Ilgәr Mәmedov – Baku Sayasy zertteuler jәne advokatura ortalyghynyng diyrektory.

Ilgәr Mәmedov – Baku Sayasy zertteuler jәne advokatura ortalyghynyng diyrektory.

– 2003 jyly Ázirbayjanda biylik әkeden balagha auysty. Sol tústa bizde de osy varianttyng jýzege asuy mýmkin degen әngimeler aityla bastady. Iliham Áliyev biylik tizginin qolgha alghaly bes jyl ótti. Qanday qorytyndy shyghardynyzdar?
– Ol sheshim dúrys boldy ma, búrys boldy ma, ol jaghyn basyp aitu qiyn. Áyteuir belgilisi – búl mәjbýrlikten tughan shara boldy. 2003 jylghy saylaudan biraz búryn-aq әzirbayjan qoghamy da, halyqaralyq qauymdastyq ta Ázirbayjan oppozisiyasynyng serkelerinen jauapkershilikti sezinip, júmyla otyryp, biylikke balama bolarlyq saliqaly sayasat úsynudy súrap keldi. Saylau qarsanyndaghy eki jyl uaqytty oppozisiya ózara yryn-jyrynmen, týkke qajetsiz ishki bәsekemen, talas-tartyspen ótkizdi.  Dәl jauapty kezeng taqalghanda Iliham Áliyevten basqa dayyn túrghan eshkim bolmay qaldy.
Al mәseleni qazirgi preziydentting biylik qúru sayasaty túrghysynan qaraytyn bolsaq, biylikke Iliham Áliyevting kelgeni qatelik boldy. Basynda ol eldi demokratiyalandyru baghytynda reforma jýrgizemin, ekonomikada erkindik qalyptastyramyn degen siyaqty óte kóp uәde berdi. Arada bes jyl ótken song elde qalyptasqan jaghday onyng bergen uәdelerine týbirimen qayshy keledi. Kezinde ol demokratiya, sóz bostandyghy haqynda óte tamasha nәrseler aitqan. Halyqaralyq qauymdastyqqa ózin Europa kenesi parlament Assambleyasyndaghy (EKPA) Ázirbayjan delegasiyasynyng basshysy retinde tanystyrghan. Al qazir Europanyng eng basty qúndylyqtaryn óreskel týrde ayaqqa taptap otyr. Ókinishke qaray, 2003 jyly tandau mýmkindigi bolmady. Taghy da ókinishke qaray, Iliham Áliyevke qatysty eng pessimistik boljamdar rasqa ainalyp otyr. Qorqytyp-ýrkitu sayasaty, múnaydan týsken tabysty talan-tarajgha salu sayasaty kýnnen-kýnge ushyghyp keledi. Ótken jyly 8 jurnalist týrmede otyrghan, jaqynda olardyng 5-eui bosatyldy, endi 3-eui jurnalistik qyzmetine baylanysty abaqtyda otyr.
– Siz tek oppozisiyanyng osaldyghyn aityp otyrsyz. Biylikting óz ishinde preziydentting úlynan basqa eshqanday layyqty adam bolmady ma?
– Biylikting ishinde Farhad Áliyev (2005 jyldyng qazan aiyna deyin Ázirbayjannyng ekonomikalyq damu ministri qyzmetin atqarghan, «tónkeris jasamaq boldy», «qyzmet babyn asyra paydalandy» dep aiyptalyp, týrmege qamalghan – red.) bastaghan bir top boldy. Olar 2003 jyly Ilihamnyng saylanuyna ózderi mýmkindik berdi de, 2005 jyly ózderining yghystyrylyp jatqanyn sezip, ony auystyrugha әrekettenip kórdi. Dәl qazirgi uaqytta biylikting óz ishinde qazirgi preziydentke balama bolarlyqtay top qúratyn eleuli qimyl-qozghalystar joq. 
