وسى. جازۋشىلار ارنايى تالقىعا تۇسپەگەننiڭ وزiندە، اركiم ءوز ارىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋگە تيiس. «كiم حالىققا نە بەردi? حالىقتىڭ كوركەم ويىن دامىتۋدا، ۇلتتىق ساناسىن وياتۋدا كiم قانداي ۇلەس قوستى؟ سەن ءوزiڭ حالىق جاعىندا بولدىڭ با، جوق، الدە وتارشىل وكiمەتتiڭ سويىلىن سوقتىڭ با؟» دەگەن سۇراقتار كiمدi دە بولسا ويلاندىرسا كەرەك. تiپتi, مۇندايدا ۇزاق جىل بويى وتارشىلداردىڭ وڭ تiزەسiنە وتىرىپ الىپ، ەل باسىنا قامشى ۇيiرگەندەردi, سوتسياليستiك رەاليزمنiڭ سويىلىن سiلتەگەن سولاقايلاردى، ساققۇلاق، قىراعى كوز رەتiندە، ادەبيەتتiڭ ادىمىن اشتىرماي، جۇرتقا قيانات جاساپ كەلگەندەردi اتاپ ايتىپ، ءتاۋباسiن بويىنا كەلتiرiپ قويسا دا تەرiس بولماس ەدi. بۇل، اسiرەسە، بۇگiنگi جاس ۇرپاق ءۇشiن كەرەك.

بۇل ورايدا بۇرىنعى وتكەن ادەبيەت وكiلدەرiن قايتا باعالاۋ، وقۋلىقتاردى تۇبەگەيلi قايتا جازۋ دا – كەزەك كۇتتiرمەيتiن مiندەت. بۇدان باسقا دا ازات ادەبيەتتiڭ مۇڭ-مۇقتاجى، باعىت-باعدارى جونiندە اقىلداساتىن جايلار كوپ-اق. بiراق، نە ءۇشiن ەكەن، سوڭعى كەزدە بiزدiڭ جازۋشى اعايىندار ادەبيەت جايىندا ءسوز قوزعاۋعا بالەندەي قۇلىقتى ەمەس. «تاقيا تاستاماق ويناسا، تازدىڭ ارتى قىپىلدار» دەگەندەي، قالام ۇستاپ جۇرگەن جۇرتتىڭ بiرتالايى-اق باس جاققا بارىسقىسى كەلمەيتiن سەكiلدi. كiتاپ شىعارۋدى كۇنكورiس قۇرالىنا اينالدىرعان كاسiپقويلار ءۇشiن ادەبيەت ارناسىنىڭ تىم ءمولدiر بوپ كەتپەي، وسىلاي لايلانىپ جاتقانى جاقسى. ويتكەنi لاي سۋدان بالىق اۋلاۋ وڭايىراق بولادى.

كوپشiلiكتiڭ وسىنداي كوڭiل اۋانى اسەر ەتتi مە، الدە جازۋشىلار وداعى باسشىلارىنىڭ جاۋاپسىزدىعىنان با، وتكەن جىلعى ح-قۇرىلتايىمىز جەتiم قىزدىڭ تويىنداي تىم جۇدەۋ جاعدايدا ءوتتi. ءوز باسىم وسىمەن جازۋشىلاردىڭ التى قۇرىلتايىنا قاتىسقان ەكەنمiن، مۇنداي يەسiزدiكتi بiرiنشi رەت كورۋiم. ەڭ عاجابى، مۇندا ءبارi تۋرالى دا ءسوز بولدى، تەك ادەبيەت جايىندا ەشكiم جۇمعان اۋزىن اشپادى. بەس جىلدا بiر وتكەن قۇرىلتايدا ادەبيەت جايىندا بايانداما جاسالماۋ دەگەن نە سۇمدىق! ءسويتiپ، «قايتا قۇرۋ» دەپ اتالاتىن بۇكiل بiر ءداۋiردiڭ ادەبيەتiنە باعا بەرiلمەي، قورىتىندى جاسالماي، جاقسى-جامانى اجىراتىلماي، جابۋلى كۇيiندە قالا بەردi.

