Mәdeny sayasat jәne ónertanu institutynyng diyrektory Erlan Sairov Preziydent Nazarbaevtyng últqa qatysty tezisterine sýiene otyryp býgingi biz ómir sýrip jatqan qoghamdaghy kýrdeli súraqtargha jauap izdeydi.

«Últty joqqa shygharu, sol últtardyng arasynda jana bir qoghamdyq joba jasau - ol býgingi tanda eshnәrsege de әkelmeytin jol. Óitkeni әrbir últtyng boyynda sosiobiologiyalyq jәne sosiomәdeny erekshelikteri, yaghny kodtary bar». Núrsúltan Nazarbaev, «Tarih tolqynynda»

- Bizde memlekettik mýdde men últtyq mýddening ara-qatynasy tym qashyqtap ketti degen syny pikirler de aitylyp jýr. Osyghan qarsylyq retinde últ patriottary: «Qazaq degen - memleket, memleket degen - qazaq» ústanymyn jii algha tartady. Bizde nege memlekettik mýdde men últtyq mýddening arasy tym alshaqtap ketkendey kórinedi?

Mәdeny sayasat jәne ónertanu institutynyng diyrektory Erlan Sairov Preziydent Nazarbaevtyng últqa qatysty tezisterine sýiene otyryp býgingi biz ómir sýrip jatqan qoghamdaghy kýrdeli súraqtargha jauap izdeydi.

«Últty joqqa shygharu, sol últtardyng arasynda jana bir qoghamdyq joba jasau - ol býgingi tanda eshnәrsege de әkelmeytin jol. Óitkeni әrbir últtyng boyynda sosiobiologiyalyq jәne sosiomәdeny erekshelikteri, yaghny kodtary bar». Núrsúltan Nazarbaev, «Tarih tolqynynda»

- Bizde memlekettik mýdde men últtyq mýddening ara-qatynasy tym qashyqtap ketti degen syny pikirler de aitylyp jýr. Osyghan qarsylyq retinde últ patriottary: «Qazaq degen - memleket, memleket degen - qazaq» ústanymyn jii algha tartady. Bizde nege memlekettik mýdde men últtyq mýddening arasy tym alshaqtap ketkendey kórinedi?

- Biz әngimemizdi  býgingi tanghy tarihtan bastayyq. Birinshiden, XXI ghasyrdyng basy dýniyejýzin silkindirgen tektonikalyq ózgeristerden bastaldy. Eng aldymen, Serbiyadaghy, Gruziyadaghy  jaghdaylardan keyin Yalta kelisimshartynyng negizi talqandaldy. Yalta kelisimshartynyng negizgi dingegi - «dýniyejýzi memleketteri әrbir elding territoriyalyq tútastyghyn  moyyndaydy jәne saqtaydy, sol tútastyq osy kelisimshartpen bekitilgen» degen ústanym edi.  Búl fakt  býgin bolmasa da, erteng dýniyejýzinde ýlken geosayasi, mәdeny ózgeristerge әkep soghuy mýmkin degen sóz.

Ekinshiden, qazirgi tanda adamzattyng damuy ózimen birge adamdardyng ómir sýruine qiyndyq tughyzatyn keybir qaterlerge alyp keldi. Búl degeniniz, jahandyq kýn jylynuy, shiykizattyng jetispeushiligi, adamdardyng  psihologiyalyq sana-sezimining búzyluy. Osydan keyin kóptegen sayasattanushylar men sarapshylar, sonyng ishinde  Hangington, Fukuyama tәrizdi futurologtar  tarihtyng sony jayly, adamzat damuynyng belgili bir shegi turaly oilar aita bastady.

Olardyng oiynsha, anglosakson jýiesi qúrityn bolsa, ol adamzat damuynyng sony bolmaq. Biraq bizding damuymyzdyng songhy 10 jyly osy teoriyanyng qateligin kórsetti. Jalpy, anglosakson damuynyng ayaghy adamzat damuynyng ayaghy degen teoriya qaydan shyqqan? Songhy 6 ghasyrda dýniyejýzilik geografiyalyq janalyqtardan keyin batystyng tarihy әlemning tarihyna ainalyp ketti. Biraq dýniyejýzinde Batystan da basqa órkeniyetter, mәdeniyetter bar. Býgingi tandaghy dýniyejýzinde bolghan daghdarystyng eng negizgi túsy - osy angolosakson jýiesining daghdarysy, ekinshiden, osy jýiening ishindegi liyberalizm teoriyasynyn, yaghni, «memleketting róli týngi kýzetshi boluy kerek» degen oidan  shyghatyn  «is-qimyl erkindiginin» prinsiypining  ayasynda tútynu mәdeniyeti degen úghymnyng payda boluy.