– Bir dinastiyanyng biylik qúruy iydeologiyasyn halyq qalay qabyldady?
– Halyq degenimizding ózi kýrdeli úghym. Sondyqtan, qoghamdastyq degen sózdi qoldanghan dúrys. Qoghamdastyqtyng tandau mýmkindigi az boldy, ekinshi jaghynan, olarda ong ózgeriske degen ýmit basym boldy. Al Farhad Áliyevterding toby jariya týrde balama sayasy baghdar úsyna qoyghan joq, tek saray ishinde tizgindi alugha talpynys jasap kórdi. Osynday jaghdayda Iliham Áliyev jana buyn ókili, jas sayasatker retinde ýmit kýttirerlik adam bolyp kórindi. Qazir bayqap otyrghanymyzday, ol kerisinshe eski ýlgidegi diktator bolyp shyqty. Onyng sayasy qyzmetin tútas alyp qaraytyn bolsaq, onda Europa qúndylyqtarynyng iyisi de joq.
– Geydar Áliyev úzaq jyl biylik qúrsa da, ózine múrager tanday almaghan ba?
– Geydar Áliyev qaraqan basynyng qamynan әri asa almady, sayasy sahnada qaludyng әlegimen uaqyt ótkizdi. Sondyqtan onyng erkindik prinsipterine negizdelgen túraqty damu jolyna den qoigha múrshasy da bolghan joq. Onyng múrageri biraz beymaral jaghdayda biylikti qolgha aldy, biraq ol da túraqty damudyng basty negizi – erkindikke mәn bermey keledi. Ol demokratiyalyq avtopilot boludyng ornyna eldi qara kýshke salyp basqaryp otyr.
– Biyl kýzde ótetin preziydent saylauy qarsanynda EQYÚ, EKPA Ázirbayjan basshylyghyna saylau turaly kodeksting keybir baptaryn ózgertu turaly naqty talaptar qoyyp otyr. Biylik búl talaptardy oryndaugha әzir me?
– EQYÚ búl mәselege tym teoriyalyq túrghydan qaraydy. Eger elde jaqsy úiymdasqan, qúrylymy myqty Áliyevke balama sayasy kýsh bolsa, olardyng júmysy nәtiyjeli bolar edi. Onyng ornyna bizde Iliham Áliyevti qoghamdyq kóshbasshy retinde moyyndamaytyn keng auqymdy qoghamdyq aghym ghana bar. Osynday jaghdayda olardyng qanday da tehnikalyq, institusionaldyq ózgeristerdi talap etui eshqanday nәtiyje bermeydi. 
Mәselen, olar saylau komissiyalaryn әr partiyanyng ókilderin qatystyra otyryp jasaqtaudy talap etedi. Búl jýie jýzege asqan kýnning ózinde eshqanday jemis bermeydi. Sebebi, barlyq saylau komissiyalarynda kәsiby túrghydan qyzmet etetin adamdardy tabu qiyn. Oppozisiyanyng ózi búghan dayyn emes, sebebi, olarda auyzbirshilik joq, әri olar óte әlsiz.
Ázirbayjanda 5000 uchaskelik saylau komissiyasy bar. Olardyng әrqaysysynda 6 adamnan júmys isteydi. Al sheshim komissiya mýshelerining ýshten ekisining kópshilik dauysymen qabyldanady. Yaghni, sheshim qabyldanuy ýshin әlgi alty adamnyng tórteui dauys berui kerek. Biylik pen oppozisiyanyng әrqaysysynan ýsh-ýshten ókil bar dep eseptesek, bir adamdy óz jaghyna qaratsang bolghany. Ótken saylaudyng tәjiriybesi kórsetkenindey, saylau komissiyasynyng bir mýshesin «aytqanyna kóndiru» «aqysy» – 300-500 dollar. Demek, 2,5 million dollaryng bolsa, barlyq 5000 saylau uchaskesindegi hattamany ózing qalaghanday etip toltyrtyp alasyn. Múnaydan milliondaghan dollardyng týsip jatqanyn eskersek, búl tiyn-teben ghana. Bir oligarhtyng ózi-aq býkil saylau uchaskelerin satyp ala alady. Osynday jaghdayda EQYÚ-nyng búl talaby shynayy jaghdaydan tym alshaq, oryndaugha kelmeytin talap deuge bolady.
