«Sheneunikter bolmysy»"官场现形记" - Qytaydyng songhy Sin dәuirinde jazylghan eng kórnekti satiralyq, әleumettik romandardyng biri.

Avtory - Ly Boyani (shyn aty Ly Baoszeni, 李宝嘉), óz dәuirindegi ótkir tilmen, ótkir oimen qoghamdy syngha alghan jazushylardyng aldynghy qatarly ókili.

Shygharma 1893–1895 jyldary alghash gazette jaryq kórip, keyin jeke kitap retinde basylyp shyqty. Búl roman sol kezendegi burokratiyalyq apparattyng ishki shirigi men jemqorlyghyn ashyq әshkereleuimen erekshe. Búl roman 30dan astam bir-birimen baylanysty jeke oqighalardan túrady. Múnda imperatordan bastap, eng tómengi dәrejedegi qyzmetkerge deyingi әrtýrli lauazymdy sheneunikterding beynesi surettelgen. Basty nazar qytay burokratiyasynyng shynayy beynesin ashugha audarylghan. Romanda ortalyq ýkimet pen jergilikti basqaru organdaryndaghy zansyzdyqtar, paraqorlyq pen mansapqorlyq naqty oqighalar arqyly kórsetiledi. Satira men karikatura – keyipkerlerding bolmysyn әsirelep kórsetu arqyly olardyng kýlkili әri masqara beynesin aiqyndaydy. Til baylyghy – romanda kóptegen sheneunikterge tәn jargondar, maqal-mәtelder, dialektiler qoldanylghan. Búl shygharmagha erekshe shynayylyq pen ómirlik sipat beredi. Dialogtar men detalidargha mәn beru – romandaghy әngimeler arqyly keyipkerlerding minezi, qoghamdaghy tәrtipting ekijýzdiligi ashylady.

1.Burokratiyalyq jýiening shirui: Romanda biyleushi elitanyng óz paydasy ýshin halyqty qanap, últtyq mýddeni qúrban etkeni aiqyn kórsetilgen.

2.Mansapqorlyq pen jemqorlyqtyng әshkerelenui: Lauazymdy túlghalardyng ózara qaqtyghysy, bir-birin aldap-arbauy, әdiletsizdikting jýielik sipat aluy kórinis tapqan.

3.Qytay qoghamynyng jalpy beynesi: Shygharma tek sheneunikterdi ghana emes, olardyng ainalasyndaghy qoghamdy da beyneleydi. Múnda para beru dәstýri, zansyz әreketterdi qalypty qúbylys retinde qabyldau sekildi mәseleler qozghalady.

Búl roman sol kezendegi Sing imperiyasynyng basqaru jýiesine ýlken syn retinde qarastyryldy. Ol halyqtyng kózing ashugha, qoghamdyq mәselelerge nazar audarugha yqpal etti. Sonymen qatar, búl shygharma keyingi qytay әdebiyetindegi synshyl baghyttyng qalyptasuyna negiz boldy.

Birinshi taraudan ýzindi: Juyryn (joghary dәrejeli sheneunik emtihanynan ótken adam) Van Jeni esimdi kisi edi. Ol qartayghan son, әri qaray joghary dәrejeli emtihandargha dayyndaludan bas tartyp, auylgha kelip, shәkirtterge bilim beruge den qoydy. Birneshe jyldyng ishinde onyng tәrbiyesinen kóptegen qabiletti jastar shyqty: bireuleri sóz tirkesterin qúrastyryp, ekinshileri óleng shygharugha mashyqtandy. Al olardyng ishinde erekshe daryny bar bir oqushy «Kayszyan» (emtihangha dayyndyq sabaghy) jaza alatyn dengeyge jetti. Múny estigen ata-analar qatty quandy. Qyrkýiekting toghyzynda (Qytay kýntizbesi boyynsha Chuniyan meyramy) auyl túrghyndary jinalyp, kelesi jyly da osy múghalimdi shaqyrugha sheshim qabyldady. Van Jeni sabaq beruin jalghastyratynyn estip, kónili kóterildi. Búl erekshe daryndy oqushynyng әkesi Fan By Kay esimdi adam edi. Onyng ýiining aldynda eki ýlken aghash ósip túrghandyqtan, auyldastar ony «Ýlken aghash basyndaghy Fan әuleti» dep ataytyn. Fan By Kay balasynyng osynday jetistikke jetkenine riza bolyp: «Kelesi jyldan bastap múghalimge qosymsha tórt guani (mys tiyn) beremin», - dedi.

Búl mәsele osylay sheshildi.

Birde Fan By Kay sózin jalghastyryp:

- Taghy bir manyzdy mәsele bar. Osy sәtti paydalanyp, sizben aqyldasqym keledi, - dedi.

