Isa Gambar – Ázirbayjan oppozisiyasynyng serkesi. Túnghysh preziydent Ábilfaz Elshibeyding kezinde parlament tóraghasy qyzmetin atqarghan. 2003 jylghy preziydent saylauynda resmy mәlimetter boyynsha 14 payyz dauys alghan. 2005 jylghy parlament  saylauyna «Azadlyk» blogynyng qúramynda qatysqan. Bloktyng 125 oryndyq Milly mәjiliste 8 deputaty bar.

Isa Gambar – Ázirbayjan oppozisiyasynyng serkesi. Túnghysh preziydent Ábilfaz Elshibeyding kezinde parlament tóraghasy qyzmetin atqarghan. 2003 jylghy preziydent saylauynda resmy mәlimetter boyynsha 14 payyz dauys alghan. 2005 jylghy parlament  saylauyna «Azadlyk» blogynyng qúramynda qatysqan. Bloktyng 125 oryndyq Milly mәjiliste 8 deputaty bar.

– Siz birneshe ret parlament saylauyna, bir ret preziydent saylauyna qatystynyz. Siz aitqanday, saylau qorytyndylary búrmalana beretin bolsa, oghan qarsy qoldanatyn sharalarynyz qalmasa, saylaugha qatysyp, biylikting jenisin zandastyryp bergenshe, nege boykot jariyalamaysyzdar?
– Ázirbayjanda saylaugha boykot jariyalaugha negiz bolatyn sebepter kóp-aq, degenmen, «olay isteudegi maqsat ne?» degen súraqqa jauap tappay otyrmyn. Eger boykot eldegi jaghdaydy ózgertetinin bilsem, men boykot jariyalaghandardyng jaghyna shyghar edim. Áliyevtiki siyaqty rejimder túrghanda saylaugha boykot jariyalau eshqanday ong ózgeristerge әkelmeydi. Olar «oppozisiya halyqtyng qoldauyna ie bolmaytynyn bilip, saylaudan bas tartty» dey salady da, nәtiyjelerdi kóp búrmalamastan, kóp kýsh júmsamastan jeniske jetedi.
Bizding qolymyzda kóp mýmkindik joq ekenin bilemiz, desek te saylau barysynda jaghdaydy ózgertu mýmkindigin de joqqa shygharmaymyz. 2003 jylghy saylau qarsanynda Gruziyadaghy jaghday, 2004 jylghy saylau qarsanyndaghy Ukrainadaghy jaghday Ázirbayjandaghydan, avtoritarlyq rejimdegi TMD-nyng basqa elderinen jaqsy boldy dep aita almaymyn. Týrli sharttardyng jiyntyghy búl elderde ózgeristerding oryn aluyna alyp keldi. Shuaqty kýnderdi kýtip jata beru taktikasy esh jaqsylyq әpermeydi. Bostandyq, demokratiya ýshin dәl qazir biz kýrespesek, basqa kim, qashan kýresedi?
– 2003 jylghy preziydent saylauynyng qorytyndylaryn moyyndamaytynynyzdy bilemiz. Óz sózinizdi dәleldeytin aighaqtar bar ma? Siz qansha payyz dauys aldym dep esepteysiz?
– Bizding qolymyzda «Adam» tәuelsiz әleumettanu ortalyghy ótkizgen ekziyt-poll qorytyndylary bar. Ol boyynsha, men – 46 payyz, al Iliham Áliyev 24 payyz dauys alghan. Bizding qolymyzda 15 qazan, saylau bolghan kýni keshke qolymyzgha tiygen hattamalar bar. Alghashqy birneshe jýz hattamanyng mәlimetterin qosyp, eseptep kórsek, men 50 payyzdan artyq dauys alyppyn. Ókinishke qaray, biyliktegiler sol kýni týnnen bastap, «Musavat» partiyasynyng ókilderine  shabuyl jasap, qorqytugha kóshti, al 16 qazannan bastap beybit mitingke shyqqandardy qughyndau bastaldy. Sol kýni myndaghan adam tútqyndaldy, olardyng arasynda «Musavat» partiyasynyng mýsheleri ghana emes, saylau kezinde sayasy belsendilik kórsetken jay adamdar da bar. Sonymen qatar, búrmalanghan hattamalargha qol qoydan bas tartqan saylau komissiyalarynyng mýshelerin de jappay abaqtygha jabu sharasy jýrgizildi. Bopsalap, qorqytu әreketteri de kóp boldy.