Kerek deseniz  «tútynu mәdeniyeti» atty jeke teoriya da payda boldy. Onyng negizi «adam ómirining mәdeniyeti - tútynu». Osydan keyin adamzat, әrbir adam  ózi  óndirgen ónimnen  kóp tútynugha ýirene bastady. Býgingi tandaghy daghdarystyng negizgi sebebi de osynda. Biz múny nege aityp otyrmyz? Sebebi songhy 2 jyldyng ishinde daghdarys ótip jatyr, al daghdarysqa tótep bere alghan elder - ózining últtyq qúndylyqtaryna bekem, mәdeniyeti joghary memleketter edi.

Biyl dýniyejýzi boyynsha barlyq elderding ishki jalpy ónimining kólemi azayyp jatqan kezde, Qytaydyng IJÓ-i - 10 payyzgha, Ýndistandiki - 7 payyzgha, Qazaqstandiki - 1,3 payyzgha ósken.

- Al búl anyq kórsetkish pe?

- IYә. Biyl Qazaqstannyng IJÓ-i 1,3 payyzgha jogharylaghan. TMD elderi ishinde Resey 8 payyzgha, Ukraina 15 payyzgha tómendep ketti. Al Qazaqstan óz ekonomikasyn tek túraqtandyryp qana qoymady, sonday-aq múnda az da bolsa joghyrylau bar. Yaghni, býgingi tanda osynday daghdarystargha tótep beruding birden-bir tetikterin jasaghan el -Qazaqstan.

Búdan shyghatyn eng negizi qorytyndy, XXI ghasyrdyng ekinshi jartysynda mәdeniyet degen úghymnyng ózi strategiyalyq úghymgha ainalyp barady. Mәdeniyetting strategiyalyq alghysharttary býginnen bastap óse bastaydy. Sondyqtan biz eldi damytamyz, memlekettiligimizdi ary qaray kýsheytemiz desek, mәdeny qúndylyqtargha basa nazar audaruymyz kerek.

Býgingi tanda bizding Elbasymyzdyng jýrgizip otyrghan eng birinshi sayasaty da - osy últtyq-mәdeny qúndylyqtardy damytugha baghyttalghan. Preziydent N.Á. Nazarbaev ózining «Tarih tolqynynda» degen kitabynda: «Mәsele jana tarih tolqynynda jana últtyq mәdeniyetti jasap shygharu. Sonymen, últty osy zamanghy magistralgha eski tәsilmen jasap shygharugha bolmaydy. Yaghni, biz ótkenimizdi izdep, bolashaghymyzdan aiyrylmas ýshin ótkenimiz ben bolashaghymyzdyng arasynda ýlken kópir jasauymyz kerek. Ol kópir - últtyq qúndylyqtar» - degen.

Dәl osy kitabynda Núrsúltan Nazarbaev: «Últty joqqa shygharu, sol últtardyng arasynda jana bir qoghamdyq joba jasau - ol býgingi tanda eshnәrsege de әkelmeytin jol. Óitkeni әrbir últtyng boyynda sosiobiologiyalyq jәne sosiomәdeny erekshelikteri, yaghny kodtary bar» dep, basa aitady.

-Degenmen de qogham men әsirese qazaq qoghamy men memleket arasynda últtyq mәselege baylanysty bir « qyjyl» nemese  «syzat» bar ghoy?

Býgingi tanda Qazaqstanda bolyp jatqan prosester, әr-bir damyghan elderding boyynda bar «simptomdar» men «shiyelenister». Búl shiyelenisting mәni mynada, dýniyejýzinde «urbanizasiya» ýrdisi jýrip jatyr, osy ýrdis bizding elimizde de bolyp jatyr. Mine osy prosess belgili bir mәdeniy-túrmystyq shiyeleniske әkelip otyr. Biz shiyelenis degen terminnen qoryqpauymyz kerek, óitkeni damudyng ózi qarama-qayshylyqtan túrady.