ال، شىندىعىنا كەلسەك، بوداندىقتان-بوستاندىققا بەت العان قازiرگi كەزەڭدە، حالقىمىزدىڭ رۋحاني باسشىسى سانالاتىن جازۋشىلار قاۋىمىندا ويلاساتىن جايلار از ەمەس-تi. ەلiمiزگە تاۋەلسiزدiك پەن نارىق قىسپاعى قاتار كەلiپ، بiرiنە قاراپ قۋانساڭ، ەكiنشiسiنە قاراپ ۇرەيلەنەسiڭ... الدا نە كۇتiپ تۇر؟ اتىشۋلى كاپيتاليزم بە، جوق، الدە  باسقا بiر قوعام با؟ سوتسياليزم سەرگەلدەڭiنەن سەندەلiپ   زورعا شىققان حالقىمىزدى ەندi كاپيتاليزم ديiرمەنiنە  سالىپ جiبەرسەك، سايدا سانىن، قۇمدا iزiن تاپپاي قالىپ جۇرمەيمiز بە؟ جارايدى، نارىقتىق ەكونوميكا تاماعىمىزدى تويدىرسىن، كيiمiمiزدi بۇتiندەسiن، بiراق ادەبيەتiمiز بەن مادەنيەتiمiزدiڭ كوسەگەسiن كiم كوگەرتەدi? جاڭا زامان  بiزگە قانداي قيىندىقتار اكەلەدi? توڭiرەگiڭ تولعان سۇراق، تولعان پروبلەما!

بۇرىن نامازدى ماسكەۋ جاققا قاراپ وقىساق، ەندi امەريكا مەن باتىس ەۋروپا، جاپونيا مەن وڭتۇستiك كورەيا سەكiلدi كاپيتاليستiك ەلدەر اۋىزدان تۇسپەيدi. بارىپ كەلگەندەر مەن كورiپ كەلگەندەر: «دامىعان ەلدەردە شىعارماشىلىق وداقتار، مادەنيەت مەكەمەلەرi دەگەن بولمايدى ەكەن. ەسكi ءتارتiپتi بiز نەگە ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك؟» دەگەندi       ايتادى. ءسويتiپ، ولار جاڭاعى ەلدەردiڭ بiرنەشە عاسىردا ساتىلاپ جەتكەن دەڭگەيiن دايىن قالپىندا كوشiرiپ العىسى كەلەدi... تاعى دا ەلiكتەۋ، تاعى دا بiرەۋلەردiڭ كوشiنە تiركەلۋ. ۇزاق جىلدار بويى «رەسەي» پويىزىنا تiركەلiپ، سالداباسى شىققان قازاقتىڭ ىردۋان ارباسىن ەندi «ەۋروپا» ەكسپرەسiنە قوساقتايمىز دەپ، بiر كۇنi شاشىلىپ قالعان شاباعى مەن دوڭگەلەگiن ءار جەردەن تەرiپ الىپ جۇرمەسەك بولعانى.

اتتەڭ، دۇنيە-اي! وسى بiز ەشكiمنiڭ دە كوشiنە تiركەلمەي، ەشتەڭەنiڭ دە باسىنان سەكiرiپ وتپەي، ءوزiمiزدiڭ تابيعي، ۇلتتىق ەۆوليۋتسيالىق جولىمىزبەن، تاۋەلسiز iلگەرi باساتىن كۇنiمiز بولار ما ەكەن؟! مەن مۇنى سىرتقى ەكونوميكالىق قاتىناس، ساۋدا-ساتتىق جونiنەن ەمەس، جالپى رۋحاني دۇنيەمiز، ادەبيەتiمiز بەن مادەنيەتiمiزگە قاراتا ايتىپ وتىرمىن. بالكiم، ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەر بiزگە قول ۇشىن بەرەر. انتالاعان شەتەل كاپيتالىنا ەسiكتi ايقارا اشىپ تا قويارمىز. بiراق، ءوزi كاسiپ ەتiپ كورمەسە دە، «ساۋدادا دوستىق جوق» دەگەندi بiزدiڭ حالىق تەگiن ايتپاعان. ەگەر پايدالى، تيiمدi دەپ تابىلسا، سايتانمەن دە ساۋدا جاساي بەرۋگە بولادى... تەك، بiر نارسە ەستە بولسىن، ۇلتتىق ادەبيەت پەن مادەنيەتتi بiزگە وزiمiزدەن باسقا ەشكiم دە جاساپ بەرمەيدi.