– Ázirbayjanda әdil saylau ótkizuge basty kedergiler ne?
– Zannyng jetilmegeni, kandidattargha birdey jaghday jasalmauy, saylau komissiyalarynyng biylikting qatang baqylauynda bolatyny, jәne t.b. Múnyng bәri biylikting әdil saylau ótkizuge sayasy jigerining jetpeytininen bolyp otyr. Bizding baghymyz ba, sorymyz ba, bizdegi jaghday, aitalyq, Reseydegiden mýlde ózgeshe. Onda saylau әdil ótken kýnning ózinde demokratiyalyq kýshter bәlendey jeniske jete almas edi. Bizde kerisinshe, oppozisiya jyldar boyy túqyrtylyp, qughyndalyp kelse de halyqtyng ýlken qoldauyna iye. Sebebi halyq elde ózgeris bolghanyn qalaydy. Ókimet ózi ýshin әleumettik zertteuler jýrgizip, halyqtyng kónil-kýiin baqylap otyrady. Sol zertteuler negizinde olar saylauda jenilip qalatynyn bilip, týrli әdisterge barady.
– Halyqtyng biylikke narazy boluynyng sebebi ne?
– Halyq әdiletsizdikten sharshady. Ekonomikany damytugha eshqanday alghyshart bolmasa, ony halyq ta týsiner edi. Múnay satudan týsip jatqan aqshanyng ekonomikagha júmys istep otyrmaghanyn júrt jaqsy biledi. Memleket basshysy men onyng ainalasyndaghy ýrkerdey toptyng qalay shalqyp ómir sýrip jatqany da bәrimizge ayan. «Elita» men halyq arasyndaghy aiyrmashylyq kýnnen-kýnge úlghayyp barady. Júmyssyzdyq, jalaqynyng azdyghy, qymbatshylyq, ýkimetting sharasyzdyghy – osynyng barlyghy halyqtyng narazylyghyn kýsheytip otyr.
Ekinshi sebep – Qarabaq mәselesining sheshilmeui. Ázirbayjannyng biraz jeri bóten elding okkupasiyasynda qalyp otyr, on bes jyldan beri Áliyevter rejiymi Qarabaqty qaytaruda bir adym da algha jyljy alghan joq.
– Qazaqstanda «demokratiyalyq kýshter bytyranqy, liyderlerding ambisiyasy kýshti, sondyqtan olar biylikke qarsy birlesip kýrese almay otyr»  degen pikir bar. Ázirbayjanda qalay?
– Bizde de múnday pikirler kóp aitylady. Onyng qoldaytyn jaghy da, qoldamaytyn jaghy da bar. Birinshiden, kóppartiyaly jýiening boluy el ýshin de, әdiletti saylau ýshin de esh kedergi bola almaydy. Ekinshiden, sany kóp, sapasy joq partiyalardyng boluyna әdiletsiz saylaular kinәli. Saylau erejege say ótken jaghdayda, bir-eki nauqannan keyin halyqtyng kókeyinen shyghatyn partiya jeniske jeter edi de, qay partiyanyng quyrshaq ekenin júrttyng bәri týsingen bolar edi. Sayasy kýshter óz-ózinen halyqqa únamdy sayasy toptardyng manayyna shoghyrlanar edi. Ýshinshiden, saylau әdil ótetin bolsa, oppozisiyanyng birlikte bolghan-bolmaghany kóp ról oinamas edi. Biylik partiyasy elu payyzdan artyq dauys ala almasa, ekinshi kezenge qaluy tiyis. Al ekinshi kezenning shynymen bolatynyn sezgen demokratiyalyq kýshter óz betimen-aq odaq qúrady.