Endi mysal,  Almaty jylyna 50 mynnan astam auyldan kelgen adamdy qabyldaydy. Auyldan kelgen adamnyng  qúndylyqtary, mәdeniyeti men qalada túratyn adamnyng  ómirdi qabyldauy jer men kóktey. Auyl adamy: qazaqi;  qazaqtyng dәstýrin boyyna sinirgen; týp-tamyryn biledi jәne silaydy  boyynda belgili bir adamgershilik-gumanistik qasiyetteri bar.  Qala adamdarynyng psihologiyasy, meninshe,  biraz ózgergen: olardyng oi-sanasy Batysqa jaqynyraq; basqa bir mәdeniyetterding elementterin qabyldaghan; komformizmge jaqyn túrady. Mine, osy eki mәdeniyetting arasyndaghy qarama-qayshylyq keybir sayasiy-әleumettik mәselelerding katalizatory bolyp túr jәne últtyq mәselelerdi kóteruding dingegi.

Býgingi tandaghy Qazaqstanda bolyp jatqan prosesterding negizi, týp-tamyry osynda. Al búl Qazaqstandaghy býkil qazaq qoghamynyng damuyna belgili bir dengeyde әserin tiygizedi. Egerde 1990 jylghy qazaqtar túraqtylyq degen úghymgha zor mәn berip ómir sýrse, býgingi qazaq túraqtylyq degen úghymgha qanaghattanbay otyr. Bizge túraqtylyq úghymymen qatar, últty damytudyng baghyt-baghdaryn berinizder deydi. Búl 20 jyldyng ishindegi qogham damuy qorytyndysy.

- Erlan myrza,  aytyp otyrghanynyz  dúrys, degenmen de bizde  kenestik sayasattan emdelu, arylu isi boldy ma?

- Men bir-aq nәrseni aitayyn. Sonau 90-shy jyldardyng basynda Qazaqstan  damuynyng negativti  4-5 ssenariy boldy. Sonyng eng negizgi ssenariyining biri - Qazaqstanda birneshe Prednestrovie jasau edi. Al bizde, 90-shy jyldardyng basyndaghy  Elichiybeyding túsyndaghy Ázirbayjannyn, Gamsahurdiyanyng túsyndagy Gruziyanyn, sonday-aq Moldovanyng ssenariyi Qazaqstanda bolghan joq.

Al 90-shy jyldardyng basynda Qazaqstandaghy qazaqtardyng sany 38 payyz-aq bolghan! Mine, 20 jyldyng ishinde Qazaqstan aqyryndap ózining territoriyasyn bekitip aldy, Býgingi tanda qazaq 67 payyzgha jetti! Endi osynyng barlyghyn jýzege asyrghannan keyin kelesi etap - últtyng damu etapy boluy tiyis.

Elbasy N.Á. Nazarbaev «Biz bir nәrseni týsinip aluymyz kerek. Janashyldyrylghan sana últtyq sanagha qarsy shyqpaydy. Kerisinshe tek janashyldyrylghan sana últtyq bolmysty kýsheytedi. Damytady» dep atap ótken. Tarih ýshin 10-20 jyl degen 1 kýnnen de az. Biz ótken jyldar ishinde, eng aldymen, territoriyamyzdy týgendep, ekinshiden, Qazaqstanda basym últqa ainaldyq. Ýshinshiden, Qazaqstandaghy ózge etnostardyng qazaqtargha degen kózqarasy jaman emes.

Endi  osynday qym-qighashtary, shúghyl búrylystary kóp joldan ótken últ keybir oilaryn biylikke bildirip otyr. Qazaq halqy: «Jigitter, 20 jyl ótti. Osy jyldar ishinde biz túraqtylyqqqa kóndik. Biz ózimizding territoriyamyzdy týgendedik, memlekettilikting barlyq atributtaryn jasadyq, ózge últ ókilderin syilap, basymyzgha kóterdik, endi biz ózimizdi oilayyq, qazaqtyng mәdeniyetin kóteretin uaqyt jetti» dep, óz úsynystaryn jetkizip otyr.

Osy jerde «quyrdaqtyng kókesi» bastalady, óitkeni damu kategoriyasynan ótken elder kóp jәne bizge jana «bir velosiyped» oilap tabuyp qajeti joq.  Eng negizgisi ózge memleketterding tәjiriybesine sýienip,  Qazaqstannyng damuynda dәstýrden - zangha, salttan - instituttargha ótu kerekpiz.

