مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان سايروۆ پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ۇلتقا قاتىستى تەزيستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ بۇگىنگى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامداعى كۇردەلى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى.

«ۇلتتى جوققا شىعارۋ، سول ۇلتتاردىڭ اراسىندا جاڭا ءبىر قوعامدىق جوبا جاساۋ - ول بۇگىنگى تاڭدا ەشنارسەگە دە اكەلمەيتىن جول. ويتكەنى ءاربىر ۇلتتىڭ بويىندا سوتسيوبيولوگيالىق جانە سوتسيومادەني ەرەكشەلىكتەرى، ياعني كودتارى بار». نۇرسۇلتان نازارباەۆ، «تاريح تولقىنىندا»

- بىزدە مەملەكەتتىك مۇددە مەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ ارا-قاتىناسى تىم قاشىقتاپ كەتتى دەگەن سىني پىكىرلەر دە ايتىلىپ ءجۇر. وسىعان قارسىلىق رەتىندە ۇلت پاتريوتتارى: «قازاق دەگەن - مەملەكەت، مەملەكەت دەگەن - قازاق» ۇستانىمىن ءجيى العا تارتادى. بىزدە نەگە مەملەكەتتىك مۇددە مەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ اراسى تىم الشاقتاپ كەتكەندەي كورىنەدى؟

مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان سايروۆ پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ۇلتقا قاتىستى تەزيستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ بۇگىنگى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامداعى كۇردەلى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى.

«ۇلتتى جوققا شىعارۋ، سول ۇلتتاردىڭ اراسىندا جاڭا ءبىر قوعامدىق جوبا جاساۋ - ول بۇگىنگى تاڭدا ەشنارسەگە دە اكەلمەيتىن جول. ويتكەنى ءاربىر ۇلتتىڭ بويىندا سوتسيوبيولوگيالىق جانە سوتسيومادەني ەرەكشەلىكتەرى، ياعني كودتارى بار». نۇرسۇلتان نازارباەۆ، «تاريح تولقىنىندا»

- بىزدە مەملەكەتتىك مۇددە مەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ ارا-قاتىناسى تىم قاشىقتاپ كەتتى دەگەن سىني پىكىرلەر دە ايتىلىپ ءجۇر. وسىعان قارسىلىق رەتىندە ۇلت پاتريوتتارى: «قازاق دەگەن - مەملەكەت، مەملەكەت دەگەن - قازاق» ۇستانىمىن ءجيى العا تارتادى. بىزدە نەگە مەملەكەتتىك مۇددە مەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ اراسى تىم الشاقتاپ كەتكەندەي كورىنەدى؟

- ءبىز اڭگىمەمىزدى  بۇگىنگى تاڭعى تاريحتان باستايىق. بىرىنشىدەن، XXI عاسىردىڭ باسى دۇنيەجۇزىن سىلكىندىرگەن تەكتونيكالىق وزگەرىستەردەن باستالدى. ەڭ الدىمەن، سەربياداعى، گرۋزياداعى  جاعدايلاردان كەيىن يالتا كەلىسىمشارتىنىڭ نەگىزى تالقاندالدى. يالتا كەلىسىمشارتىنىڭ نەگىزگى دىڭگەگى - «دۇنيەجۇزى مەملەكەتتەرى ءاربىر ەلدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن  مويىندايدى جانە ساقتايدى، سول تۇتاستىق وسى كەلىسىمشارتپەن بەكىتىلگەن» دەگەن ۇستانىم ەدى.  بۇل فاكت  بۇگىن بولماسا دا، ەرتەڭ دۇنيەجۇزىندە ۇلكەن گەوساياسي، مادەني وزگەرىستەرگە اكەپ سوعۋى مۇمكىن دەگەن ءسوز.

ەكىنشىدەن، قازىرگى تاڭدا ادامزاتتىڭ دامۋى وزىمەن بىرگە ادامداردىڭ ءومىر سۇرۋىنە قيىندىق تۋعىزاتىن كەيبىر قاتەرلەرگە الىپ كەلدى. بۇل دەگەنىڭىز، جاھاندىق كۇن جىلىنۋى، شيكىزاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، ادامداردىڭ  پسيحولوگيالىق سانا-سەزىمىنىڭ بۇزىلۋى. وسىدان كەيىن كوپتەگەن ساياساتتانۋشىلار مەن ساراپشىلار، سونىڭ ىشىندە  حانگينگتون، فۋكۋياما ءتارىزدى فۋتۋرولوگتار  تاريحتىڭ سوڭى جايلى، ادامزات دامۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر شەگى تۋرالى ويلار ايتا باستادى.

ولاردىڭ ويىنشا، انگلوساكسون جۇيەسى قۇريتىن بولسا، ول ادامزات دامۋىنىڭ سوڭى بولماق. بىراق ءبىزدىڭ دامۋىمىزدىڭ سوڭعى 10 جىلى وسى تەوريانىڭ قاتەلىگىن كورسەتتى. جالپى، انگلوساكسون دامۋىنىڭ اياعى ادامزات دامۋىنىڭ اياعى دەگەن تەوريا قايدان شىققان؟ سوڭعى 6 عاسىردا دۇنيەجۇزىلىك گەوگرافيالىق جاڭالىقتاردان كەيىن باتىستىڭ تاريحى الەمنىڭ تاريحىنا اينالىپ كەتتى. بىراق دۇنيەجۇزىندە باتىستان دا باسقا وركەنيەتتەر، مادەنيەتتەر بار. بۇگىنگى تاڭداعى دۇنيەجۇزىندە بولعان داعدارىستىڭ ەڭ نەگىزگى تۇسى - وسى انگولوساكسون جۇيەسىنىڭ داعدارىسى، ەكىنشىدەن، وسى جۇيەنىڭ ىشىندەگى ليبەراليزم تەورياسىنىڭ، ياعني، «مەملەكەتتىڭ ءرولى تۇنگى كۇزەتشى بولۋى كەرەك» دەگەن ويدان  شىعاتىن  «ءىس-قيمىل ەركىندىگىنىڭ» ءپرينتسيپىنىڭ  اياسىندا تۇتىنۋ مادەنيەتى دەگەن ۇعىمنىڭ پايدا بولۋى.