2005 jylghy parlament saylauynda beldi ýsh oppozisiyalyq partiya birlesip, «Azadlyk» blogyn qúryp kórdik. Bizde saylau tek majoritarlyq okrugtar boyynsha ótetin bolsa da, biz barlyq aimaqtar boyynsha ortaq kandidattan shyghardyq. Ortaq sayasy platforma jasap, saylau kampaniyasyn birlesip ótkizdik, elding barlyq aimaqtaryn birge aralap shyqtyq.  Aymaqtardyng jartysynda bizding bloktyng kandidattary jeniske jetti. Odan ne shyqty? Biyliktegiler dauys beru qorytyndylaryn búrynghydan da dóreki әdistermen búrmalady. Ondaghan myng adam óz dauystaryn qorghap alangha shyqqan edi, olardy basyp-janyshtady, qughyndap, qamaugha aldy. Oppozisiyanyng birlesui mәseleni sheship bermeytini sonda belgili boldy. Mәsele oppozisiyanyng әrkelkiliginde emes, mәsele biylikting әdil saylau ótkizudi qalamaytyndyghynda. Oppozisiyanyng bytyranqylyghy turaly anyzdy oilap tauyp, óz maqsatyna paydalanyp jýrgen – Ázirbayjan ókimeti. Búl anyz tek bizde emes, biylikting qylmysyn jasyryp-jabudy maqsat etken avtokratiyalyq elderding kópshiliginde kәdege jarap jýr. Shyntuaytyna keler bolsaq, belgili bir sebeptermen bizdegi búrmalaushylyqtargha kóz júma qarap otyrghan halyqaralyq úiymdar da osy stereotipti óz ynghayyna paydalanady. Búl pikir bostandyq ýshin kýresuge erinetin nemese ashyq kýresten qorqatyn adamdar ýshin jaqsy qorghan bolyp otyr.
– Ondaghan jyldar boyghy kýres nәtiyje bermey keledi deysiz. Bizde «halyqtyng sana-sezimi kýreske dayyn emes» degen pikir bar. Songhy jyldary keybir sayasatkerler sol ýshin de halyqtyng kózin ashyp, aghartu taktikasyn tandady. Sizding búghan kózqarasynyz qalay?
– Demokratiyalyq ózgeristerden ýmit kýtu ýshin qoghamdyq sana belgili bir dengeyde boluy kerek degen jón pikir. Óz basym әzirbayjan halqynyng sana-sezimi tómen dep aita almaymyn. Osydan bir ghasyr búryn, 1918 jyly islam memleketterining ishinde túnghysh ret Ázirbayjan erkin de demokratiyalyq memleket qúryp, Europa elderining kópshiliginen búryn әielderge saylau qúqyghyn bergen bolsa, búl halyqtyng dengeyi tómendep qaldy deu aqylgha syimaydy.  Halyqtyng jýz payyzy sauatty, belsendi bolsa ghana demokratiya ornaydy degen de dúrys kózqaras dep sanamaymyn. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin japondardyng barlyghy «demokratiya kerek!» dep attandap túrdy dep oilamaymyn. Biyliktegilerding sanaly sheshimining arqasynda halyq ta ózgeristing kerek ekenin týsindi. Aytalyq, Ukrainada halyqtyng sauaty belarustardan, gruzinderding sauaty armyandardan joghary dep oilamaymyn.   
Al Qazaqstandaghy sayasatkerlerding aghartu jolyn tandauyn dúrys emes dep aitugha qaqym joq. Kez kelgen patriot adam óz elining kәdesine jaraytyn belgili bir sharuamen ainalysuy kerek. Eger olar búdan basqa jol joq dep jatsa, onda olardyng óz payymy solay shyghar. Degenmen, qazaqtardyng da demokratiyalyq sana-sezimi basqa halyqtardan tómen dey almas edim.