Avstriyanyng Hayek degen sayasattanushysy «Totalitarlyq jýieden ótken últtardyng kóbi dәstýrinen aiyrylyp qalghan» deydi. Mәselen, qazaqtyng XVIII-XIX ghasyrlardaghy salt-dәstýrleri - qazaqtyng instituttary bolghan. Mysaly, balany sýndetke otyrghyzu, qúdalyq, әmengerlik, t.b. - qazaqtyng  ómir sýru instituttary.

Býgingi tanda bizdegi eng negizgi problema - osy salt-dәstýrdi qayta janghyrtyp, óz damuymyzdyng negizin jasauymyzda. Óitkeni  key kezderi osy instituttardyng memlekettik instituttardan da mәni joghary. Qazaqtyng «Qúda mynjyldyq» degen sózining artynda ýlken mәn jatyr. Mәsele mynada: olar bir-birimen tatu ómir sýredi, bir-birining malyn úrlamaydy, egerde bir dau-damay tuyndasa, birin-biri qoldap otyrady degen filosofiya bar.

Qazaqtardy «bir jennen qol qol, bir jaghadan bas» shygharyp, úiytyp ústap túrghan nәrsening ózi - qúdalyq, jekjattyq qatynastar. Qazaqtyng ózi XV ghasyrda dýniyege keletin bolsa, búl instituttar qazaqtardy birlik-tatulyqta sonshama ghasyr ústap keledi. Endi biz osy instituttardy qazirgi zamangha «beyimdep» evolusiya jasauymyz kerek. Mәselen, Ontýstik Koreyada ýlken korporasiyalardy «cheboli» deydi. Olardyng ekonomikalyq jýiesi - osy ýlken korporasiyalarda. Al múny zerttep kórseniz, olardyng negizinde tuystardyng kooperativteri túrady. Mysal ýshin, bir tuystar kelip kooperativ ashady, sodan ekinshi tuystar dәl osylay birigedi. Olar ózderining últtyq instituttaryn XXI ghasyrda damudyng negizgi instituttary etip jibergen.

Mәselen, Japoniyada da dәl osynday jýie bar. Qazaqstanda biz de osy faktordy úmytpau kerekpiz. Ýndistanda әli kýnge deyin kastalyq jýie. Damu jyldamdyghy boyynsha Ýndistan Qytaydan keyin ekinshi orynda túr. Egerde biz ózimizding salt-dәstýrimizdi zang men institutqa ainaldyratyn bolsaq, onda qazaqtyng qoghamy ýlken bir dәrejede damidy.

Eng bastysy, zang men institut salt pen dәstýrge negizdelip jasaluy kerek. Qazirgi eng negizgi mәsele - qazaqtyng salt-dәstýrin XIX ghasyrdiki dep keri ysyrmay, kerisinshe, ary qaray damytu.

Kelesi mәsele - azamattyq qogham. Qazaqstanda qalay aitsaq ta, azamattyq qogham mýshelerining sayasy partiya mýshelerinen bedel-abyroyy әldeqayda joghary. Mysal ýshin, attaryn aitpay-aq qoyayyn, biraq azamattyq qogham mýsheleri sayasy partiya mýsheleri jasay almaghan tektonikalyq ózgeristerdi jasaugha qabiletti bop otyr. Sondyqtan býginde sayasy instituttarmen birge, azamattyq qogham instituttaryn biylikpen qarym-qatynas jýiesin jasau kerek. Biz qazir ekonomikasy damyp ketken elderdi jii mysalgha keltiremiz. Kezinde AQSh janadan qúrylyp, damyp jatqan kezde  Argentinanyng da start alany birdey bolghan. Biraq Argentina artta qaldy. Óitkeni «ýlken qazannyng ishindegi kójeni 93 payyz halyq ishpey, 7 payyz halyq qana ishken kezde, basqa halyq modernizasiyanyng negizin qabyldamaydy» eken.

Sondyqtan biylikt mәdeniy-ruhani, materialdyq-qarjylyq  resurstardy jalpylama halyqqa úsynatyn belgili bir tetikteri jasaluy kerek. Sol kezde býkil halyq memleket ýshin jauap beru dәrejesine jetedi.

