Qazaqtar futbol tarihyna «týzetu» engizdi
Ótken aptada keler jyldyng jazynda Ontýstik Afrika Respublikasynda (OAR) ótetin futboldan HIH әlem chempionatynyng jerebesi tartyldy.
Jerebe nәtiyjesinde finaldyq turnirge qatysar 32 jýirik tórt-tórtten 8 topqa bólindi.
«A» toby: OAR, Meksika, Urugvay, Fransiya
«V» toby: Argentina, Niygeriya, Ontýstik Koreya, Grekiya
«S» toby: Angliya, AQSh, Aljiyr, Sloveniya
«D» toby: Germaniya, Avstraliya, Serbiya, Gana
«E» toby: Gollandiya, Daniya, Japoniya, Kamerun
«Gh» toby: Italiya, Paragvay, Jana Zelandiya, Slovakiya
«G» toby: Braziliya, KHDR, Kot-d'Ivuar, Portugaliya
«N» toby: Ispaniya, Shveysariya, Gonduras, Chiliy
Búrynghy birinshiliktermen salystyrghanda, búl jolghy jerebede kil myqtylardy qamtyghan «ólim toby» da, ónkey ortashalardan túratyn «ómir toby» da bolghan joq. Tek «G» tobyna әlemning bes dýrkin chempiony Braziliya men oghan oiyn órnegi jóninen de, mәdeniy-tarihy túrghydan da, etnolingvistika jaghynan da qatty úqsaytyn, sonysymen de «Europa Braziliyasy» atanghan Portugaliyanyng jәne qazir Afrikanyng tandauly qúramalarynyng biri sanalatyn Kot-d'Ivuardyng qatar týskenin ghana erekshe bólip ataugha bolar. Yaghni, búlarmen birge óner kórsetuge tiyis Korey Halyqtyq Demokratiyalyq Respublikasy (KHDR) futbolshylarynyng joly boldy dey qoy qiyn-aq...
Ótken aptada keler jyldyng jazynda Ontýstik Afrika Respublikasynda (OAR) ótetin futboldan HIH әlem chempionatynyng jerebesi tartyldy.
Jerebe nәtiyjesinde finaldyq turnirge qatysar 32 jýirik tórt-tórtten 8 topqa bólindi.
«A» toby: OAR, Meksika, Urugvay, Fransiya
«V» toby: Argentina, Niygeriya, Ontýstik Koreya, Grekiya
«S» toby: Angliya, AQSh, Aljiyr, Sloveniya
«D» toby: Germaniya, Avstraliya, Serbiya, Gana
«E» toby: Gollandiya, Daniya, Japoniya, Kamerun
«Gh» toby: Italiya, Paragvay, Jana Zelandiya, Slovakiya
«G» toby: Braziliya, KHDR, Kot-d'Ivuar, Portugaliya
«N» toby: Ispaniya, Shveysariya, Gonduras, Chiliy
Búrynghy birinshiliktermen salystyrghanda, búl jolghy jerebede kil myqtylardy qamtyghan «ólim toby» da, ónkey ortashalardan túratyn «ómir toby» da bolghan joq. Tek «G» tobyna әlemning bes dýrkin chempiony Braziliya men oghan oiyn órnegi jóninen de, mәdeniy-tarihy túrghydan da, etnolingvistika jaghynan da qatty úqsaytyn, sonysymen de «Europa Braziliyasy» atanghan Portugaliyanyng jәne qazir Afrikanyng tandauly qúramalarynyng biri sanalatyn Kot-d'Ivuardyng qatar týskenin ghana erekshe bólip ataugha bolar. Yaghni, búlarmen birge óner kórsetuge tiyis Korey Halyqtyq Demokratiyalyq Respublikasy (KHDR) futbolshylarynyng joly boldy dey qoy qiyn-aq...