بولاشاق جاڭا ادەبيەت پەن مادەنيەتتiڭ قاينار كوزi – سىرتتا ەمەس، وزiمiزدە. بiز ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار، ادامزات وركەنيەتiنە ولشەۋسiز ۇلەس قوسقان، تابيعاتتىڭ بۇلا پەرزەنتi – كوشپەندiلەر ۇرپاعى ەكەنiمiزدi ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. مىڭ جىلدان استام مۇسىلمان دiنiن، مۇحاممەد جولىن ۇستانعان شىعىستاعى ايگiلi ەلدەردiڭ بiرiمiز. جەرiمiز بايتاق، پەيiلiمiز تازا. «مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن قاعيدانى پiر تۇتقان جۇرتپىز. ەشكiمنiڭ الا جiبiن اتتاماعان، شەكاراسىنا باسىپ كiرمەگەن، ناعىز قوناقجاي، بەيبiت حالىق بiزدەي-اق بولار.

مiنە، بiزدiڭ ازات ادەبيەتiمiز ءوز باستاۋىن وسى تۇستان الۋى كەرەك. ول ءۇشiن سوناۋ وتكەن عاسىرلارداعى ازات زامانعا قايتا ورالىپ، ۇزiلگەن جiپتi جالعاۋعا تۋرا كەلەدi. بiزگە ەندi دوسپامبەت پەن شالكيiزدiڭ، بۇقار مەن اقتامبەردiنiڭ جورىق جىرلارى بۇرىنعىدان دا جاقىن تارتىپ تۇرادى. وتكەن عاسىرداعى اباي دانىشپاندىعى بۇگiنگi ۇرپاعىنا وزگە قىرىنان باسقاشا تانىلادى. ماحامبەتتiڭ ءورشiل رۋحى مەن «زار زامان اقىندارى» اتالعان دۋلات، شورتانباي، مۇرات كورەگەندiگi وزدەرiنە قايتادان باس يدiرەدi... ال كەشەگi   احمەت، شاكارiم، مiرجاقىپ، ماعجاندار – ويانۋ ءداۋiرiن باستاعان ازات ادەبيەتتiڭ ءتول باسى بولىپ قالا بەرەدi.

شىن ازات ادەبيەتتە «اق تاڭداق» دەگەندەر اتىمەن بولماۋعا تيiس. بۇل تۇرعىدان العاندا بiزدiڭ تاريحىمىزدا ءالi دە iز تۇسپەگەن، نە تەرiس تۇسiندiرiلگەن قاسiرەتتi بەتتەر قانشاما! بiر سوزبەن ايتقاندا، بiز قازاق تاريحىنىڭ كوركەم شەجiرەسiن قايتا جاساۋىمىز كەرەك. حالقىمىز تالانتقا كەندە ەمەس. ساۋاتىمىز دا، سالاۋاتىمىز دا جەتەدi. ماسەلە سول تالانتتاردى اياق استىندا قالدىرماي، قادiر-قاسيەتiن بiلiپ، ورنىمەن جۇمساي بiلۋدە.

راس، كوركەم شىعارما جالاڭ ۇرانمەن، قۇرىلتايمەن جاسالمايدى. ول جازۋ ۇستەلiنiڭ باسىندا، تالانت پەن اق قاعازدىڭ جەكە بەتتەسكەن جەرiندە تۋادى. بiراق بۇل قالامگەر قاۋىمعا ۇكiمەت قامقورلىعى، الەۋمەت ىقىلاسى قاجەتسiز دەگەن ءسوز ەمەس. جازۋشىلار بۇل كۇندە جوعارىنىڭ جارلىعىنان، قاتال تسەنزۋرادان قۇتىلعانىمەن، تاعى بiر وكتەمدiككە جولىعىپ وتىر. ونىڭ اتى – نارىقتىق ەكونوميكا. بۇرىن ۇكiمەت ادەبي باسپالار مەن گازەت جۋرنالداردان تۇسەتiن ميلليونداعان سوم پايدانىڭ بiر بولiگiن جازۋشىلار وداعىنا قالدىرۋشى ەدi. قازiر ول كومەك توقتاتىلدى. قاعازدىڭ، بوياۋدىڭ، باسپاحانا قىزمەتiنiڭ ەسەلەپ قىمباتتاۋى، سالىقتىڭ شەكتەن تىس ءوسۋi سالدارىنان، باسپالاردىڭ وزiنە جابىلىپ قالۋ قاۋپi ءتونiپ وتىر. رەسپۋبليكادا قاعازعا يە بولاتىن ورتالىق جوق. رەسەيدەن كەلەتiن ازىن-اۋلاق قاعاز – الىپساتار پىسىقتاردىڭ قولىندا... مۇنىڭ ءوزi – اشىعىن ايتساق، ادەبيەتكە تونگەن اپات. مۇنداي جاعدايدا جوعارىدا ايتىلعان iرگەلi, ازات ادەبيەتتi كوركەيتۋ بىلاي تۇرسىن، جان باعۋدىڭ ءوزi قيىنعا سوعۋى مۇمكiن.