كەرەك دەسەڭىز  «تۇتىنۋ مادەنيەتى» اتتى جەكە تەوريا دا پايدا بولدى. ونىڭ نەگىزى «ادام ءومىرىنىڭ مادەنيەتى - تۇتىنۋ». وسىدان كەيىن ادامزات، ءاربىر ادام  ءوزى  وندىرگەن ونىمنەن  كوپ تۇتىنۋعا ۇيرەنە باستادى. بۇگىنگى تاڭداعى داعدارىستىڭ نەگىزگى سەبەبى دە وسىندا. ءبىز مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ سەبەبى سوڭعى 2 جىلدىڭ ىشىندە داعدارىس ءوتىپ جاتىر، ال داعدارىسقا توتەپ بەرە العان ەلدەر - ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا بەكەم، مادەنيەتى جوعارى مەملەكەتتەر ەدى.

بيىل دۇنيەجۇزى بويىنشا بارلىق ەلدەردىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ كولەمى ازايىپ جاتقان كەزدە، قىتايدىڭ ءىجو-ءى - 10 پايىزعا، ۇندىستاندىكى - 7 پايىزعا، قازاقستاندىكى - 1,3 پايىزعا وسكەن.

- ال بۇل انىق كورسەتكىش پە؟

- ءيا. بيىل قازاقستاننىڭ ءىجو-ءى 1,3 پايىزعا جوعارىلاعان. تمد ەلدەرى ىشىندە رەسەي 8 پايىزعا، ۋكراينا 15 پايىزعا تومەندەپ كەتتى. ال قازاقستان ءوز ەكونوميكاسىن تەك تۇراقتاندىرىپ قانا قويمادى، سونداي-اق مۇندا از دا بولسا جوعىرىلاۋ بار. ياعني، بۇگىنگى تاڭدا وسىنداي داعدارىستارعا توتەپ بەرۋدىڭ بىردەن-ءبىر تەتىكتەرىن جاساعان ەل -قازاقستان.

بۇدان شىعاتىن ەڭ نەگىزى قورىتىندى، XXI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا مادەنيەت دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ستراتەگيالىق ۇعىمعا اينالىپ بارادى. مادەنيەتتىڭ ستراتەگيالىق العىشارتتارى بۇگىننەن باستاپ وسە باستايدى. سوندىقتان ءبىز ەلدى دامىتامىز، مەملەكەتتىلىگىمىزدى ارى قاراي كۇشەيتەمىز دەسەك، مادەني قۇندىلىقتارعا باسا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك.

بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ ەلباسىمىزدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ەڭ ءبىرىنشى ساياساتى دا - وسى ۇلتتىق-مادەني قۇندىلىقتاردى دامىتۋعا باعىتتالعان. پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» دەگەن كىتابىندا: «ماسەلە جاڭا تاريح تولقىنىندا جاڭا ۇلتتىق مادەنيەتتى جاساپ شىعارۋ. سونىمەن، ۇلتتى وسى زامانعى ماگيسترالعا ەسكى تاسىلمەن جاساپ شىعارۋعا بولمايدى. ياعني، ءبىز وتكەنىمىزدى ىزدەپ، بولاشاعىمىزدان ايىرىلماس ءۇشىن وتكەنىمىز بەن بولاشاعىمىزدىڭ اراسىندا ۇلكەن كوپىر جاساۋىمىز كەرەك. ول كوپىر - ۇلتتىق قۇندىلىقتار» - دەگەن.

ءدال وسى كىتابىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «ۇلتتى جوققا شىعارۋ، سول ۇلتتاردىڭ اراسىندا جاڭا ءبىر قوعامدىق جوبا جاساۋ - ول بۇگىنگى تاڭدا ەشنارسەگە دە اكەلمەيتىن جول. ويتكەنى ءاربىر ۇلتتىڭ بويىندا سوتسيوبيولوگيالىق جانە سوتسيومادەني ەرەكشەلىكتەرى، ياعني كودتارى بار» دەپ، باسا ايتادى.

-دەگەنمەن دە قوعام مەن اسىرەسە قازاق قوعامى مەن مەملەكەت اراسىندا ۇلتتىق ماسەلەگە بايلانىستى ءبىر « قىجىل» نەمەسە  «سىزات» بار عوي؟

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا بولىپ جاتقان پروتسەستەر، ءار-ءبىر دامىعان ەلدەردىڭ بويىندا بار «سيمپتومدار» مەن «شيەلەنىستەر». بۇل شيەلەنىستىڭ ءمانى مىنادا، دۇنيەجۇزىندە «ۋربانيزاتسيا» ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتىر، وسى ءۇردىس ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بولىپ جاتىر. مىنە وسى پروتسەسس بەلگىلى ءبىر مادەني-تۇرمىستىق شيەلەنىسكە اكەلىپ وتىر. ءبىز شيەلەنىس دەگەن تەرميننەن قورىقپاۋىمىز كەرەك، ويتكەنى دامۋدىڭ ءوزى قاراما-قايشىلىقتان تۇرادى.