Chjao aqsaqal:

- Qanday mәsele? Ayta ber, - dep jauap qatty.

Fan By Kay bylay dedi:

- Ýlken myrza (jas mandariyn) juran atandy, endi astanagha baryp, memlekettik emtihangha qatyspaq. Biz tuys retinde qoldau kórsetuimiz kerek dep oilaymyn. Sondyqtan oghan eki jýz kýmis (lyan) beru turaly sheshim qabyldadym. Búl – onyng jol qarajaty bolsyn.

Chjao aqsaqal:

- Búl mýmkin emes! Sen auqatty adam emessin, qalaysha múnsha kóp aqsha bere alasyn? - dep tandana súrady.

Fan By Kay kýlimdep:

- Qadirli tuysym, búl sóziniz meni alystatqanynyz siyaqty estiledi. Biz tuysqan bolghan son, bir-birimizge kómektesuimiz kerek. Ýlken myrza memlekettik emtihangha qatysa almasa, búl óte ókinishti bolar edi. Sondyqtan mening eki jýz kýmisti beruim – adal niyetimning belgisi. Eger siz qabyldamasanyz, demek meni qúrmettemeysiz degen sóz, - dedi.

20 taraudan ýzindi

Chjeszyan aimaghyndaghy sheneunikterining minez-qúlqy mýlde ózgerip ketti. Ýlken-kishi barlyq lauazymdylar kýnde eki jýzden asa adam kensege keledi - birining kiyimi jyrtyq, birining ýstinde tozghan shýberek, dәl bir qayyrshylardyng tobyn elestetedi.

Búrynghy әdet boyynsha, kimning etigi sәndi, kimdiki qalpaghy jana, kimning shapanynyng týsi erekshe – sol jaghynan bir-birimen bәsekelesetin. Al qazir kimning kiyimi eng jyrtyq bolsa, sony barlyghy qúttyqtap:
- Agha, kóp úzamay jaqsy qyzmetke taghayyndalatyn boldyn! - dep qoyady.

Arada eki-ýsh kýn ótpey-aq, rasynda sol adamgha qyzmet búiyryp qalady.

Sheneunikter osy «qysqa joldy» bilgen son, júmysqa qatty mәn bermey, bar kýshin jyrtyq kiyim kiige saldy. Hanchjou qalasyndaghy barlyq eski-jyrtyq kiyim satatyn dýkenderde birde-bir tozghan shapan qalmady; kóne búiym satatyn oryndardaghy eski etik, eski bórikter týgeldey tausyldy. Óitkeni býkil qala sheneunikterining eski zat izdep jýrgenin bilgen son, olardyng baghasy sharyqtap, jana kiyimnen eki ese qymbat boldy. Biraz uaqyttan keyin ózge uәlayat, okrugtegi sheneunikter de ortalyqqa esep beruge kelgende, orta hatshynyng osynday minezin bilip, jana kiyimmen barugha qoryqty da, amalsyzdan eski kiyim izdeuge kiristi. Biraq eski dýkenderding bәrin aralap shyqsa da, birde-bir eski zat qalmaghan, tipti eki-ýsh ese kóp aqsha úsynsa da satyp alatyn jer joq. Aralarynda syilastyghy bar sheneunikter bir-birinen kiyimin uaqytsha qaryzgha alugha mәjbýr boldy. Keyinirek Chuchjou aimaghynda bir kәri qazy boldy, ol kóptegen jyldar boyy uezden syrtqa shyqpay, ólke ortalyghyna barmaghan eken. Jana basqarushy qyzmetke kelgen son, amalsyz bir ret baruyna tura keledi. Ólkege kele sala, kóne kiyim jayly jeldey esken habardy estiydi, biraq tym kesh bolyp, endi kiyim satyp alatyn da jer joq; әri ózge qyzmettestermen kópten aralaspaghandyqtan, qaryz súraytyn da eshkim tabylmaydy. Amaly tausylghan qazy, amalsyz jana kiyimin kiyip, basqarmagha barugha bel buady. Jana basshy kele sala «sheneulikter kóne kiyim kiyip, qarapayym jýrui» turaly jarlyq shyghardy, bir sәtte-aq el ishinde jana salt ornap, bәri jyrtyq-jamau kiyim kiyetindi shyghardy. Osynday kezde qart qazynyng jana, jyltyraq shapan kiyip kelgenin kórgen júrttyng bәri tanyrqaydy; basqarushynyng ózi de ony kórip, tandanady. Oryndaryna jayghasqannan keyin basqarushy shyday almay, qabaghyn týiip sóz bastaydy:

• Siz әli búrynghy әdetpen jýrsiz ghoy! Men qyzmetke kelgen bette jana tәrtip engizgenmin. Tipti barlaushy arqyly da sizderge habarlattym. Endi búl tәrtipti biletin uaqyt boldy emes pe?