– Sonda, siz ne úsynasyz?
– Mening úsynysym tosyndau bolyp kórinui mýmkin. Búl pikirdi halyqaralyq jiyndarda da aityp jýrmin. Meninshe, saylau komissiyasy degen mýlde qajet emes. Saylaudy ótkizu mindetin tolyghymen biylikke jýkteu kerek. Pariytettik túrghydan komissiya qúru degendi biyliktegiler jauapkershilikti ýkimetting moynynan alyp tastau dep týsinedi. Týrli partiyalardyng ókilderi qatysqan komissiya júmys istegen jaghdayda biylikten eshtene talap ete almaysyn. Barlyq jauapkershilikti biylikting moynyna artu qajet.
Al halyqaralyq qauymdastyq bar kýsh-jigerin baqylaushynyng statusyn kóterip, kәsibi, sauatty baqylaushylardy dayyndaugha júmsauy kerek. Al qazirgi baqylaushylardyng kópshiligi saylau uchaskelerine kelip, qalqiyp otyrghannan basqa eshtene bitire almaydy.
– Saylau komissiyasynyng mýsheleri kerisinshe osynday óz qúqyqtaryn biletin baqylaushylardy quyp shyghyp jatady emes pe?
– Bir sauatty baqylaushynyng ornyna on sauatty baqylaushy otyrsa, komissiya mýsheleri solay erkin әreket ete ala ma? Bireuin shygharyp jiberse, búl zansyzdyqty tirkeytin toghyz baqylaushy bar emes pe? Bar kýsh-jigerdi baqylaushylargha júmsau kerek dep otyrghanyn sodan.
– EQYÚ-nyng teoriyashyldyghy Batystyng bizding elderge qatysty qoldanyp otyrghan eki týrli standart әdisin jasyryp-jabuy emes pe?
– EQYÚ әrdayym eki týrli standart әdisin qoldanady deu artyq aitqandyq bolar. Degenmen, Armeniyagha qatysty osynday tәsilding qoldanylghany jasyryn emes. Búl úiymnyng barlyq esepterinde Armeniya sóz bostandyghy, erkindik túrghysynan Ázirbayjannan alda delinip keldi. Jaqynda búl elde bolghan preziydent saylauy neni kórsetti? Saylau qorytyndylarynyng búrmalanghanyna narazylyq bildirip kóshege shyqqan 20 adam qaza tapty, jýzdegen adam týrmege jabyldy, bir aigha tótenshe jaghday jariyalandy. Al Ázirbayjanda jaghday búghan jetken joq. Meninshe, Armeniya men Ázirbayjandaghy jaghday birdey. Biraq, halyqaralyq qauymdastyq belgili bir sebeptermen Armeniyadaghy shynayy jaghdaydy jasyryp keldi. Basqa jaghdayda EQYÚ-nyng birjaqty ketkenin bayqaghan joqpyn. Tek bir jaman jeri, olar saylau prosesine formaldyq túrghydan keledi. Belgili bir kriyteriyler boyynsha qaraydy da, әnsheyin bagha bere salady. Olar saylaugha bagha beru әdisin ózgertui kerek. Mәselen, «saylaudyng qorytyndysy eldegi sayasy jaghdaygha qalay әser etui mýmkin?» degen súraqqa da jauap berip, tújyrym jasauy kerek. Olar «Armeniyada saylau demokratiya talaptaryna say ótti» degen qorytyndy jasady, al erteninde qanday qyrghyn boldy. EQYÚ múnday teketireske alghyshart bar ekenin eskerte almady. EQYÚ-nyng qorytyndylaryna qoghamnyng senimi azayyp barady.