Taghy bir aita keterligi, XXI ghasyrdaghy eng negizi problema - iydentifikasiya, ózi-ózi sezinu. Mәselen, Fransiyanyng eng negizgi úrany - «Fransiyada fransuz birinshi túruy kerek, sol kezde Fransiya - Fransiya bolady». Búl arada sol elde jýrgen jýrgen arab ta - fransuz, ýndi de - fransuz. Germaniyanyng negizgi qaghidasyn Adenauer jasap ketken: «Men nemispin, ózimdi nemis dep sezinemin». Germaniyadaghy býkil týrikterding nemis atanuy sondyqtan. Japondardiki bir-aq sóz - «Bir últ - bir jýrek». Bizge de, Qazaqstangha da osynday últtyq qaghidatty jasau kerek.

- Biz «qazaqstandyq últpyz» deu kerekpiz be sonda?

- «Qazaq últy tәuelsiz damu jәne birtútas etnikalyq qayta órleu tәjiriybesin jasauy kerek» deydi Elbasy. Osy pastulattan: «Qazaqstannyng tiregi - qazaq» degen,  «Qazaqstannyng jýregi - qazaq» degen qaghidatttar shyghady. Qazaqtyng bir jaqsy maqaly bar: «Eti seniki, sýiegi meniki». Yaki, osynday baghytta ózge últ ókilderine belgili bir baghyt-baghdar berilip otyr. Ol basqa últ ókilderi birtindep qazaq iydeyasyn boyyna sinire bastau.  Fransiya, Germaniya, Angliya, Japoniyada memlekettik azamattylyq degen qaghidat bar. Yaghni, qay memlekette túrsan, sen sol memleketting azamatysyn. Sen Fransiyada túrsan, fransiyandyq emessin, fransuzsyn, Germaniyada túrsan, sen germandyq emessin, nemissin! Bizde  osynday prinsipke birtindep kele jatyrmyz, ol anyq. Sen Qazaqstanda túrdyng ba, sen - qazaqsyn. Mysal ýshin, Iliya Iliin Beyjinde altyn medalidi taghynyp jatqan kezde, Reseyding býkil telearnalary «myna qazaq útty» dep habar taratty. Qytaydan kelgen dýngen qyzdary Koreyada jeniske jetkende, olardy da syrtta bәri «qazaq» dedi. Sonda basqa elder olardy qazaq deydi, al biz óz ishimizde basqasha ataymyz. Yaghni, biz «bir memleket, bir mәdeniyet, bir últ» prinsiypine kelu kerekpiz. Birinshiden, búl dýniyejýzi qaghidattaryna sәikes. Ekinshiden, bizding Preziydentimizding aityp jýrgen negizgi sózi osy.

-         Erlan Biyahmetúly últ  pen qogham, qogham men memleket karym-qatynasyn retteytin bir teoriyalar bar ma?

- Jalpy dýniyejýzining damu tarihy eki baghyttyng bir-birimen kýresi. Birinshisi - últtyq baghyt, yaghni, әrbir adamnyng óz topyraghy, tamyry, bet-beynesi bar degen tújyrym. Ekinshi baghyt - kosmopolittik. Kosmopolitizm men sosializmning arasynda aiyrmashylyq joqtyng qasy. Óitkeni kezinde keybir sosialister «sosializm - kosmopolittik úghym, sosializm kezeninde  adamdardyng últtyq, mәdeny ýrdisterining eshqanday da maghynasy joq» degen tújyrymgha kelgen. Lenin 1919 jyly «Sosializm bolghan kezde últ ta bolmaydy jәne búl óte jaqsy» dep atap ketken.

Sonymen birge, kosmopolitizmning teoretikterining biri Gerbert Uelis: «Biz barlyq elderde tarihty oqugha tyiym salu kerekpiz, óitkeni tarihty oqytu adamdardyng bir-birine jaqyndasuyna óte qatty әser etetin faktor, sodan keyin biz dýniyejýzilik últ jasaymyz» degendey iydeyalar aitqan.

XX ghasyrdyng basynda Sovet ýkimetining basyna bolishevikter kelgennen keyin permanenttik revolusiya degen iydeya bolghan. Olar dýniyejýzinde revolusiya jasap, bir últ, bir til qalyptastyrmaq oida edi. Ortaq tilding aty esperansa dep bekitildi. Egerde esterinizde bolsa, XX ghasyrdyng basynda  Kenester Odaghynda «patriotizm», «Otan» degen úghymdardy qoldanystan alyp tastaghan. Sol zamandary Pushkiyn, Lermontov, Dostoevskiydi oqugha tyiym salyndy. Tek 30 jyldardyng basynda  ghana últtyq qúndylyqtardy qalpyna keltirmey túraqty memleket qúru mýmkin emestigi aiqyndala bastaydy.