ەندى مىسال،  الماتى جىلىنا 50 مىڭنان استام اۋىلدان كەلگەن ادامدى قابىلدايدى. اۋىلدان كەلگەن ادامنىڭ  قۇندىلىقتارى، مادەنيەتى مەن قالادا تۇراتىن ادامنىڭ  ومىردى قابىلداۋى جەر مەن كوكتەي. اۋىل ادامى: قازاقي;  قازاقتىڭ ءداستۇرىن بويىنا سىڭىرگەن; ءتۇپ-تامىرىن بىلەدى جانە سيلايدى  بويىندا بەلگىلى ءبىر ادامگەرشىلىك-گۋمانيستىك قاسيەتتەرى بار.  قالا ادامدارىنىڭ پسيحولوگياسى، مەنىڭشە،  بىراز وزگەرگەن: ولاردىڭ وي-ساناسى باتىسقا جاقىنىراق; باسقا ءبىر مادەنيەتتەردىڭ ەلەمەنتتەرىن قابىلداعان; كومفورميزمگە جاقىن تۇرادى. مىنە، وسى ەكى مادەنيەتتىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق كەيبىر ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ كاتاليزاتورى بولىپ تۇر جانە ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرۋدىڭ دىڭگەگى.

بۇگىنگى تاڭداعى قازاقستاندا بولىپ جاتقان پروتسەستەردىڭ نەگىزى، ءتۇپ-تامىرى وسىندا. ال بۇل قازاقستانداعى بۇكىل قازاق قوعامىنىڭ دامۋىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە اسەرىن تيگىزەدى. ەگەردە 1990 جىلعى قازاقتار تۇراقتىلىق دەگەن ۇعىمعا زور ءمان بەرىپ ءومىر سۇرسە، بۇگىنگى قازاق تۇراقتىلىق دەگەن ۇعىمعا قاناعاتتانباي وتىر. بىزگە تۇراقتىلىق ۇعىمىمەن قاتار، ۇلتتى دامىتۋدىڭ باعىت-باعدارىن بەرىڭىزدەر دەيدى. بۇل 20 جىلدىڭ ىشىندەگى قوعام دامۋى قورىتىندىسى.

- ەرلان مىرزا،  ايتىپ وتىرعانىڭىز  دۇرىس، دەگەنمەن دە بىزدە  كەڭەستىك ساياساتتان ەمدەلۋ، ارىلۋ ءىسى بولدى ما؟

- مەن ءبىر-اق نارسەنى ايتايىن. سوناۋ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا قازاقستان  دامۋىنىڭ نەگاتيۆتى  4-5 ستسەناري بولدى. سونىڭ ەڭ نەگىزگى ستسەناريىنىڭ ءبىرى - قازاقستاندا بىرنەشە پرەدنەستروۆە جاساۋ ەدى. ال بىزدە، 90-شى جىلداردىڭ باسىنداعى  ەلچيبەيدىڭ تۇسىنداعى ءازىربايجاننىڭ، گامساحۋرديانىڭ تۇسىنداگى گرۋزيانىڭ، سونداي-اق مولدوۆانىڭ ستسەناريى قازاقستاندا بولعان جوق.

ال 90-شى جىلداردىڭ باسىندا قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ سانى 38 پايىز-اق بولعان! مىنە، 20 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستان اقىرىنداپ ءوزىنىڭ تەرريتورياسىن بەكىتىپ الدى، بۇگىنگى تاڭدا قازاق 67 پايىزعا جەتتى! ەندى وسىنىڭ بارلىعىن جۇزەگە اسىرعاننان كەيىن كەلەسى ەتاپ - ۇلتتىڭ دامۋ ەتاپى بولۋى ءتيىس.

ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ «ءبىز ءبىر نارسەنى ءتۇسىنىپ الۋىمىز كەرەك. جاڭاشىلدىرىلعان سانا ۇلتتىق ساناعا قارسى شىقپايدى. كەرىسىنشە تەك جاڭاشىلدىرىلعان سانا ۇلتتىق بولمىستى كۇشەيتەدى. دامىتادى» دەپ اتاپ وتكەن. تاريح ءۇشىن 10-20 جىل دەگەن 1 كۇننەن دە از. ءبىز وتكەن جىلدار ىشىندە، ەڭ الدىمەن، تەرريتوريامىزدى تۇگەندەپ، ەكىنشىدەن، قازاقستاندا باسىم ۇلتقا اينالدىق. ۇشىنشىدەن، قازاقستانداعى وزگە ەتنوستاردىڭ قازاقتارعا دەگەن كوزقاراسى جامان ەمەس.

ەندى  وسىنداي قىم-قيعاشتارى، شۇعىل بۇرىلىستارى كوپ جولدان وتكەن ۇلت كەيبىر ويلارىن بيلىككە ءبىلدىرىپ وتىر. قازاق حالقى: «جىگىتتەر، 20 جىل ءوتتى. وسى جىلدار ىشىندە ءبىز تۇراقتىلىقققا كوندىك. ءبىز ءوزىمىزدىڭ تەرريتوريامىزدى تۇگەندەدىك، مەملەكەتتىلىكتىڭ بارلىق اتريبۋتتارىن جاسادىق، وزگە ۇلت وكىلدەرىن سىيلاپ، باسىمىزعا كوتەردىك، ەندى ءبىز ءوزىمىزدى ويلايىق، قازاقتىڭ مادەنيەتىن كوتەرەتىن ۋاقىت جەتتى» دەپ، ءوز ۇسىنىستارىن جەتكىزىپ وتىر.

وسى جەردە «قۋىرداقتىڭ كوكەسى» باستالادى، ويتكەنى دامۋ كاتەگورياسىنان وتكەن ەلدەر كوپ جانە بىزگە جاڭا «ءبىر ۆەلوسيپەد» ويلاپ تابۋىپ قاجەتى جوق.  ەڭ نەگىزگىسى وزگە مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ،  قازاقستاننىڭ دامۋىندا داستۇردەن - زاڭعا، سالتتان - ينستيتۋتتارعا ءوتۋ كەرەكپىز.

اۆستريانىڭ حايەك دەگەن ساياساتتانۋشىسى «توتاليتارلىق جۇيەدەن وتكەن ۇلتتاردىڭ كوبى داستۇرىنەن ايىرىلىپ قالعان» دەيدى. ماسەلەن، قازاقتىڭ XVIII-XIX عاسىرلارداعى سالت-داستۇرلەرى - قازاقتىڭ ينستيتۋتتارى بولعان. مىسالى، بالانى سۇندەتكە وتىرعىزۋ، قۇدالىق، امەڭگەرلىك، ت.ب. - قازاقتىڭ  ومىر ءسۇرۋ ينستيتۋتتارى.