– Qazaqstan sayasattanushylarynyng arasynda eldegi demokratiyalyq kýshterge qatysty «olar halyqtan tym alshaq» jәne «ornyghyp qalghan partiya basshylarynan halyq jalyqty, halyq mýlde jana adamdy kórgisi keledi» degen pikir bar. Ázirbayjanda da osynday sózderdi jii estiymiz...
–  Ázirbayjanda óte bilimdi sayasattanushylar kóp, olardyng kópshiligin óz basym syilaymyn, pikirlerin eskeremin. Biraq sayasattanushy men sayasatker – jazushy men synshy siyaqty kategoriyalar. Synshy jaqsy syn aitqanymen eshqashan jazushy bola almauy mýmkin. Sol siyaqty sayasattanushylar da bizding jaghdaygha teoriyalyq túrghydan qaraydy, al naqty jaghdaydy kóbine eskermeydi. Biz bir mekemede elmen kezdesu ótkizsek, ol mekeme basshysy erteninde júmystan alynady, al meyramhanany jaldasaq, onyng biznesin tartyp aluy mýmkin. Ár kezdesudi úiymdastyrghan sayyn biz halyqqa ziyanymyzdy tiygizbes ýshin osy faktorlardyng bәrin eskerip baryp, abaylap әreket etemiz. Halyqpen qauyshqan әrbir sәtimiz – biz ýshin ýlken jenis. Osyny kedergilerding bәrin bile túra, biylikting ait degenin aityp otyratyn «tәuelsiz» sarapshylar da jetkilikti. Olardyng maqsaty – bedeli bar sayasatkerlerdi túqyrtu.
Al «ornyghyp alghan basshylar» mәselesine kelsek. Birinshiden, partiya basshysyn saylau, ornynan alu – sol partiya mýshelerining qolyndaghy sharua. 2001 jyly bizding «Musavat» partiyasynyng jarghysyna  mening bastamammen osy mәselege qatysty ózgeris engizildi. Bir adam partiyanyng saylanbaly organynda eki merzimnen artyq qyzmet ete almaydy. Búl talap tóragha retinde maghan da qatysty. Biz búl mәseleni partiyanyng jarghysy dengeyinde sheshtik.
Mәselege jalpy túrghydan qaraytyn bolsaq, oppozisiyadaghy sayasat – monopoliyalaugha bolatyn sala emes. Eger bireu bizden de aqyldy, izdenimpaz, batyl, harizmaly túlghamyn dese, partiyany basqarsyn. Jyldar boyy serikterimizben birge talay teperishti kórip kelemiz. Búl – jabysyp otyratynday mamyq ta jayly oryn emes. Onyng ýstine, halyqtyng kókeyinen shyghatyn jana sayasy top jarq etip shyqsa, olar búrynghy «saqaldy» sayasatkerlerdi op-onay yghystyra alady. Biz – polisiyany jiberip qorqytatyn nemese saray «sarapshylaryna» tapsyrys berip qoldan reyting jasatatyn әmiri kýshti ókimet emespiz. Biz halyqty óz qolastymyzda kýshpen ústap otyra almaymyz. Oppozisiya alany – biylikke narazy azamattardyng basyn qosatyn alan. Múnda kez kelgen sanaly adamgha oryn tabylady.
– Partiyanyng «IYeny Musavat» atty óz gazeti bar eken. Búdan basqa qanday aqparattyq resurstarynyz bar? Halyqqa óz iydeyalarynyzdy qalay jetkizesizder?
– «IYeny Musavattyn» qúryltayshysy – menmin, biraq óz basym búl gazetting isine mýlde aralaspaymyn, olar gazetti shygharu barysynda menimen aqyldaspaydy. El ishinde oqyrmandardyng esebinen kýn kóruge kýsh salyp otyrghan birneshe basylym bar. Olar obektivti, shynshyl aqparat beru arqyly oqyrmandardy kóptep tartugha tyrysady. «Túran» degen tәuelsiz aqparat agenttigi bar. Sonymen qatar, biylikting qarauynda bolsa da, oqyrmandardy qaratu ýshin bizding de aqparattarymyzdy berip otyratyn aqparat agenttigi jәne bar. Telearnalar bizdi manayyna jolatpaydy. Bizding tómengi dәrejedegi ókilderimizdi arakidik beytarap bir taqyryptar boyynsha pikir aitugha shaqyryp qoyady.