1934 jyly VKP /b/-nyng qaulysyn shygharady. Qaulynyng aty - «Otan ýshin». Sol kezde 20 jyl boyy tyiym salynyp kelgen «Otan» úghymy 1934 jyly qayta janghyrady.

Mәselen, Úly otan soghysy kezinde Kenes odaghy basshylyghynyng eki-aq qadamy úly jeniske jaghday jasady. Birinshisi - Injildegi «Bratiya y sestry!» degen sóz. Stalin sóilegen kezde: «Bratiya y sestry» dep sózin bastaghan. Ekinshisi - búl soghystyng «Úly otan soghysy» dep jariyalanuy edi. Sol kezde búrynghy aq general Denikin Trumangha jazghan hatynda: «Búl soghysty «Úly Otan soghysy» dep ataghannan keyin ghana Kenes odaghy jenip shyqty» dep atap ótken. Yaghni, Otan degenimiz - ol últ, últtyq mәdeniyet pen qúndylyqtar.

- 90-shy jyldardyng orta sheninde shyqqan kitaptarynda Preziydent «Ózge últ ókilderi qazaq últynyng ayasynda toptasuy kerek» degen mәseleni de kótergen edi. Sizding oiynyzsha, Preziydentting sol jyldary kótergen bastamalary men qazirgi mәlimdemelerining arasynda aiyrmashylyqtar bar ma?

- Ayyrmashylyq mýldem joq.  Elbasy N.Á Nazarbaev: « Qazaqtyng últtyng ózin-ózi sezinui, «qazaq» dep atalatyn  keremet jәne bay tarihy jәne mәdeny әlemge boy úsynuy negizgi etnikalyq basymdylyq» deydi Qazir biz dәl osy ústanymmen damyp kele jatyrmyz. Qazaqstanda  keybir syrtqy faktorlargha baylanysty belgili bir taktikalyq sheginister boluy mýmkin, biraq negizinde, Preziydent әrqashan da: Biz Qazaqstanda últtyq memleket qúryp kele jatyrmyz; últ degen mәsele -  basqa bir qoldan oilap tabylghan úghymdardan joghary ekenin aityp  keledi.

Sonymen birge, qazirgi tanda bizding elge qoghammen memleketttin, salttar men instituttardyn, әleumettik toptardyng qarym-qatynasynan bólek, belgili bir túraqtandyrghyshtar (stabilizatorlar);  últty úiystyryp jiberetin belgili bir iydeyalar qajet.

Mysal ýshin, 1990 jyldary Reseyde ýlken sayasy mәseleler bolyp jatqan kezde Elisin Soljenisyndy elge alyp kelip, býkil Reseydi poyyzben aralatqyzdy. Ol barlyq jerlerde orystyng ruhyn kóterip, orys últyn úiystyrugha kóp enbek etti. Búl ýlken faktor boldy.

Kezinde Kemel Pasha degen Týrkiyanyng qorghanys ministri Orta Aziyagha kelip, qyzyldargha qarsy basmashy qozghalysty bastap soghysqan. Ol Tәjikstanda jerlengen. Kenes odaghy ydyraghannan keyin týrikter Kemel pashanyng mýrdesin eline qaytaryp, ony qanday qúrmetpen qayta jerledi?! Búl ne ýshin kerek boldy?! Búl últty úiystyru ýshin kerek edi.

Mysal ýshin, bizding Qajyghúmar degen aghamyz Qytaydyng Shәueshek degen jerinde ýy qapasynda otyr. Men onyng tútqynda jazghan kitabyn oqyp shyqtym. Búl kitapta ózimiz siyaqty qazaqtyng bastan ótkenderi, qazaqtyng óz ishindegi ruhaniy-mәdeny prosesteri bayandalady. Búl azamatty Halyqaralyq amnistiya úiymy Ar-ojdan tútqyny dep tanyghan.