بۇگىنگى تاڭدا بىزدەگى ەڭ نەگىزگى پروبلەما - وسى سالت-ءداستۇردى قايتا جاڭعىرتىپ، ءوز دامۋىمىزدىڭ نەگىزىن جاساۋىمىزدا. ويتكەنى  كەي كەزدەرى وسى ينستيتۋتتاردىڭ مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردان دا ءمانى جوعارى. قازاقتىڭ «قۇدا مىڭجىلدىق» دەگەن ءسوزىنىڭ ارتىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. ماسەلە مىنادا: ولار ءبىر-بىرىمەن تاتۋ ءومىر سۇرەدى، ءبىر-ءبىرىنىڭ مالىن ۇرلامايدى، ەگەردە ءبىر داۋ-داماي تۋىنداسا، ءبىرىن-ءبىرى قولداپ وتىرادى دەگەن فيلوسوفيا بار.

قازاقتاردى «ءبىر جەڭنەن قول قول، ءبىر جاعادان باس» شىعارىپ، ۇيىتىپ ۇستاپ تۇرعان نارسەنىڭ ءوزى - قۇدالىق، جەكجاتتىق قاتىناستار. قازاقتىڭ ءوزى XV عاسىردا دۇنيەگە كەلەتىن بولسا، بۇل ينستيتۋتتار قازاقتاردى بىرلىك-تاتۋلىقتا سونشاما عاسىر ۇستاپ كەلەدى. ەندى ءبىز وسى ينستيتۋتتاردى قازىرگى زامانعا «بەيىمدەپ» ەۆوليۋتسيا جاساۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، وڭتۇستىك كورەيادا ۇلكەن كورپوراتسيالاردى «چەبولي» دەيدى. ولاردىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسى - وسى ۇلكەن كورپوراتسيالاردا. ال مۇنى زەرتتەپ كورسەڭىز، ولاردىڭ نەگىزىندە تۋىستاردىڭ كووپەراتيۆتەرى تۇرادى. مىسال ءۇشىن، ءبىر تۋىستار كەلىپ كووپەراتيۆ اشادى، سودان ەكىنشى تۋىستار ءدال وسىلاي بىرىگەدى. ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ينستيتۋتتارىن XXI عاسىردا دامۋدىڭ نەگىزگى ينستيتۋتتارى ەتىپ جىبەرگەن.

ماسەلەن، جاپونيادا دا ءدال وسىنداي جۇيە بار. قازاقستاندا ءبىز دە وسى فاكتوردى ۇمىتپاۋ كەرەكپىز. ءۇندىستاندا ءالى كۇنگە دەيىن كاستالىق جۇيە. دامۋ جىلدامدىعى بويىنشا ءۇندىستان قىتايدان كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇر. ەگەردە ءبىز ءوزىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرىمىزدى زاڭ مەن ينستيتۋتقا اينالدىراتىن بولساق، وندا قازاقتىڭ قوعامى ۇلكەن ءبىر دارەجەدە داميدى.

ەڭ باستىسى، زاڭ مەن ينستيتۋت سالت پەن داستۇرگە نەگىزدەلىپ جاسالۋى كەرەك. قازىرگى ەڭ نەگىزگى ماسەلە - قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن XIX عاسىردىكى دەپ كەرى ىسىرماي، كەرىسىنشە، ارى قاراي دامىتۋ.

كەلەسى ماسەلە - ازاماتتىق قوعام. قازاقستاندا قالاي ايتساق تا، ازاماتتىق قوعام مۇشەلەرىنىڭ ساياسي پارتيا مۇشەلەرىنەن بەدەل-ابىرويى الدەقايدا جوعارى. مىسال ءۇشىن، اتتارىن ايتپاي-اق قويايىن، بىراق ازاماتتىق قوعام مۇشەلەرى ساياسي پارتيا مۇشەلەرى جاساي الماعان تەكتونيكالىق وزگەرىستەردى جاساۋعا قابىلەتتى بوپ وتىر. سوندىقتان بۇگىندە ساياسي ينستيتۋتتارمەن بىرگە، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىن بيلىكپەن قارىم-قاتىناس جۇيەسىن جاساۋ كەرەك. ءبىز قازىر ەكونوميكاسى دامىپ كەتكەن ەلدەردى ءجيى مىسالعا كەلتىرەمىز. كەزىندە اقش جاڭادان قۇرىلىپ، دامىپ جاتقان كەزدە  ارگەنتينانىڭ دا ستارت الاڭى بىردەي بولعان. بىراق ارگەنتينا ارتتا قالدى. ويتكەنى «ۇلكەن قازاننىڭ ىشىندەگى كوجەنى 93 پايىز حالىق ىشپەي، 7 پايىز حالىق قانا ىشكەن كەزدە، باسقا حالىق مودەرنيزاتسيانىڭ نەگىزىن قابىلدامايدى» ەكەن.