«بۇدان دا جامان كەزiمiزدە تويعا بارعانبىز» دەگەندەي، جاڭا عانا ءوزiمiز دىمىن قالدىرماعان وتارلىق ءتارتiپ كەزiندە دە، قازاقستان جازۋشىلار وداعى ءدۇيiم ەلدi اۋزىنا قاراتقان اجەپتاۋiر وردا بولاتىن. قالامگەردiڭ قال-كۇيi دە جامان بولعان جوق، سول كەزبەن سالىستىرعاندا، تابىستى، اۋقاتتى قاۋىمنىڭ بiرiنەن سانالدى. ال بۇگiن شىلبىر-تiزگiنiمiز ءوز قولىمىزعا تيiپ، تاۋەلسiزدiككە جەتكەن شاعىمىزدا، كۇنi كەشە سول بوستاندىق ءۇشiن باسىن بەرگەن، جان-تانiمەن قىزمەت ەتكەن جازۋشىلاردى دالاعا تاستاپ كەتسەك، ونىمىز تاريحي ادiلەتسiزدiك بولار ەدi. وسىدان بiراز جىل بۇرىن قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ ورتالىعى بولعان جازۋشىلار وداعى بۇل كۇندە ءوزiن ساقتاپ قالۋ ءۇشiن، شتاتىن الدەنەشە ەسە قىسقارتىپ، بوساعان بولمەلەرiن جالعا بەرiپ وتىر دەگەنگە كiم سەنەدi?!

بۇل ورايدا رەسپۋبليكا پارلامەنتiنiڭ: «نارىق جاعدايىندا شىعارماشىلىق وداقتارعا قارجى بولiنبەسiن» دەپ قاۋلى شىعارۋىن ۇلت بولاشاعىن ويلاعاندىق دەپ ايتا الماس ەدiك. بۇل – سىپايىلاپ ايتقاندا، ءوزiڭ وتىرعان بۇتاقتى كەسۋ دەگەن ءسوز. ۇزاق جىل وتارلىق، توتاليتارلىق ەزگiنiڭ استىندا قۇرىپ كەتۋگە اينالعان قازاق حالقى، كەرەك دەسەڭiز، ءۇش قانا جiپكە iلiنiپ تۇرادى. ولار – قازاقتىڭ تiلi, ادەبيەتi جانە ونەرi. وسى ۇشەۋi الداعى ۋاقىتتا دا حالقىمىزدىڭ التىن دiڭگەگi, قولقا-جۇرەگi بولىپ قالا بەرەدi. دەمەك، قازاققا جاقسىلىق جاسايمىن دەگەن ۇكiمەت ەڭ الدىمەن وسى ءۇش سالادان قامقورلىعىن اياماۋى كەرەك. بiزگە مەملەكەت بيۋدجەتiنەن بولiنۋگە، بەت-بەتiمiزگە تاراپ كەتۋگە ءالi ەرتە. بiز بiر-بiرiمiزگە ءالi تالاي قاجەت بولامىز. «تالانت – حالىق قازىناسى» دەيتiن بولساق، ونى كوزiمiزدiڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ ءبارiمiزدiڭ پارىزىمىز.

ءيا، ازات ەلگە وزiنە لايىق ازات، اسىل ءسوز كەرەك. ال اسىل ءسوز تەرەڭ ويدان، الاڭسىز كوڭiلدەن، شارق ۇرعان شابىتتان تۋادى. ات شاپپايدى، باپ شابادى دەگەن دە ءسوز بار. «جازا الماسام ماعان سەرت، جاعداي جاساپ، جازدىرماساڭ ساعان سەرت» دەيتiن كەزەڭ بۇل. تەك، قىرانداردى تاۋىق قورادا ۇستاۋعا بولمايتىنىن، ولارعا كوك جۇزiندە ەركiن سامعار بوستاندىق كەرەك ەكەنiن ەستەن شىعارماساق بولعانى!

قابدەش ءجۇمادىلوۆ

1992 جىل.

Abai.kz