Basqa toptardyng bәrin mamandar kýsh-quaty, әleuet-dengeyi jaghynan shamalas dep baghalauda. Demek, chempionat oiyndary jankýierler ýshin meylinshe tartysty, qyzyqty bolady dep sene alamyz. Al oiyndardyng Astana uaqytymen 17.30, 20.00 jәne 00.30-da bastaluy bizding futbol әuesqoylaryna birshama ynghayly deuge bolady (qaybir jylghyday oiyndardyng týngi 3-te bastaluyn sarylyp kýtip otyrghan jaqsy ma, әlde týngi 2-ge deyin tamashalap bitken dúrys pa?). Tek toptyq kezendegi key kezdesulerding 17.30-da bastaluy júmys isteytin jandargha sәl qiyndyq tughyzuy yqtimal, alayda, jankýierlikting jazylmas derti qanyna singen aghayynnyng әiteuir oghan da bir amal tabary anyq (ol oiyndardy qyzmettegi teledidardan qaraugha, nemese, basshylardan erterek súranyp ketuge, tipti qúryghanda sol kýnderi «auyryp qalugha» bolatyn shyghar)...
Al futbol chempionattarynyng tarihy men esep-qisabyna esi ketken jandar ýshin «qyzyq» keshegi júmada-aq bastalyp ketti. Jerebe rәsimin Qazaqstangha tikeley efir arqyly taratqan «Habar» telearnasynyng kommentatorlary - Sergey Raylyan men Amangeldi Seyithan kórermen qauymdy tang qaldyrudan jarysqa týskendey boldy. Áueli FIFA preziydenti Zepp Blatter jerebe ótken saraydyng sahnasyna әlem kubogyn kóterip shyqqanda, A.Seyithan «O, Altyn Niyke!» dep qaldy. Shyn mәninde 1930 jyldan bastap qyryq jyl boyy әlem futbolshylarynyng armany bolghan, qos qolyn kók aspangha sozyp túrghan ejelgi grek qúday-anasy Niykening beynesi bar, tútas altynnan qúiylghan 1800 grammdyq statuya (taghy bir aty - «Juli Rime kubogy») 1970 jyly ony ýshinshi ret jenip alghan Braziliyanyng mәngi iyeligine ótken bolatyn. Sondyqtan da 1974 jyldan bastap dýnie komandalary sarapqa salatyn jana kubok jasatyp (salmaghy 5 kelige juyq), ony resmy týrde «FIFA Álem kubogy» dep ataghan-dy (keler jylghy jenimpazgha úsynylatyn jýlde de sol bolmaq).
Yaghni, Blatterding sahnagha alyp shyqqany tipti de «Altyn Niyke» emes, osy «FIFA Álem kubogy» edi. Shatasqan әriptesin sәl týzetip jibermek bolghan S.Raylyannyng alghashqy sózi dúrys shyqty: ol FIFA preziydentining qolyndaghy kubokty dәl atady. Degenmen Amangeldining auzynan shyqqan «Altyn Niykeni» «aqtap alu» ýshin aitylghan onyng kelesi uәji óreskel qatelikke úryndyrdy. Oryssha týsindirme jasaghan sholushymyz «Álem kubogynyng jasalu sebebi - 1970 jyly braziliyalyqtar «Altyn Niykeni» úrlatyp alghan bolatyn» dep jiberdi!
Alayda, aqiqat mynau-túghyn: Rio-de-Janeyrodaghy Braziliya futbol federasiyasynyng ghimaratynda saqtalghan «Altyn Niyke», S.Raylyan aitqanday, 1970 jyly emes, 1983 jylghy jeltoqsan aiynyng 19-ynan 20-syna qaraghan týni úshty-kýili joghaldy. Oqighanyng úzyn-yrghasy bylay: týnning bir uaghynda ghimaratqa jýzin betsirimen (maska) jasyrghan eki qaruly baukespe kiredi de, kýzetshi Joao Batishta Mayyanyng ayaq-qolyn baylap, auzyna shýberek tyghyp, qaltasyndaghy bir buma kiltti alyp, birden 9-qabatqa betteydi. Onda Braziliya últtyq qúramasy jenip alghan kuboktar men jýldeler saqtalatyn. Keyin polisiya qyzmetkerlerining anyqtaghanynday, úrylar «Altyn Niyke» túrghan oq ótpeytin bolat shkafty ashu ýshin ýsh saghattay әurelenipti. «Endi qaytyp búl jerge jolymyz týse me, týspey me, aqyry kelip qalghan son, bәrin әketeyik» dese kerek, qylmyskerler Braziliya qúramasynyng 1963 jyly útyp alghan Amerika elderi kubogyn, 1972 jyly iyelengen Tәuelsizdik kubogyn da jymqyryp ketipti. Ókinishke qaray, oqigha ornynda úrylardyng birde-bir sausaq tanbasy qalmapty. Sóitip, saf altynnan qúiylghan kubok sol kýii tabylmady. Qazir Braziliya futbol federasiyasynyng ghimaratynda onyng aldyn ala jasalyp qoyylghan kóshirmesi ghana túr...