سوندىقتان بيلىكت مادەني-رۋحاني، ماتەريالدىق-قارجىلىق  رەسۋرستاردى جالپىلاما حالىققا ۇسىناتىن بەلگىلى ءبىر تەتىكتەرى جاسالۋى كەرەك. سول كەزدە بۇكىل حالىق مەملەكەت ءۇشىن جاۋاپ بەرۋ دارەجەسىنە جەتەدى.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، XXI عاسىرداعى ەڭ نەگىزى پروبلەما - يدەنتيفيكاتسيا، ءوزى-ءوزى سەزىنۋ. ماسەلەن، فرانتسيانىڭ ەڭ نەگىزگى ۇرانى - «فرانتسيادا فرانتسۋز ءبىرىنشى تۇرۋى كەرەك، سول كەزدە فرانتسيا - فرانتسيا بولادى». بۇل ارادا سول ەلدە جۇرگەن جۇرگەن اراب تا - فرانتسۋز، ءۇندى دە - فرانتسۋز. گەرمانيانىڭ نەگىزگى قاعيداسىن ادەناۋەر جاساپ كەتكەن: «مەن نەمىسپىن، ءوزىمدى نەمىس دەپ سەزىنەمىن». گەرمانياداعى بۇكىل تۇرىكتەردىڭ نەمىس اتانۋى سوندىقتان. جاپونداردىكى ءبىر-اق ءسوز - «ءبىر ۇلت - ءبىر جۇرەك». بىزگە دە، قازاقستانعا دا وسىنداي ۇلتتىق قاعيداتتى جاساۋ كەرەك.

- ءبىز «قازاقستاندىق ۇلتپىز» دەۋ كەرەكپىز بە سوندا؟

- «قازاق ۇلتى تاۋەلسىز دامۋ جانە ءبىرتۇتاس ەتنيكالىق قايتا ورلەۋ تاجىريبەسىن جاساۋى كەرەك» دەيدى ەلباسى. وسى پاستۋلاتتان: «قازاقستاننىڭ تىرەگى - قازاق» دەگەن،  «قازاقستاننىڭ جۇرەگى - قازاق» دەگەن قاعيداتتتار شىعادى. قازاقتىڭ ءبىر جاقسى ماقالى بار: «ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى». ياكي، وسىنداي باعىتتا وزگە ۇلت وكىلدەرىنە بەلگىلى ءبىر باعىت-باعدار بەرىلىپ وتىر. ول باسقا ۇلت وكىلدەرى بىرتىندەپ قازاق يدەياسىن بويىنا سىڭىرە باستاۋ.  فرانتسيا، گەرمانيا، انگليا، جاپونيادا مەملەكەتتىك ازاماتتىلىق دەگەن قاعيدات بار. ياعني، قاي مەملەكەتتە تۇرساڭ، سەن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتىسىڭ. سەن فرانتسيادا تۇرساڭ، فرانتسياندىق ەمەسسىڭ، فرانتسۋزسىڭ، گەرمانيادا تۇرساڭ، سەن گەرماندىق ەمەسسىڭ، نەمىسسىڭ! بىزدە  وسىنداي پرينتسيپكە بىرتىندەپ كەلە جاتىرمىز، ول انىق. سەن قازاقستاندا تۇردىڭ با، سەن - قازاقسىڭ. مىسال ءۇشىن، يليا يلين بەيجىڭدە التىن مەدالدى تاعىنىپ جاتقان كەزدە، رەسەيدىڭ بۇكىل تەلەارنالارى «مىنا قازاق ۇتتى» دەپ حابار تاراتتى. قىتايدان كەلگەن دۇنگەن قىزدارى كورەيادا جەڭىسكە جەتكەندە، ولاردى دا سىرتتا ءبارى «قازاق» دەدى. سوندا باسقا ەلدەر ولاردى قازاق دەيدى، ال ءبىز ءوز ىشىمىزدە باسقاشا اتايمىز. ياعني، ءبىز «ءبىر مەملەكەت، ءبىر مادەنيەت، ءبىر ۇلت» پرينتسيپىنە كەلۋ كەرەكپىز. بىرىنشىدەن، بۇل دۇنيەجۇزى قاعيداتتارىنا سايكەس. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ ايتىپ جۇرگەن نەگىزگى ءسوزى وسى.

-         ەرلان بياحمەتۇلى ۇلت  پەن قوعام، قوعام مەن مەملەكەت كارىم-قاتىناسىن رەتتەيتىن ءبىر تەوريالار بار ما؟

- جالپى دۇنيەجۇزىنىڭ دامۋ تاريحى ەكى باعىتتىڭ ءبىر-بىرىمەن كۇرەسى. ءبىرىنشىسى - ۇلتتىق باعىت، ياعني، ءاربىر ادامنىڭ ءوز توپىراعى، تامىرى، بەت-بەينەسى بار دەگەن تۇجىرىم. ەكىنشى باعىت - كوسموپوليتتىك. كوسموپوليتيزم مەن ءسوتسياليزمنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق جوقتىڭ قاسى. ويتكەنى كەزىندە كەيبىر سوتسياليستەر «سوتسياليزم - كوسموپوليتتىك ۇعىم، سوتسياليزم كەزەڭىندە  ادامداردىڭ ۇلتتىق، مادەني ۇردىستەرىنىڭ ەشقانداي دا ماعىناسى جوق» دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. لەنين 1919 جىلى «سوتسياليزم بولعان كەزدە ۇلت تا بولمايدى جانە بۇل وتە جاقسى» دەپ اتاپ كەتكەن.

سونىمەن بىرگە، كوسموپوليتيزمنىڭ تەورەتيكتەرىنىڭ ءبىرى گەربەرت ۋەلس: «ءبىز بارلىق ەلدەردە تاريحتى وقۋعا تىيىم سالۋ كەرەكپىز، ويتكەنى تاريحتى وقىتۋ ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىنداسۋىنا وتە قاتتى اسەر ەتەتىن فاكتور، سودان كەيىن ءبىز دۇنيەجۇزىلىك ۇلت جاسايمىز» دەگەندەي يدەيالار ايتقان.