Osy kisige Qazaqstanda Memlekettik syilyqty beru turaly sheshim qabyldau kerek dep oilaymyz.  Qabdesh Júmadilov, Núrlan Erimbetov, Ghabbas Qabyshev, Esenghaly Raushanov,  Aydos Sarym, Dәuren Quat siyaqty bir top qogham qayratkerlerimen birigip Instituttyng janyndaghy «Taghylym» kluby atynan  búl kisini Memlekettik syilyqqa úsyndyq.

Sonymen birge, basqa bir mәsele bar. Qyrghyzstanda Sholpan-atada Múhtar Áuezovting múrajayy bar. Sol múrajaydy qayta qalpyna keltiru júmystaryn ótkizu kerekpiz. Búghan qyrghyzdardyng ekonomikalyq jaghdayy kelmeydi. Osynyng ózi qazaqtargha ýlken faktor boluy kerek. Biz últty úiystyratyn jobalardy qazirden bastap oilastyryp, jasaytyn bolsaq, últ ózin basqasha sezinetin edi.

Sonymen qatar, Mirjaqyp Dulatovtyng mýrdesi men múrajayy ózining tughan jeri -  búrynghy Torghay oblysynda ornalasqan. Kýmbezi ornalasqan búrynghy kenshar tarap ketken, múrajaydyng  ózi qúlau ýstinde. Mysal ýshin, nege, Mirjaqyp Dulatovtyng múrajayyn Astanada, ne Almatyda saltanatty týrde kóshirmeske?!  Osy sakralidy is-sharanyng ózin últtyq ruhty kóteretindey dәrejede ótkizuge bolady.

-Múnday is-sharalar ne ýshin qajet?

- Biz últty úiystyratyn faktorlargha kóp mәn beruimiz kerek. Ózing aitpaqshy, sonda biz sapalyq túrghydan emdelemiz, tazaramyz. Yaghni, ruhany faktor qashanda materialdyq faktordan joghary. Ruhany faktorlargha asa mәn beru kerekpiz. «Taghylym» klubyn qúrudaghy maqsatymyz da osynda. Biz jahandyq mәdeniyetten ýirenerimizdi ýirenip, Qazaqstandaghy mәdeny prosesterdi rettep otyruymyz kerek. «Taghylym» klubyna Norvegiyanyng últtyq múra institutynyn, Europanyng salystyrmaly mәdeny zertteuler institutynyn, Reseyding mәdeniyettanu institutynyng diyrektorlary men Deliydegi Soniya Gandy atyndaghy institut basshysy, t.b. keledi. Olar ózderimen birge iydeyasyn alyp keledi. Biz sol iydeyalardyng eng negizgilerin paydalana otyryp, óz mәdeniyetimizge degen kózqarasymyzdy ózgertu kerekpiz.

- Al bizding sanamyzda últshyldyq úghymy qanshalyqty aqtaldy? Jogharyda, qoldan últ jasalmaydy dediniz, biraq biz últshyldyqty balamaly týrde «últjandy, otanshyl» dep qoldan ózgertuge tyrysyp jýrgen joqpyz ba? Ghalamdastyru zamanynda qazaq siyaqty últty tek últshyldyq qútqarmay ma?

- Últshyl bolu degen - basqa últty jek kóru emes. Dýniyejýzindegi eng últshyl adam - Mahatma Gandy edi. Ol óz últynyng mýddeleri ýshin Britaniyalyq Indiyany bóluge deyin barghan. Biraq sol Mahatma Gandy aghylshyndargha qarsy kýreste de, músylmandargha qarsy kýreste de nәsildik maksimalizmge barmaghan. Qazaqtyng últshyldyghy - ishki ruhany túrghydan adamdy ósiretin prosess boluy kerek. Al basqa bireuding bet-әlpetine kelgende, últshyldyq úmytyluy tiyis. Uinston Cherchilli: «Angliyanyng mәngilik dostary joq, Angilyanyng mәngilik mýddeleri bar» degen.

Qazaqtyng útshyldyghy da ruhany joghary últshyldyq bolsa iygi. Qazaqstanda últtyq mýdde men memleketting mýdde sinonim boluy kerek. Eger memleket - seniki bolsa, onda sen memleket mýddesining túrghysynan sóileuing kerek. Al eger memleket seniki dep eseptemesn, onda saghan últshyl boludyng qajeti joq. Eger Qazaqstan - bizdiki bolsa, onda qazaqtyng últshyldyghy, mýddesi - Qazaqstan memleketining mýddesi. Býgingi tandaghy eng negizgi mәseleler osynda.