– Bizding el 2010 jyly EQYÚ-gha tóraghalyq etetin boldy. El ishinde Qazaqstan múnday halyqaralyq úiymdy basqarugha әzir emes degen pikirler bar. Sizding ne aitarynyz bar?
– EQYÚ-gha TMD-nyng jana tәuelsiz memleketteri teng dәrejeli mýshe retinde kirgeli biraz uaqyt boldy. Búl úiymnyng basqaru organdaryna bizding aramyzdan da keybir elderdi tartatyn merzim jetken siyaqty. Ekinshi jaghynan, EQYÚ-nyng ózi daghdarysqa úshyrady. Biz europalyq sayasatkerlermen kezdesulerde: «Eger sizder bizding elderde demokratiya baghytynda naqty ózgerister jasaugha úmtylmasanyzdar, sizderding qúrylymdarynyz da birtindep bizding jýiege úqsap ketedi», – degendi jii eskertemiz. Mәselen, EQYÚ Sheshenstandaghy adam qúqyqtarynyng búzyluy mәselesin talqygha salsa, Ázirbayjan delegasiyasynyng ókilderi Reseydi qoldap shyghady. Óitkeni, erteng Ázirbayjandaghy saylau nәtiyjelerining búrmalanuy mәselesi sóz bolsa, olar Mәskeuding kómegine sýienedi. Postkenestik elderding kópshiligi osynday «komanda bolyp qarsy túru» taktikasyn qoldanady. Qazir Europa kenesining parlament assambleyasynda Europada qasiyetti sanalatyn jalpygha ortaq adam qúqyqtary normalaryn mýlde joqqa shygharatyn óte kýshti әri túraqty top payda boldy. Búl – óte qauipti tendensiya. Bir jaghynan bizding elding halyqaralyq úiymdy basqaru qúqyghyn eshkim shektemeui kerek. Ekinshi jaghynan, eger demokratiyadan alshaq sayasy rejiymi bar el osynday halyqaralyq úiymdy basqaratyn bolsa, onda ol úiymnyng osyghan deyin aityp kelgen barlyq qúndylyqtary әdirem qalady. Múnda әngime tek Qazaqstan turaly ghana emes, eger búl oryngha Ázirbayjan nemese Resey barady dese de, biz osyny aitqan bolar edik. Europanyng intellektualdary osy mәsele tónireginde myqtap oilanuy tiyis.  
Mening bayqauymsha, Qazaqstanda ekonomikalyq erkindik salasynda jaghday Ázirbayjandaghydan anaghúrlym jaqsy. Al ekonomika – sayasy erkindikting negizi. Eger ekonomikalyq erkindik saqtalyp, әri qaray órken jaya beretin bolsa, erte me, kesh pe, sayasatta ong ózgerister bolmay qoymaydy. Ókinishke qaray, Ázirbayjanda tek sayasat qana emes, ekonomika da tolyq bir toptyng uysyna shoghyrlanghan. Búl – óte qauipti tendensiya.
– Preziydent Iliham Áliyev әli jas. Sarapshylar onyng bes jyldan song biylikten op-onay ketip qalatynyna senbeydi. Ol qanday әreketterge baruy mýmkin?
–  Bes jyldyng ishinde ne bolatynyn boljau qiyn. Biz «olar erteng ne isteydi? Bes jyldan song ne isteui mýmkin?» dep qarap otyrmaq emespiz. Biylikting san týrli kedergilerine qaramastan, biz jeniske jetuden dәmelimiz. Osy kýzde bolatyn saylauda-aq jeniske jetip, Ázirbayjandy demokratiyanyng jolyna týsirmek niyettemiz.

– Rahmet.

Múhtar Sengirbay, tәuelsiz jurnalist.