XX عاسىردىڭ باسىندا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باسىنا بولشەۆيكتەر كەلگەننەن كەيىن پەرمانەنتتىك رەۆوليۋتسيا دەگەن يدەيا بولعان. ولار دۇنيەجۇزىندە رەۆوليۋتسيا جاساپ، ءبىر ۇلت، ءبىر ءتىل قالىپتاستىرماق ويدا ەدى. ورتاق ءتىلدىڭ اتى ەسپەرانسا دەپ بەكىتىلدى. ەگەردە ەستەرىڭىزدە بولسا، XX عاسىردىڭ باسىندا  كەڭەستەر وداعىندا «پاتريوتيزم»، «وتان» دەگەن ۇعىمداردى قولدانىستان الىپ تاستاعان. سول زاماندارى پۋشكين، لەرمونتوۆ، دوستوەۆسكيدى وقۋعا تىيىم سالىندى. تەك 30 جىلداردىڭ باسىندا  عانا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قالپىنا كەلتىرمەي تۇراقتى مەملەكەت قۇرۋ مۇمكىن ەمەستىگى ايقىندالا باستايدى.

1934 جىلى ۆكپ /ب/-نىڭ قاۋلىسىن شىعارادى. قاۋلىنىڭ اتى - «وتان ءۇشىن». سول كەزدە 20 جىل بويى تىيىم سالىنىپ كەلگەن «وتان» ۇعىمى 1934 جىلى قايتا جاڭعىرادى.

ماسەلەن، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە كەڭەس وداعى باسشىلىعىنىڭ ەكى-اق قادامى ۇلى جەڭىسكە جاعداي جاسادى. ءبىرىنشىسى - ىنجىلدەگى «براتيا ي سەسترى!» دەگەن ءسوز. ستالين سويلەگەن كەزدە: «براتيا ي سەسترى» دەپ ءسوزىن باستاعان. ەكىنشىسى - بۇل سوعىستىڭ «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ جاريالانۋى ەدى. سول كەزدە بۇرىنعى اق گەنەرال دەنيكين ترۋمانعا جازعان حاتىندا: «بۇل سوعىستى «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتاعاننان كەيىن عانا كەڭەس وداعى جەڭىپ شىقتى» دەپ اتاپ وتكەن. ياعني، وتان دەگەنىمىز - ول ۇلت، ۇلتتىق مادەنيەت پەن قۇندىلىقتار.

- 90-شى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە شىققان كىتاپتارىندا پرەزيدەنت «وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاق ۇلتىنىڭ اياسىندا توپتاسۋى كەرەك» دەگەن ماسەلەنى دە كوتەرگەن ەدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، پرەزيدەنتتىڭ سول جىلدارى كوتەرگەن باستامالارى مەن قازىرگى مالىمدەمەلەرىنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىقتار بار ما؟

- ايىرماشىلىق مۇلدەم جوق.  ەلباسى ن.ءا نازارباەۆ: « قازاقتىڭ ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى سەزىنۋى، «قازاق» دەپ اتالاتىن  كەرەمەت جانە باي تاريحي جانە مادەني الەمگە بوي ۇسىنۋى نەگىزگى ەتنيكالىق باسىمدىلىق» دەيدى قازىر ءبىز ءدال وسى ۇستانىممەن دامىپ كەلە جاتىرمىز. قازاقستاندا  كەيبىر سىرتقى فاكتورلارعا بايلانىستى بەلگىلى ءبىر تاكتيكالىق شەگىنىستەر بولۋى مۇمكىن، بىراق نەگىزىندە، پرەزيدەنت ارقاشان دا: ءبىز قازاقستاندا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ كەلە جاتىرمىز; ۇلت دەگەن ماسەلە -  باسقا ءبىر قولدان ويلاپ تابىلعان ۇعىمداردان جوعارى ەكەنىن ايتىپ  كەلەدى.

سونىمەن بىرگە، قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ ەلگە قوعاممەن مەملەكەتتتىڭ، سالتتار مەن ينستيتۋتتاردىڭ، الەۋمەتتىك توپتاردىڭ قارىم-قاتىناسىنان بولەك، بەلگىلى ءبىر تۇراقتاندىرعىشتار (ستابيليزاتورلار);  ۇلتتى ۇيىستىرىپ جىبەرەتىن بەلگىلى ءبىر يدەيالار قاجەت.

مىسال ءۇشىن، 1990 جىلدارى رەسەيدە ۇلكەن ساياسي ماسەلەلەر بولىپ جاتقان كەزدە ەلتسين سولجەنيتسىندى ەلگە الىپ كەلىپ، بۇكىل رەسەيدى پويىزبەن ارالاتقىزدى. ول بارلىق جەرلەردە ورىستىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ورىس ۇلتىن ۇيىستىرۋعا كوپ ەڭبەك ەتتى. بۇل ۇلكەن فاكتور بولدى.

كەزىندە كەمەل پاشا دەگەن تۇركيانىڭ قورعانىس ءمينيسترى ورتا ازياعا كەلىپ، قىزىلدارعا قارسى باسماشى قوزعالىستى باستاپ سوعىسقان. ول تاجىكستاندا جەرلەنگەن. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن تۇرىكتەر كەمەل پاشانىڭ مۇردەسىن ەلىنە قايتارىپ، ونى قانداي قۇرمەتپەن قايتا جەرلەدى؟! بۇل نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟! بۇل ۇلتتى ۇيىستىرۋ ءۇشىن كەرەك ەدى.

مىسال ءۇشىن، ءبىزدىڭ قاجىعۇمار دەگەن اعامىز قىتايدىڭ شاۋەشەك دەگەن جەرىندە ءۇي قاپاسىندا وتىر. مەن ونىڭ تۇتقىندا جازعان كىتابىن وقىپ شىقتىم. بۇل كىتاپتا ءوزىمىز سياقتى قازاقتىڭ باستان وتكەندەرى، قازاقتىڭ ءوز ىشىندەگى رۋحاني-مادەني پروتسەستەرى باياندالادى. بۇل ازاماتتى حالىقارالىق امنيستيا ۇيىمى ار-وجدان تۇتقىنى دەپ تانىعان.

وسى كىسىگە قازاقستاندا مەملەكەتتىك سىيلىقتى بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋ كەرەك دەپ ويلايمىز.  قابدەش ءجۇمادىلوۆ، نۇرلان ەرىمبەتوۆ، عابباس قابىشەۆ، ەسەنعالي راۋشانوۆ،  ايدوس سارىم، داۋرەن قۋات سياقتى ءبىر توپ قوعام قايراتكەرلەرىمەن بىرىگىپ ينستيتۋتتىڭ جانىنداعى «تاعىلىم» كلۋبى اتىنان  بۇل كىسىنى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىندىق.

سونىمەن بىرگە، باسقا ءبىر ماسەلە بار. قىرعىزستاندا شولپان-اتادا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مۇراجايى بار. سول مۇراجايدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن وتكىزۋ كەرەكپىز. بۇعان قىرعىزداردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى كەلمەيدى. وسىنىڭ ءوزى قازاقتارعا ۇلكەن فاكتور بولۋى كەرەك. ءبىز ۇلتتى ۇيىستىراتىن جوبالاردى قازىردەن باستاپ ويلاستىرىپ، جاسايتىن بولساق، ۇلت ءوزىن باسقاشا سەزىنەتىن ەدى.

سونىمەن قاتار، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ مۇردەسى مەن مۇراجايى ءوزىنىڭ تۋعان جەرى -  بۇرىنعى تورعاي وبلىسىندا ورنالاسقان. كۇمبەزى ورنالاسقان بۇرىنعى كەڭشار تاراپ كەتكەن، مۇراجايدىڭ  وزى قۇلاۋ ۇستىندە. مىسال ءۇشىن، نەگە، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ مۇراجايىن استانادا، نە الماتىدا سالتاناتتى تۇردە كوشىرمەسكە؟!  وسى ساكرالدى ءىس-شارانىڭ ءوزىن ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەتىندەي دارەجەدە وتكىزۋگە بولادى.

-مۇنداي ءىس-شارالار نە ءۇشىن قاجەت؟

- ءبىز ۇلتتى ۇيىستىراتىن فاكتورلارعا كوپ ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ءوزىڭ ايتپاقشى، سوندا ءبىز ساپالىق تۇرعىدان ەمدەلەمىز، تازارامىز. ياعني، رۋحاني فاكتور قاشاندا ماتەريالدىق فاكتوردان جوعارى. رۋحاني فاكتورلارعا اسا ءمان بەرۋ كەرەكپىز. «تاعىلىم» كلۋبىن قۇرۋداعى ماقساتىمىز دا وسىندا. ءبىز جاھاندىق مادەنيەتتەن ۇيرەنەرىمىزدى ۇيرەنىپ، قازاقستانداعى مادەني پروتسەستەردى رەتتەپ وتىرۋىمىز كەرەك. «تاعىلىم» كلۋبىنا نورۆەگيانىڭ ۇلتتىق مۇرا ينستيتۋتىنىڭ، ەۋروپانىڭ سالىستىرمالى مادەني زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ، رەسەيدىڭ مادەنيەتتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورلارى مەن دەليدەگى سونيا گاندي اتىنداعى ينستيتۋت باسشىسى، ت.ب. كەلەدى. ولار وزدەرىمەن بىرگە يدەياسىن الىپ كەلەدى. ءبىز سول يدەيالاردىڭ ەڭ نەگىزگىلەرىن پايدالانا وتىرىپ، ءوز مادەنيەتىمىزگە دەگەن كوزقاراسىمىزدى وزگەرتۋ كەرەكپىز.

- ال ءبىزدىڭ سانامىزدا ۇلتشىلدىق ۇعىمى قانشالىقتى اقتالدى؟ جوعارىدا، قولدان ۇلت جاسالمايدى دەدىڭىز، بىراق ءبىز ۇلتشىلدىقتى بالامالى تۇردە «ۇلتجاندى، وتانشىل» دەپ قولدان وزگەرتۋگە تىرىسىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ عالامداستىرۋ زامانىندا قازاق سياقتى ۇلتتى تەك ۇلتشىلدىق قۇتقارماي ما؟

- ۇلتشىل بولۋ دەگەن - باسقا ۇلتتى جەك كورۋ ەمەس. دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ۇلتشىل ادام - ماحاتما گاندي ەدى. ول ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن بريتانيالىق ينديانى بولۋگە دەيىن بارعان. بىراق سول ماحاتما گاندي اعىلشىندارعا قارسى كۇرەستە دە، مۇسىلماندارعا قارسى كۇرەستە دە ناسىلدىك ماكسيماليزمگە بارماعان. قازاقتىڭ ۇلتشىلدىعى - ىشكى رۋحاني تۇرعىدان ادامدى وسىرەتىن پروتسەسس بولۋى كەرەك. ال باسقا بىرەۋدىڭ بەت-الپەتىنە كەلگەندە، ۇلتشىلدىق ۇمىتىلۋى ءتيىس. ۋينستون چەرچيلل: «انگليانىڭ ماڭگىلىك دوستارى جوق، انگيليانىڭ ماڭگىلىك مۇددەلەرى بار» دەگەن.

قازاقتىڭ ۇتشىلدىعى دا رۋحاني جوعارى ۇلتشىلدىق بولسا يگى. قازاقستاندا ۇلتتىق مۇددە مەن مەملەكەتتىڭ مۇددە سينونيم بولۋى كەرەك. ەگەر مەملەكەت - سەنىكى بولسا، وندا سەن مەملەكەت مۇددەسىنىڭ تۇرعىسىنان سويلەۋىڭ كەرەك. ال ەگەر مەملەكەت سەنىكى دەپ ەسەپتەمەسڭ، وندا ساعان ۇلتشىل بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ەگەر قازاقستان - بىزدىكى بولسا، وندا قازاقتىڭ ۇلتشىلدىعى، مۇددەسى - قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مۇددەسى. بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ نەگىزگى ماسەلەلەر وسىندا.