– Qazaqstan 2010 jyly EQYÚ-gha tóraghalyq etedi. Qazaqstan basshylyghynyng aituynsha, búl – elding demokratiya salasyndaghy jetistikterining nәtiyjesi. Al eldegi oppozisiya bolsa, Qazaqstan búl oryngha Batys elderin «bopsalau» arqyly ie boldy dep otyr. Sizding pikiriniz qanday?
– Búl halyqaralyq úiym qazir jolayryqqa kelip tireldi. Mәsele tek demokratiyada emes. EQYÚ-nyng fundamentaldy prinsipterining biri – memleketting aumaqtyq tútastyghy prinsiypi búzyldy. Serbiyanyng qúramyndaghy Kosovo aimaghyna tәuelsizdik berilgenin bilesizder. Óz prinsipterin ózi saqtay almaytyn úiymdy halyqaralyq qauipsizdikti qamtamasyz etetin úiym retinde kózge elestetu qiyn.
EQYÚ qazir BÚÚ-nyng kebin kiyip otyr. Birikken últtar úiymy halyqaralyq qauipsizdikti qamtamasyz etu mindetin atqara almaytyn jaghdaygha jetkende, kedey elderge kómektesu, SPIYD-pen kýres siyaqty әleumettik mәselelerge bet búrdy. Onyng funksiyasyn aimaqtyq úiymdar atqara bastady. EQYÚ da negizgi prinsipterin saqtay almaghandyqtan, aimaqtaghy qauipsizdikti qamtamasyz etetin halyqaralyq qúqyq instituty mәrtebesinen aiyryldy. Bәlkim, endi ol demokratiya qúndylyqtaryna basa kónil bóluge kóshetin shyghar. Degenmen, múnda da búl úiymnyng qyzmeti jemis beredi dep aitu qiyn. Meninshe, Resey de, Qazaqstan da, Ázirbayjan da búl úiymnyng qújattaryna jazylghan demokratiya prinsipterin tolyq saqtap otyrghan joq. Demek, bizding әli búl úiymdy basqarugha moralidyq qúqyghymyz joq.    
– Sonda bizding elderdegi sayasy úiymdardyng EQYÚ-gha baryp aryzdanyp, әdildik izdep jýrgenderi bos әureshilik pe?
–  Meninshe, bizding sayasy partiyalardyng ókilderi Batysqa shaghymdanudy qoyyp, qarapayym halyqpen tildesudi ýirenui kerek. Salystyryp kórelik. AQSh-ta da, Ázirbayjanda da preziydent saylauyna deyin bes-alty ay qaldy. AQSh-ta kandidattardyng tabany tiymegen eldimeken qalmady dese bolady. Al bizding sayasatkerler sheteldik diplomattarmen kezdesuden әli bosamay jýr. Tek Iliham Áliyev preziydent retinde el aralaghan bolady.
– AQSh-taghy saylau jýiesi mýlde basqa ghoy...
– Mәsele saylau jýiesinde emes. Bizding sayasy qayratkerler saylaushymen betpe-bet kezdesudi qalamaydy. Tipti ol kelip betine týkirse de, sen onyng mún-múqtajyn tyndauyng kerek. Kezdesu úiymdastyrugha mýmkindik bermey me, qoldan kelgenning bәrin jasa, әreket qyl. Bir kabiynetten ekinshi kabiynetke jýgirip jýrgennen bir auyldan ekinshi auylgha jýgirip jýrgen әldeqayda paydaly.
– Oppozisiyanyng әlsiz bolatyndyghynyng obektivti sebepteri de kóp emes pe?