Birdi birge soghyp, ózderi de shatasyp, júrttyng da sharaday basyn shaqshaday qylghan sholushylarymyzdyng futbol tarihyna «ózgeris engizui» bir búl emes. Olardyng «1938 jyly Avstriya әlem chempionatyna qatysudan bas tartty» deui de - qate. Shyn mәninde Latviyany útyp, finaldyq turnirge barghaly otyrghan Avstriyany fashistik Germaniya jaulap alyp (anneksiyalap), onyng myqty futbolshylaryn óz qúramyna qosyp alghan bolatyn. Yaghni, FIFA ayaq astynan otargha ainalghan elden «chempionatqa qatysasyng ba?» dep súraugha da bata almay qalghan-dy. Múnday jaghdayda qaydaghy «bas tartu»?
Sonday-aq qazaq sport jurnalisterining orys tilindegi «korzina» degen sózdi ýnemi «sebet» dep audaruy da sharshatyp bitti. Búl - ormannan tergen sanyrauqúlaqty salatyn sebet (korzina) emes, qúramalardyng aty jazylghan qaghazdardy jasyrghan sharlardy ornalastyratyn QORJYN ghoy! Ár topqa kýsh-quaty teng komandalar barynsha birkelki týssin degen maqsatpen әlemdik futbol basshylyghy olardy әueli osynday qorjyndargha bóletini belgili. Tilimizde osynday qazaqy úghymgha say balama sóz túrghanda, bizge «sebettin» qajeti ne?.. Áriyne, qajet túsynda ol da qoldanyla berer, biraq dәl myna jerde, dәl osy taqyrypta «qorjyn» degen sóz súranyp túr emes pe? Onyng ýstine, orys tilindegi «korzinanyn» týbi týrki tilderindegi «qorjynnan» shyqqany Oljas Sýleymenov bastaghan zertteushilerding enbekterinde talay ret dәiekti týrde dәleldendi ghoy.
...Sonymen, dýniyejýzilik dop dodasy 2010 jyldyng 11 mausymynda Yohannesburg qalasynda OAR jәne Meksika qúramalarynyng kezdesuimen ashylady, tura 1 aidan son, yaghni, 11 shildede tap osy shahardaghy finaldyq matchpen ayaqtalady. Chempionat oiyndary OAR-dyng Yohannesburgten basqa taghy segiz qalasynda - Blumfonteyn, Durban, Keyptaun, Nelspreyt, Polokvane, Port-Elizabet, Pretoriya jәne Rustenburgte ótedi.
* * *
Qazaqstan: bir adym algha, eki adym artqa
Últtyq futbol qúramamyzdyng 2010 jylghy әlem chempionatyna irikteu turniyrinde kórsetken nәtiyjesin osylay baghalaugha bolady.
Qazaq kommentatorlarymen salystyrghanda, elimizding futbol qúramasy eleuli jetistikterge qol jetkize alghan joq. Óz tobynda ol tek, beynelep aitqanda, doptyng domalaq ekenin bizden keyin bilgen Andorrany ghana úta alyp (eki ret), basqa qarsylastarynyng bәrinen qym-qighash útylumen boldy. Elep-eskerer erekshe eshtenesi bolmasa da, Qazaqstan qúramasynyng osy sikldaghy oiyndaryn jankýier jadyna qayta salamyz:
6-top
20.08.2008. Qazaqstan - Andorra - 3:0 (gol soqqandar: Ostapenko, 14, 30, Uzdenov, 45).
06.09.2008. Horvatiya - Qazaqstan - 3:0 (N.Kovach, 13, Modrich, 36, Petrich, 79).
10.09.2008. Qazaqstan - Ukraina - 1:3 (Ostapenko, 70 - Nazarenko, 45, 82, Shevchenko, 53).
11.10.2008. Angliya - Qazaqstan - 5:1 (Ferdinand, 52, Kuchma, 65, óz qaqpasyna, Runi, 77, 86, Defo, 90 - Kókeev, 68).
01.04.2009. Qazaqstan - Belarusi - 1:5 (Abduliyn, 9 - Gleb, 48, Kalachev, 54, 63, Stasevich, 56, Rodionov, 88).
06.06.2009. Qazaqstan - Angliya - 0:4 (Berri, 40, Heski, 45, Runi, 73, Lempard, 78, penalitiyden).
10.06.2009. Ukraina - Qazaqstan - 2:1 (Nazarenko, 33, 47 - Nóserbaev, 19)
09.09.2009. Andorra - Qazaqstan - 1:3 (Sonehe, 69 - Hijnichenko, 13, 34, Baltiyev, 28, penalitiyden).
10.10.2009. Belarusi - Qazaqstan - 4:0 (Bordachev, 23, Kalachev, 69, 90, Koveli, 86).
14.10.2009. Qazaqstan - Horvatiya - 1:2 (Hijnichenko, 26 - Vukoevich, 10, Kranchar, 90).
Qúrama Oi Út T J D/a Úp
1. Angliya 10 9 0 1 34:6 27
2. Ukraina 10 6 3 1 21:6 21
3. Horvatiya 10 6 2 2 19:13 20
4. Belarusi 10 4 1 5 19:14 13
5. Qazaqstan 10 2 0 8 11:29 6
6. Andorra 10 0 0 10 3:39 0
Eskertuler: Oy - oiyn sany, Út - útys, T - teng nәtiyje, J - jenilis, D/a - dop aiyrmasy, Úp - úpay.
* * *
Búl - Qazaqstan qúramasynyng Europa futbol qauymdastyqtary odaghynyng (UEFA) qúramyna auysqan jyldar ishinde ótkizgen ýshinshi irikteu sikly. Búl ýsh siklda komandamyzdyng qanday dengeyde óner kórsetkeni tómendegi kestede úsynylghan: 2006 jylghy әlem chempionatyna irikteude 7 komanda ishinde 7-oryn alsa, 2008-de 8 qúrama ishinde 6-oryn alghan. Biylghysy - 6 komanda ishindegi 5-oryn. Yaghni, otandastarymyz bir adym algha jýrse, eki adym artqa jyljyp otyr. Demek, ilgerileu de joq degen sóz.
Qazaqstan qúramasy UEFA ayasynda:
Sikl Oi Út T J D/a Úp Or (K) %
ÁCh-2006 12 0 1 11 6:29 1 7 (7) 2,25
ECh-2008 14 2 4 8 11:21 10 6 (8) 23,4
ÁCh-2010 10 2 0 8 11:29 6 5 (6) 18,3
Eskertuler: ÁCh - әlem chempionaty, ECh - Europa chempionaty, Or (K) - toptyng qorytyndy kestesinde alghan orny (toptaghy komandalardyng jalpy sany), % - mýmkin úpaydyng qansha payyzyn ala aldy?
* * *
ÁCh-2010-nyng irikteu synynda UEFA-gha mýshe búrynghy Odaq elderi qanday nәtiyje kórsetti?
Qúrama Oi Úp T J D/a Úp
1. Resey 10 7 1 2 19:6 22
2. Ukraina 10 6 3 1 21:6 21
3. Latviya 10 5 2 3 18:5 17
4. Belarusi 10 4 1 5 19:14 13
5. Litva 10 4 0 6 10:11 12
6. Estoniya 10 2 2 6 9:24 8
7. Qazaqstan 10 2 0 8 11:29 6
8. Ázerbayjan 10 1 2 7 4:14 5
9. Armeniya 10 1 1 8 6:23 4
10. Gruziya 10 0 3 7 7:19 3
11. Moldova 10 0 3 7 6:18 3
Sәken Sybanbay, arnayy abai.kz ýshin