رەسەيدە تۇراقتاندىرعىش ءرولىن روشال، كۋشەرنا، بورششەۆسكي، سوكولوۆ ءتارىزدى قايرتاكەرلەر ورىنداپ وتىر. ولارعا بيلىك قوعامدىق پالاتا دەگەن كەڭ ۇلاعاتى بار ورگان اشىپ بەردى. ولار كەز كەلگەن اداممەن ەركىن سويلەسە الادى. بيلىك ماسەلەنى شەشە الماي جاتقان كەزدە، بۇل كىسىلەر ءوز قىزمەتىنە كىرىسىپ كەتەدى. راسىندا دا، ولار - مەملەكەتتىڭ بەلگىلى ءبىر ستابيليزاتورى. قازاقستاندا سونداي تۇراقتاندىرعىش ازاماتتاردى قالىپتاستىرۋ كەرەكپىز. ول زيالىلار بولا ما، ارينە زيالىلاردىڭ بەدەل-ابىرويى تومەندەپ كەتتى عوي، الدە ينتەلەكتۋالدىق كلۋب بولا ما، ايتەۋىر، مۇنداي باستاما كەرەك. مۇمكىن بىزگە دە رەسەيدەگى ءتارىزدى ءبىر دەربەس ورگان اشۋ كەرەك بولار.

مەن ءبىر قىزىق ايتايىن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە كەمبريدجگە بىردە-ءبىر بومبا تۇسپەپتى. بۇكىل انگليا بومبىلانسا دا، كەمبريدج بەن وكسفورد امان قالعان. نەگە؟ ويتكەنى ولاردا تۇراقتاندىرعىش ءرولىن ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلارى اتقارادى. سوندىقتان چەرچيللدىڭ ءوزى نەمىستەرمەن كەمبريدجدى بومبىلاماۋعا كەلىسكەن دەيدى. ماسەلەن، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وزبوۋرن، ماكۆەلل، ساكسەنا سياقتى پروفەسسورلارى گوردون براۋندى تۇسكى اسقا شاقىرسا، ول مىندەتتى تۇردە بارادى. ال ەگەر بارماسا، گوردون براۋندى قوعام قاتتى سىن تەزىنە الادى. بىزدە دە بيلىكتەن تاۋەلسىز، بىراق قوعام مەن مەملەكەتتىڭ مۇددەلەرىن قورعاي الاتىن ازاماتتار قاجەت. بۇل دا مادەنيەتتىڭ - ۇلكەن ءتۇرى.

- سونىمەن، ۇلتتىق جوبانى قالاي جاسايمىز؟

- قازاقتىڭ ۇلتتىق پسيحولوگياسى مەن ۇلتتىق جوبانى كەيبىر كلاسسيكتەرىمىز ءوز ەڭبەكتەرىن ايتىپ كەتكەن. ماسەلەن، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» رومانىن وقىساڭىز، قازاقتىڭ ەتنو-پسيحولوگياسىن بايقايسىز. مىسال ءۇشىن، اۆتور الاتاۋ بوكتەرىندەگى قارقار جارمەڭكەسىنىڭ اينالاسىنداعى قازاقتاردىڭ تاعدىر تالكەگىنىڭ اياسىندا بۇكىل قازاقتىڭ ەتنيكالىق پسيحولوگياسى مەن مادەنيەتىن كورسەتىپ بەرگەن. 1916 جىلى قازاقتاردى تىل جۇمىسىنا  الۋ كەزىندە  كەزدە بولىستاردىڭ وزدەرى كوتەرىلىسشىلەر جاققا شىعىپ كەتەدى.

سەرىكباي دەگەن بولىس ءتورت كۇن بويى ويلانىپ جاتىپ الادى. ءبىر كۇنى اينالاسىنداعى شابارماندارىن جيىپ: «ەگىن وراقتى قويىڭدار، بۇكىل حالىققا اتتارىڭدى تاراتىپ بەرىڭدەر» دەيدى. اينالاسىنداعى ەڭ جاقىن دوسىن شاقىرىپ الىپ: «ەرتەڭ ەل ىشىندە ءبىر جاعداي بولسا، مىنا بايلىقتىڭ قۇنى كوك تيىن» دەپ، كوتەرىلىسشىلەر جاعىنا شىعىپ كەتەدى. ءدال سولاي بۇكىل بولىستاردىڭ ءبىرشاماسى حالقىنىڭ جاعىنا شىعادى. مىنە، ءداستۇر دەگەن وسى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوعامى دەگەن وسىندا جاتىر؟! بۇل كىتاپتا، ماسەلەن، قازاقتىڭ بىرىگىپ كەتەتىن پسيحولوگياسىنىڭ دا سىرى اشىلعان.

ەڭبەكتىڭ ەڭ جاقسى جەرى، 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قازاقتار عانا شىقپاعان، ۇيعىرلار مەن قىرعىزدار دا بىرىككەن. ياعني، سول كەزدەن باستاپ بۇل حالىقتاردىڭ تاعدىرى ءبىر ەكەنى انىق كورسەتىلەدى. مىنە، وسى تاعدىر بىرلىگىن ءبىز قازاقستاندا ارى قاراي جالعاستىرا بەرۋ كەرەكپىز. ەگەر ءبىز وسى حالىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرە الساق، وندا قازاق 67 پايىز ەمەس، 70 پايىزدان اسادى.

قازاقشا ايتقان كەزدە « دالادان ارتىق... تەك قانا دالانىڭ ءوزى» ەكەندىگىن ءتۇسىنۋ كەرەك. مەنىڭ ويىمشا بۇگىن وسى ۇعىمدى بيلىك وكىلدەرىنەن باستان، اۋىلداعى قاراپايىم قازاق، ەڭكەيگەن قاريادان باستاپ جاس جەتكىنشەكتەردىڭ بارلىعى تۇسىنەدى.

اڭگىمەلەسكەن كامشات تاسبولات.

«ايقىن» گازەتىندە ىقشامدالىپ باسىلعان سۇحباتتىڭ تولىق نۇسقاسى