– Áriyne. Eng basty sebep – biylikting kedergileri. 90-jyldardyng basynda biznes ókilderi oppozisiyagha azdap bolsa da kónil bóletin. Qazir olar oppozisiyagha mýlde jolamaugha tyrysady. Sebebi, erteninde-aq әlgi adamnyng biznesi tas-talqan bolady. Olardyng kýsh júmyldyryp, jaqsy baghdarlama jasap, aqyldy adamdardy tarta almay jatqany da sodan. Mýmkindik bolsa, әleumettik zertteu jýrgizip, sonyng negizinde jaqsy baghdarlama jasaugha bolar edi. Qarjynyng joqtyghynan bizding oppozisiyalyq úiymdardyng kópshiligi biylikting ishindegi ne solardyng manayyndaghy «narazy» toptardyng «tapsyrysyn» oryndaumen kýn kórip otyr. Oppozisiyanyng halyq aldynda bedeli joqtyghy sodan.
– Sonda, Ázirbayjanda biylikti qoldaytyndar kóp demeksiz ghoy?
– Joq. 2005 jylghy saylaugha resmy týrde saylaushylardyng 42 payyzy qatysqan. Al shyn mәninde saylaushylardyng tek ýshten biri ghana dauys beruge keldi. Qalghan ýshten ekisi Áliyevke de, basqalaryna da qoldy bir-aq siltegen. Mine, Ázirbayjannyng sayasy rezervi qayda jatyr! Bizding sayasatkerler osy «úiyqtap jatqandardy» oyatudyng ornyna onsyz da dauys berip jýrgendermen júmys istegendi jaqsy kóredi. Halyqtyng basym kópshiligi búl jýieni ysyryp tastaghan. Olar jana liyderding payda bolghanyn kýtip otyr. 
– Ol qanday boluy kerek?
– Ol jalghyz adam emes, óte jaqsy úiymdasqan jalyndy, jigerli, aibatty top boluy kerek. Bizding sayasatkerlerding leksikonynda bar-joghy alpysqa tarta sóz bar. Sol sózderdi ainaldyryp qaytalay beredi.  Olardyng sóileu mәneri de, sayasy platformasy da, ritorikasy da qazirgilerge úqsamauy kerek. Jana túlgha zamanauy kózqarastaghy intelektual bolumen qatar ójet túlgha boluy qajet. Basshylyq etu stiyli de, kýn tәrtibine qoyyp otyrghan mәselesi de janasha boluy tiyis.
– Bizde «býgingi jaghdayda oppozisiya sapynan múnday jana liyder shyghuy mýmkin emes, ol shyqsa biylikting óz ishinen shyghady» degen pikirler bar. Sizderde qalay?
–  Ázirbayjanda da, Qazaqstanda da rejimderding syrtqy kelbeti, ishki mazmúny bir-birine óte úqsas. Degenmen, Qazaqstandaghymen salystyrghanda Ázirbayjanda biylik komandasynda moralidyq dengeyi tómen adam ghana júmys istey alady. Olar qorqaq, jaghympaz, kelisimpaz bolyp keledi. Al Qazaqstan – ýlken el. Qansha degenmen, sizderde pluralizmnin, ekonomikalyq erkindikting dengeyi bizge qaraghanda joghary. Sonymen qatar, Qazaqstanda bedeldi aimaqtyq liyderler bar. Nazarbaev olarmen sanasyp otyrugha mәjbýr. Sonymen qatar, sizderde iri qarjylyq toptar bar. Sondyqtan, Qazaqstanda jana liyderding biylik ishinen shyghuy әbden mýmkin. Ázirbayjanda Áliyev sanasyp otyratyn birde-bir aimaq basshysy joq. Bizde barlyghy aiqyn syzylghan piramidanyng qalybyna kirgizilgen. Olar tyrp ete almaydy. 2005 jylghy «tónkeris jasamaq boldy» degen dau-damaydyng legimen birneshe ministrdi alyp tastaghaly beri biyliktegiler tipti juasyp qaldy.
– Rahmet.

Múhtar Sengirbay, tәuelsiz jurnalist.