Reseyde túraqtandyrghysh rolin Roshali, Kusherna, Borshevskiy, Sokolov tәrizdi qayrtakerler oryndap otyr. Olargha biylik Qoghamdyq Palata degen keng úlaghaty bar organ ashyp berdi. Olar kez kelgen adammen erkin sóilese alady. Biylik mәseleni sheshe almay jatqan kezde, búl kisiler óz qyzmetine kirisip ketedi. Rasynda da, olar - memleketting belgili bir stabilizatory. Qazaqstanda sonday túraqtandyrghysh azamattardy qalyptastyru kerekpiz. Ol ziyalylar bola ma, әriyne ziyalylardyng bedel-abyroyy tómendep ketti ghoy, әlde intelektualdyq klub bola ma, әiteuir, múnday bastama kerek. Mýmkin bizge de reseydegi tәrizdi bir derbes organ ashu kerek bolar.

Men bir qyzyq aitayyn. Ekinshi Dýniyejýzilik soghys kezinde Kembridjge birde-bir bomba týspepti. Býkil Angliya bombylansa da, Kembridj ben Oksford aman qalghan. Nege? Óitkeni olarda túraqtandyrghysh rólin uniyversiytet professorlary atqarady. Sondyqtan Cherchilliding ózi nemistermen Kembridjdi bombylamaugha kelisken deydi. Mәselen, uniyversiytetting Ozbourn, Makvell, Saksena siyaqty professorlary Gordon Braundy týski asqa shaqyrsa, ol mindetti týrde barady. Al eger barmasa, Gordon Braundy qogham qatty syn tezine alady. Bizde de biylikten tәuelsiz, biraq qogham men memleketting mýddelerin qorghay alatyn azamattar qajet. Búl da mәdeniyetting - ýlken týri.

- Sonymen, últtyq jobany qalay jasaymyz?

- Qazaqtyng últtyq psihologiyasy men últtyq jobany keybir klassikterimiz óz enbekterin aityp ketken. Mәselen, Múhtar Áuezovting «Qily zaman» romanyn oqysanyz, qazaqtyng etno-psihologiyasyn bayqaysyz. Mysal ýshin, avtor Alatau bókterindegi Qarqar jәrmenkesining ainalasyndaghy qazaqtardyng taghdyr tәlkegining ayasynda býkil qazaqtyng etnikalyq psihologiyasy men mәdeniyetin kórsetip bergen. 1916 jyly qazaqtardy tyl júmysyna  alu kezinde  kezde bolystardyng ózderi kóterilisshiler jaqqa shyghyp ketedi.

Serikbay degen bolys tórt kýn boyy oilanyp jatyp alady. Bir kýni ainalasyndaghy shabarmandaryn jiyp: «Egin oraqty qoyyndar, býkil halyqqa attaryndy taratyp berinder» deydi. Aynalasyndaghy eng jaqyn dosyn shaqyryp alyp: «Erteng el ishinde bir jaghday bolsa, myna baylyqtyng qúny kók tiyn» dep, kóterilisshiler jaghyna shyghyp ketedi. Dәl solay býkil bolystardyng birshamasy halqynyng jaghyna shyghady. Mine, dәstýr degen osy. Qazaqtyng dәstýrli qoghamy degen osynda jatyr?! Búl kitapta, mәselen, qazaqtyng birigip ketetin psihologiyasynyng da syry ashylghan.

Enbekting eng jaqsy jeri, 1916 jylghy kóteriliske qazaqtar ghana shyqpaghan, úighyrlar men qyrghyzdar da birikken. Yaghni, sol kezden bastap búl halyqtardyng taghdyry bir ekeni anyq kórsetiledi. Mine, osy taghdyr birligin biz Qazaqstanda ary qaray jalghastyra beru kerekpiz. Eger biz osy halyqtardyng basyn biriktire alsaq, onda qazaq 67 payyz emes, 70 payyzdan asady.

Qazaqsha aitqan kezde « daladan artyq... tek qana dalanyng ózi» ekendigin týsinu kerek. Mening oiymsha býgin osy úghymdy biylik ókilderinen bastan, auyldaghy qarapayym qazaq, enkeygen qariyadan bastap jas jetkinshekterding barlyghy týsinedi.

Ángimelesken Kәmshat TASBOLAT.

«Ayqyn» gazetinde yqshamdalyp basylghan súhbattyng tolyq núsqasy