Qazy dereu denesin tiktep:

• Myrza, keshe ghana ólkege kelgen bette júrttan sizding jana tәrtibinizdi estidim. Osydan song bir eski shapan tauyp kiyip keleyin desem, tabylmady; tabylghan kýnning ózinde ony satyp alugha shamam jetpeydi, -deydi.

Basqarushy:

• Búl qalay bolghany? -dep súraydy.

Qazy:

- Myrza, siz búl búiryqty bergennen beri, qaladaghy barlyq qyzmetkerler sizding sózinizden asa almay, jana kiyimmen keluge qorqady. Amal joq, bәri eski kiyim satyp alugha kóshti. Biraq eski kiyimning baghasy jana kiyimnen eki ese qymbattap ketken. Búl mening ýstimdegi shapan - qyzmetke kelgen jyly tigilgen. Basqa bireuler bolsa, bayaghyda tozdyryp alar edi. Biraq men әr kiygen sayyn erekshe úqyptap, saqtap jýremin. Sol ýshin ol әli jana siyaqty. «Chjuszynyng otbasy bóliminde: “Bir jip, bir tal mata - qaydan kelgenin oila” degen sóz bar. Men ómir boyy osyny berik ústandym.

Búny estigen basqarushynyng kónili jadyrap, jýzinen júmsaqtyq bilinedi:

• Shyndap kelgende, eski kiyimdi ózing satyp aludyng qajeti joq qoy; dostarynnan súrap kiyseng de bolady. Búrynghylar aitqan: “Semiz atqa min, júqa ton ki, dostarmen bólis, tozsa da ókinbe” degen.

Qazy birden qatqyl ýnmen jauap beredi:

- Myrza, dostyng kiyimin alugha bolady. Biraq ony sizge kórinu ýshin ghana kiyip, keyin qaytaryp beru kerek. Al men dosymnyng kiyimin qaytaryp bergen song ne bolady? Qaytadan jana kiyimdi kiige tura keledi. Búl mening eski kiyim kiyip, sizdi aldap shyqqanym bolady ghoy. Mening qolymnan kelmeytini - osy. Myrzany aldau - men ýshin ólimmen ten. Eger siz meni qyzmetten alyp tastasanyz da, jazalasanyz da, men renjimeymin; biraq aldap-arbaugha bar dep búiyrsanyz - oghan men janym shyghyp ketse de kónbeymin!

Basqarushy ishinen: «Mynau adam shyn berik eken, әr sózi oryndy, endi ne desem?» - dep oilaydy da, dereu kýlimdep:

• Aghay, siz naghyz adal adam ekensiz, men sizdi qúrmetteymin! Býkil Chjeszyanda siz sekildi shynayy adamdar kóp bolsa, basqaru isi týzelmey me? - deydi.

Sodan song odan elding jayyn, eginning kýii jayly súrap, shay úsynyp shygharyp salady.

Keyin sol qazy jana kiyimmen birneshe ret kelip ketse de, basqarushy oghan mәn bermeydi, qayta ony qatty baghalaydy. Biraz uaqyt ótken song basqarmada bir oryn bosaydy. Basqarushy ony osyghan layyq dep sanap, taghayyndady.

Qazy búl qyzmetke qatty quanady. Qyzmetine kirisken son, shynymen de óte taza, әdil júmys istedi. Búryn jyrtyq kiyim kiyip jýrgen ózge sheneunikter onyng múnday jaqsy qyzmetke óskenin kórip:

- Biz jyrtyq kiyim kiyip jýrip te óspediq, al ol jana kiyimmen jýrip-aq qalay jaqsy oryngha bardy? - dep tanqalysady.

Keyin súrastyryp otyryp, onyng búl qyzmetke adaldyghy ýshin, shynshyldyghy ýshin, basqarushynyng erekshe qúrmetine ie bolghanynan habardar bolady.

Osylaysha, aila taptyq dep oilaghandar kerisinshe útylyp, ókinumen qalady, biraq bәri tym kesh edi.

Búdan әri sóz basqagha auady. Basqarushy osy ýnemshildik sayasatyn engizgennen keyin, halyq arasynda onyng aty jaqsy shyghyp, «taza, әdil, parasatty» degen ataqqa ie bolady. Ol ózi de búghan masattanyp, osy bedeldi paydalanyp, tәrtip ornatyp, basqaru isin týzeudi, elge payda tiygizudi oilaydy.

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz