«شەنەۋنىكتەر بولمىسى»"官场现形记" - قىتايدىڭ سوڭعى تسين داۋىرىندە جازىلعان ەڭ كورنەكتى ساتيرالىق، الەۋمەتتىك رومانداردىڭ ءبىرى.

اۆتورى - لي بويۋان (شىن اتى لي باوتسزەن، 李宝嘉), ءوز داۋىرىندەگى وتكىر تىلمەن، وتكىر ويمەن قوعامدى سىنعا العان جازۋشىلاردىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلى.

شىعارما 1893–1895 جىلدارى العاش گازەتتە جارىق كورىپ، كەيىن جەكە كىتاپ رەتىندە باسىلىپ شىقتى. بۇل رومان سول كەزەڭدەگى بيۋروكراتيالىق اپپاراتتىڭ ىشكى شىرىگى مەن جەمقورلىعىن اشىق اشكەرەلەۋىمەن ەرەكشە. بۇل رومان 30دان استام ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى جەكە وقيعالاردان تۇرادى. مۇندا يمپەراتوردان باستاپ، ەڭ تومەنگى دارەجەدەگى قىزمەتكەرگە دەيىنگى ءارتۇرلى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردىڭ بەينەسى سۋرەتتەلگەن. باستى نازار قىتاي بيۋروكراتياسىنىڭ شىنايى بەينەسىن اشۋعا اۋدارىلعان. روماندا ورتالىق ۇكىمەت پەن جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنداعى زاڭسىزدىقتار، پاراقورلىق پەن مانساپقورلىق ناقتى وقيعالار ارقىلى كورسەتىلەدى. ساتيرا مەن كاريكاتۋرا – كەيىپكەرلەردىڭ بولمىسىن اسىرەلەپ كورسەتۋ ارقىلى ولاردىڭ كۇلكىلى ءارى ماسقارا بەينەسىن ايقىندايدى. ءتىل بايلىعى – روماندا كوپتەگەن شەنەۋنىكتەرگە ءتان جارگوندار، ماقال-ماتەلدەر، ديالەكتىلەر قولدانىلعان. بۇل شىعارماعا ەرەكشە شىنايىلىق پەن ومىرلىك سيپات بەرەدى. ديالوگتار مەن دەتالدارعا ءمان بەرۋ – رومانداعى اڭگىمەلەر ارقىلى كەيىپكەرلەردىڭ مىنەزى، قوعامداعى ءتارتىپتىڭ ەكىجۇزدىلىگى اشىلادى.

1.بيۋروكراتيالىق جۇيەنىڭ ءشىرۋى: روماندا بيلەۋشى ەليتانىڭ ءوز پايداسى ءۇشىن حالىقتى قاناپ، ۇلتتىق مۇددەنى قۇربان ەتكەنى ايقىن كورسەتىلگەن.

2.مانساپقورلىق پەن جەمقورلىقتىڭ اشكەرەلەنۋى: لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ءوزارا قاقتىعىسى، ءبىر-ءبىرىن الداپ-ارباۋى، ادىلەتسىزدىكتىڭ جۇيەلىك سيپات الۋى كورىنىس تاپقان.

3.قىتاي قوعامىنىڭ جالپى بەينەسى: شىعارما تەك شەنەۋنىكتەردى عانا ەمەس، ولاردىڭ اينالاسىنداعى قوعامدى دا بەينەلەيدى. مۇندا پارا بەرۋ ءداستۇرى، زاڭسىز ارەكەتتەردى قالىپتى قۇبىلىس رەتىندە قابىلداۋ سەكىلدى ماسەلەلەر قوزعالادى.

بۇل رومان سول كەزەڭدەگى تسيڭ يمپەرياسىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىنە ۇلكەن سىن رەتىندە قاراستىرىلدى. ول حالىقتىڭ كوزىڭ اشۋعا، قوعامدىق ماسەلەلەرگە نازار اۋدارۋعا ىقپال ەتتى. سونىمەن قاتار، بۇل شىعارما كەيىنگى قىتاي ادەبيەتىندەگى سىنشىل باعىتتىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولدى.

ءبىرءىنشءى تاراۋدان ءۇزىندءى: جۋيرىن (جوعارى دارەجەلى شەنەۋنىك ەمتيحانىنان وتكەن ادام) ۆان جەن ەسىمدى كىسى ەدى. ول قارتايعان سوڭ، ءارى قاراي جوعارى دارەجەلى ەمتيحاندارعا دايىندالۋدان باس تارتىپ، اۋىلعا كەلىپ، شاكىرتتەرگە ءبىلىم بەرۋگە دەن قويدى. بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە ونىڭ تاربيەسىنەن كوپتەگەن قابىلەتتى جاستار شىقتى: بىرەۋلەرى ءسوز تىركەستەرىن قۇراستىرىپ، ەكىنشىلەرى ولەڭ شىعارۋعا ماشىقتاندى. ال ولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە دارىنى بار ءبىر وقۋشى «كايتسزيان» (ەمتيحانعا دايىندىق ساباعى) جازا الاتىن دەڭگەيگە جەتتى. مۇنى ەستىگەن اتا-انالار قاتتى قۋاندى. قىركۇيەكتىڭ توعىزىندا (قىتاي كۇنتىزبەسى بويىنشا چۋنيان مەيرامى) اۋىل تۇرعىندارى جينالىپ، كەلەسى جىلى دا وسى مۇعالىمدى شاقىرۋعا شەشىم قابىلدادى. ۆان جەن ساباق بەرۋىن جالعاستىراتىنىن ەستىپ، كوڭىلى كوتەرىلدى. بۇل ەرەكشە دارىندى وقۋشىنىڭ اكەسى فان بي كاي ەسىمدى ادام ەدى. ونىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا ەكى ۇلكەن اعاش ءوسىپ تۇرعاندىقتان، اۋىلداستار ونى «ۇلكەن اعاش باسىنداعى فان اۋلەتى» دەپ اتايتىن. فان بي كاي بالاسىنىڭ وسىنداي جەتىستىككە جەتكەنىنە ريزا بولىپ: «كەلەسى جىلدان باستاپ مۇعالىمگە قوسىمشا ءتورت گۋان (مىس تيىن) بەرەمىن»، - دەدى.

بۇل ماسەلە وسىلاي شەشىلدى.

بىردە فان بي كاي ءسوزىن جالعاستىرىپ:

- تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە بار. وسى ءساتتى پايدالانىپ، سىزبەن اقىلداسقىم كەلەدى، - دەدى.

چجاو اقساقال:

- قانداي ماسەلە؟ ايتا بەر، - دەپ جاۋاپ قاتتى.

فان بي كاي بىلاي دەدى:

- ۇلكەن مىرزا (جاس ماندارين) جۋران اتاندى، ەندى استاناعا بارىپ، مەملەكەتتىك ەمتيحانعا قاتىسپاق. ءبىز تۋىس رەتىندە قولداۋ كورسەتۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. سوندىقتان وعان ەكى ءجۇز كۇمىس (ليان) بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادىم. بۇل – ونىڭ جول قاراجاتى بولسىن.

چجاو اقساقال:

- بۇل مۇمكىن ەمەس! سەن اۋقاتتى ادام ەمەسسىڭ، قالايشا مۇنشا كوپ اقشا بەرە الاسىڭ؟ - دەپ تاڭدانا سۇرادى.

فان بي كاي كۇلىمدەپ:

- قادىرلى تۋىسىم، بۇل ءسوزىڭىز مەنى الىستاتقانىڭىز سياقتى ەستىلەدى. ءبىز تۋىسقان بولعان سوڭ، ءبىر-بىرىمىزگە كومەكتەسۋىمىز كەرەك. ۇلكەن مىرزا مەملەكەتتىك ەمتيحانعا قاتىسا الماسا، بۇل وتە وكىنىشتى بولار ەدى. سوندىقتان مەنىڭ ەكى ءجۇز كۇمىستى بەرۋىم – ادال نيەتىمنىڭ بەلگىسى. ەگەر ءسىز قابىلداماساڭىز، دەمەك مەنى قۇرمەتتەمەيسىز دەگەن ءسوز، - دەدى.

20 تاراۋدان ءۇزىندى

چجەتسزيان ايماعىنداعى شەنەۋنىكتەرىنىڭ مىنەز-قۇلقى مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. ۇلكەن-كىشى بارلىق لاۋازىمدىلار كۇندە ەكى جۇزدەن اسا ادام كەڭسەگە كەلەدى - ءبىرىنىڭ كيىمى جىرتىق، ءبىرىنىڭ ۇستىندە توزعان شۇبەرەك، ءدال ءبىر قايىرشىلاردىڭ توبىن ەلەستەتەدى.

بۇرىنعى ادەت بويىنشا، كىمنىڭ ەتىگى ءساندى، كىمدىكى قالپاعى جاڭا، كىمنىڭ شاپانىنىڭ ءتۇسى ەرەكشە – سول جاعىنان ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسەتىن. ال قازىر كىمنىڭ كيىمى ەڭ جىرتىق بولسا، سونى بارلىعى قۇتتىقتاپ:
- اعا، كوپ ۇزاماي جاقسى قىزمەتكە تاعايىندالاتىن بولدىڭ! - دەپ قويادى.

ارادا ەكى-ءۇش كۇن وتپەي-اق، راسىندا سول ادامعا قىزمەت بۇيىرىپ قالادى.

شەنەۋنىكتەر وسى «قىسقا جولدى» بىلگەن سوڭ، جۇمىسقا قاتتى ءمان بەرمەي، بار كۇشىن جىرتىق كيىم كيۋگە سالدى. حانچجوۋ قالاسىنداعى بارلىق ەسكى-جىرتىق كيىم ساتاتىن دۇكەندەردە بىردە-ءبىر توزعان شاپان قالمادى; كونە بۇيىم ساتاتىن ورىندارداعى ەسكى ەتىك، ەسكى بورىكتەر تۇگەلدەي تاۋسىلدى. ويتكەنى بۇكىل قالا شەنەۋنىكتەرىنىڭ ەسكى زات ىزدەپ جۇرگەنىن بىلگەن سوڭ، ولاردىڭ باعاسى شارىقتاپ، جاڭا كيىمنەن ەكى ەسە قىمبات بولدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن وزگە ءۋالايات، وكرۋگتەگى شەنەۋنىكتەر دە ورتالىققا ەسەپ بەرۋگە كەلگەندە، ورتا حاتشىنىڭ وسىنداي مىنەزىن ءبىلىپ، جاڭا كيىممەن بارۋعا قورىقتى دا، امالسىزدان ەسكى كيىم ىزدەۋگە كىرىستى. بىراق ەسكى دۇكەندەردىڭ ءبارىن ارالاپ شىقسا دا، بىردە-ءبىر ەسكى زات قالماعان، ءتىپتى ەكى-ءۇش ەسە كوپ اقشا ۇسىنسا دا ساتىپ الاتىن جەر جوق. ارالارىندا سىيلاستىعى بار شەنەۋنىكتەر ءبىر-بىرىنەن كيىمىن ۋاقىتشا قارىزعا الۋعا ءماجبۇر بولدى. كەيىنىرەك چۋچجوۋ ايماعىندا ءبىر كارى قازى بولدى، ول كوپتەگەن جىلدار بويى ۋەزدەن سىرتقا شىقپاي، ولكە ورتالىعىنا بارماعان ەكەن. جاڭا باسقارۋشى قىزمەتكە كەلگەن سوڭ، امالسىز ءبىر رەت بارۋىنا تۋرا كەلەدى. ولكەگە كەلە سالا، كونە كيىم جايلى جەلدەي ەسكەن حاباردى ەستيدى، بىراق تىم كەش بولىپ، ەندى كيىم ساتىپ الاتىن دا جەر جوق; ءارى وزگە قىزمەتتەستەرمەن كوپتەن ارالاسپاعاندىقتان، قارىز سۇرايتىن دا ەشكىم تابىلمايدى. امالى تاۋسىلعان قازى، امالسىز جاڭا كيىمىن كيىپ، باسقارماعا بارۋعا بەل بۋادى. جاڭا باسشى كەلە سالا «شەنەۋلىكتەر كونە كيىم كيىپ، قاراپايىم ءجۇرۋى» تۋرالى جارلىق شىعاردى، ءبىر ساتتە-اق ەل ىشىندە جاڭا سالت ورناپ، ءبارى جىرتىق-جاماۋ كيىم كيەتىندى شىعاردى. وسىنداي كەزدە قارت قازىنىڭ جاڭا، جىلتىراق شاپان كيىپ كەلگەنىن كورگەن جۇرتتىڭ ءبارى تاڭىرقايدى; باسقارۋشىنىڭ ءوزى دە ونى كورىپ، تاڭدانادى. ورىندارىنا جايعاسقاننان كەيىن باسقارۋشى شىداي الماي، قاباعىن ءتۇيىپ ءسوز باستايدى:

• ءسىز ءالى بۇرىنعى ادەتپەن ءجۇرسىز عوي! مەن قىزمەتكە كەلگەن بەتتە جاڭا ءتارتىپ ەنگىزگەنمىن. ءتىپتى بارلاۋشى ارقىلى دا سىزدەرگە حابارلاتتىم. ەندى بۇل ءتارتىپتى بىلەتىن ۋاقىت بولدى ەمەس پە؟

قازى دەرەۋ دەنەسىن تىكتەپ:

• مىرزا، كەشە عانا ولكەگە كەلگەن بەتتە جۇرتتان ءسىزدىڭ جاڭا ءتارتىبىڭىزدى ەستىدىم. وسىدان سوڭ ءبىر ەسكى شاپان تاۋىپ كيىپ كەلەيىن دەسەم، تابىلمادى; تابىلعان كۇننىڭ وزىندە ونى ساتىپ الۋعا شامام جەتپەيدى، -دەيدى.

باسقارۋشى:

• بۇل قالاي بولعانى؟ -دەپ سۇرايدى.

قازى:

- مىرزا، ءسىز بۇل بۇيرىقتى بەرگەننەن بەرى، قالاداعى بارلىق قىزمەتكەرلەر ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن اسا الماي، جاڭا كيىممەن كەلۋگە قورقادى. امال جوق، ءبارى ەسكى كيىم ساتىپ الۋعا كوشتى. بىراق ەسكى كيىمنىڭ باعاسى جاڭا كيىمنەن ەكى ەسە قىمباتتاپ كەتكەن. بۇل مەنىڭ ۇستىمدەگى شاپان - قىزمەتكە كەلگەن جىلى تىگىلگەن. باسقا بىرەۋلەر بولسا، باياعىدا توزدىرىپ الار ەدى. بىراق مەن ءار كيگەن سايىن ەرەكشە ۇقىپتاپ، ساقتاپ جۇرەمىن. سول ءۇشىن ول ءالى جاڭا سياقتى. «چجۋتسزىنىڭ وتباسى بولىمىندە: ء“بىر ءجىپ، ءبىر تال ماتا - قايدان كەلگەنىن ويلا” دەگەن ءسوز بار. مەن ءومىر بويى وسىنى بەرىك ۇستاندىم.

بۇنى ەستىگەن باسقارۋشىنىڭ كوڭىلى جادىراپ، جۇزىنەن جۇمساقتىق بىلىنەدى:

• شىنداپ كەلگەندە، ەسكى كيىمدى ءوزىڭ ساتىپ الۋدىڭ قاجەتى جوق قوي; دوستارىڭنان سۇراپ كيسەڭ دە بولادى. بۇرىنعىلار ايتقان: “سەمىز اتقا ءمىن، جۇقا تون كي، دوستارمەن ءبولىس، توزسا دا وكىنبە” دەگەن.

قازى بىردەن قاتقىل ۇنمەن جاۋاپ بەرەدى:

- مىرزا، دوستىڭ كيىمىن الۋعا بولادى. بىراق ونى سىزگە كورىنۋ ءۇشىن عانا كيىپ، كەيىن قايتارىپ بەرۋ كەرەك. ال مەن دوسىمنىڭ كيىمىن قايتارىپ بەرگەن سوڭ نە بولادى؟ قايتادان جاڭا كيىمدى كيۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل مەنىڭ ەسكى كيىم كيىپ، ءسىزدى الداپ شىققانىم بولادى عوي. مەنىڭ قولىمنان كەلمەيتىنى - وسى. مىرزانى الداۋ - مەن ءۇشىن ولىممەن تەڭ. ەگەر ءسىز مەنى قىزمەتتەن الىپ تاستاساڭىز دا، جازالاساڭىز دا، مەن رەنجىمەيمىن; بىراق الداپ-ارباۋعا بار دەپ بۇيىرساڭىز - وعان مەن جانىم شىعىپ كەتسە دە كونبەيمىن!

باسقارۋشى ىشىنەن: «مىناۋ ادام شىن بەرىك ەكەن، ءار ءسوزى ورىندى، ەندى نە دەسەم؟» - دەپ ويلايدى دا، دەرەۋ كۇلىمدەپ:

• اعاي، ءسىز ناعىز ادال ادام ەكەنسىز، مەن ءسىزدى قۇرمەتتەيمىن! بۇكىل چجەتسزياندا ءسىز سەكىلدى شىنايى ادامدار كوپ بولسا، باسقارۋ ءىسى تۇزەلمەي مە؟ - دەيدى.

سودان سوڭ ودان ەلدىڭ جايىن، ەگىننىڭ كۇيى جايلى سۇراپ، شاي ۇسىنىپ شىعارىپ سالادى.

كەيىن سول قازى جاڭا كيىممەن بىرنەشە رەت كەلىپ كەتسە دە، باسقارۋشى وعان ءمان بەرمەيدى، قايتا ونى قاتتى باعالايدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ باسقارمادا ءبىر ورىن بوسايدى. باسقارۋشى ونى وسىعان لايىق دەپ ساناپ، تاعايىندادى.

قازى بۇل قىزمەتكە قاتتى قۋانادى. قىزمەتىنە كىرىسكەن سوڭ، شىنىمەن دە وتە تازا، ءادىل جۇمىس ىستەدى. بۇرىن جىرتىق كيىم كيىپ جۇرگەن وزگە شەنەۋنىكتەر ونىڭ مۇنداي جاقسى قىزمەتكە وسكەنىن كورىپ:

- ءبىز جىرتىق كيىم كيىپ ءجۇرىپ تە وسپەدىق، ال ول جاڭا كيىممەن ءجۇرىپ-اق قالاي جاقسى ورىنعا باردى؟ - دەپ تاڭقالىسادى.

كەيىن سۇراستىرىپ وتىرىپ، ونىڭ بۇل قىزمەتكە ادالدىعى ءۇشىن، شىنشىلدىعى ءۇشىن، باسقارۋشىنىڭ ەرەكشە قۇرمەتىنە يە بولعانىنان حاباردار بولادى.

وسىلايشا، ايلا تاپتىق دەپ ويلاعاندار كەرىسىنشە ۇتىلىپ، وكىنۋمەن قالادى، بىراق ءبارى تىم كەش ەدى.

بۇدان ءارى ءسوز باسقاعا اۋادى. باسقارۋشى وسى ۇنەمشىلدىك ساياساتىن ەنگىزگەننەن كەيىن، حالىق اراسىندا ونىڭ اتى جاقسى شىعىپ، «تازا، ءادىل، پاراساتتى» دەگەن اتاققا يە بولادى. ول ءوزى دە بۇعان ماساتتانىپ، وسى بەدەلدى پايدالانىپ، ءتارتىپ ورناتىپ، باسقارۋ ءىسىن تۇزەۋدى، ەلگە پايدا تيگىزۋدى ويلايدى.

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz