Bolathan aghamen birge bolghan sol bir kýnder, sol bir kezder әli esimde...

Búl kisi jóninde eng alghash ret belgili jazushy Smaghúl Elubaydan estigen edim. Smekenmen Pragadaghy «Azattyq» radiosynda birge qyzmet istegen uaqytymyz. Júmys arasynda ol kisi ekeuimiz qazaqtyng nebir myqtylary men nar qasqalaryn sóz etemiz. Bir joly Smekeng Bolathan agha turaly sóz qozghay otyryp, Mәskeu biyligi kezinde onyng Múrat Áuezovpen birlesip Mәskeu qalasynda qazaq jastarynyng «Jas túlpar» degen úiymyn qúrghanyn,  Kenestik Qazaqstandaghy qazaqtan shyqqan alghashqy diplomattardyng biri bola túra últ mýddesi ýshin kýresken naghyz kýresker azamat bolghanyn mayyn tamyza maqtap, tanystyrdy. Sol sәtten bastap Bolathan aghamen qalay kezdessem, qalay jýzdesip, әngimelessem eken dep ansarym aughany shyndyq.

Qazaqstannyng Mysyr elindegi tótenshe әri ókiletti elshisi qyzmetindegi Bolathan Tayjannyng (surette) Kayrdegi júmys telefonyn tauyp alyp, 1998 jylghy kóktem aiynda Pragadan habarlastym.

Shetelde tuyp ósken qazaqtyng biri ekenimdi aitqanymda, Bókeng birden: «Sening tuyp ósken eling Mongholiyanyng  Mysyrdaghy elshisi Qadyr Sayran degen qazaq azamaty osynda, sen ony tanisyng ba?», - dep ózime súraq qoydy.

Bolathan aghamen birge bolghan sol bir kýnder, sol bir kezder әli esimde...

Búl kisi jóninde eng alghash ret belgili jazushy Smaghúl Elubaydan estigen edim. Smekenmen Pragadaghy «Azattyq» radiosynda birge qyzmet istegen uaqytymyz. Júmys arasynda ol kisi ekeuimiz qazaqtyng nebir myqtylary men nar qasqalaryn sóz etemiz. Bir joly Smekeng Bolathan agha turaly sóz qozghay otyryp, Mәskeu biyligi kezinde onyng Múrat Áuezovpen birlesip Mәskeu qalasynda qazaq jastarynyng «Jas túlpar» degen úiymyn qúrghanyn,  Kenestik Qazaqstandaghy qazaqtan shyqqan alghashqy diplomattardyng biri bola túra últ mýddesi ýshin kýresken naghyz kýresker azamat bolghanyn mayyn tamyza maqtap, tanystyrdy. Sol sәtten bastap Bolathan aghamen qalay kezdessem, qalay jýzdesip, әngimelessem eken dep ansarym aughany shyndyq.

Qazaqstannyng Mysyr elindegi tótenshe әri ókiletti elshisi qyzmetindegi Bolathan Tayjannyng (surette) Kayrdegi júmys telefonyn tauyp alyp, 1998 jylghy kóktem aiynda Pragadan habarlastym.

Shetelde tuyp ósken qazaqtyng biri ekenimdi aitqanymda, Bókeng birden: «Sening tuyp ósken eling Mongholiyanyng  Mysyrdaghy elshisi Qadyr Sayran degen qazaq azamaty osynda, sen ony tanisyng ba?», - dep ózime súraq qoydy.

Men elshi Q.Sayran jәne onyng әieli Ghibadetpen orta mekteptegi synypta birge oqyghanymdy, telefon nómirin solardan alghanymdy jasyrmay aittym jәne «Azattyq» radiosyna halyqaralyq sayasy taqyryptargha baylanysty ara túra bolsa da pikir bildirip túruyn súradym.

Bókeng diplomatiyalyq júmysyna qaramastan  «Azattyqqa» tek halyqaralyq sayasy taqyryptar ghana emes, sonday-aq, qazaq últynyng jaghdayy, tili, dini taghy basqaday últtyq mәseleler tónireginde ýnemi bolmasa da keyde pikir bildirip turugha uәde berdi. Bókendey adamdy tauyp alghanymyzgha bizde quanyp jýrdik. Alayda kóp úzamay, Bolathan aghanyng diplomatiyalyq qyzmeti basqa elge, Malayziyagha elshi bolyp auysuyna baylanysty bir-eki jylday aradaghy baylanysymyz ýzilip qaldy.

«Azattyq» radiosynyng Pragadaghy ortalyghynda 7 jylday qyzmet istep, 2002 jyldyng kókteminde osy halyqaralyq radionyng Qazaqstan boyynsha tilshisi bolyp elge janadan oralghan kezim. Almatygha kelisimen birden Múrat Áuezov aghany izdep tauyp aldym. Ol kisi «Soros-Qazaqstan» qoryn basqaratyn. Múrat aghadan Qazaqstan qoghamynda bolyp jatqan demokratiyalyq ózgerister jayynda kólemdi súhbat alyp, sony efirge dayyndap jýrgen kýnderding birinde, ol Almatydaghy buromyzgha telefon shalyp, Bolathan Tayjan aghanyng elge oralghandyghyn, sol kisimen de bir jaqsy súhbat ótkizsender qaytedi degen tilegi barlyghyn jetkizdi jәne ol kisining telefon nómirin berdi.

Telefonmen sóilesken kýnning erteninde burogha Bolathan agha keldi. Radio júmysynyng qyzyp túrghanyna qaramastan ara-túra әzil aitqandy jaqsy kóretin Bolathan aghamen eski tanystarday syrlasyp, 3 saghatqa juyq әngimelesken edik. Ángime arasynda ózine Syrtqy ister ministrligining basshylary tarapynan «elge qayt» degen shaqyru boyynsha kelgenin jetkizdi. «Qansha arabtanushy diplomat maman bolsam da Tayau Shyghys elderinde Elshilik qyzmette úzaq jyldary otyrdym, búl densaulyghyma biraz әser etkendey, sondyqtan  basshylardan Europa elderining birine jiberuin ótinish etken jayym bar, bәlkim solay qaray jibergeli otyr ma, ol jaghy da әzirge belgisiz», - degendi  aitty. Kóp úzamay Bolathan agha «Otan» partiyasy tóraghasynyng mindetin atqarushy Amankeldi Ermegiyaevke kenesshisi qyzmetine bardy.

Osydan bastap Bolathan aghamen jaqynyraq sóilesip, ol kisining aghalyq aqyl kenesin tynday jýrip, keyde shyn dostarsha aralasyp, qazaq qoghamyndaghy kýrmeui kelmey jatqan san týrli mәseleler boyynsha erkin pikirlesetin boldyq. Bókeng aghamyzdy «Azattyq» radiasynyng habarlaryna búrynghydan da kóbirek tarta bastadyq. Últ mәselesi bolsyn, ekonomika taqyrybynda bolsyn, halyqaralyq sayasy taqyrypta bolsyn qazaqsha erkin sóiley alatyn jәne osyghan baylanysty oy pikirin eshkimnen jasqanbay ashyq aita alatyn onday adamdy tauyp alu sol jyldary onay is emes edi. Shetelde talay jyldary elshilik qyzmette jýrip, kóp nәrseni kórip, kópti oiyna týigen, sol arqyly ózindik jeke pikirin qalyptastyra bilgen Bolathan agha biz ýshin taptyrmas adam boldy jәne ózi de kәsiby diplomat, shyndalghan sayasatker retinde osynday biyikten, ýlken talaptan kórine aldy.

Birde Bolathan aghadan Preziydentting «Otan» partiyasynda kenesshilik qyzmet isteysiz, keyde biylikpen qatar onyng qyzmetin de synaysyz, búl bola ma degen súraghyma «ony men aitpasam basqa bireu aituy kerek, әzirshe onday adamdy kórmey túrmyn»,- deushi edi marqúm әzildep. Bóken, songhy jyldary eldegi oppozisiyalyq baghyttaghy sayasy partiyalardyng jetekshilerimen jәne últshyl-patriotshyl baghyttaghy qozghalys, úiymdardyng basshylarymen tyghyz qarym-qatynasta boldy. Keyde olardyng da júmystaryna kónili tolmaytyndyghyn ashyq aitushy edi.

«Azattyq» radiosynyng tilshileri Bolathan aghanyng pikirlerin kýn sayynghy habarlaryna qosudy jiyiletti. Biz aghany qayda jýrse de qol telefony arqyly tauyp alatynbyz. Birde Bókene qatysty «Azattyq» radiosy qazaq qyzmetining sol kezdegi basshylary maghan auyzsha eskertu jasap: «Qazaqstanda Bolathan Tayjan men Dos Kóshimnen basqa «Azattyq» radiosyna jóndi pikir aitatyn adam joq pa? Habarlarynyzgha ol kisilerding pikirin qosudy osydan bylay azaytynyz» - degen eskertudi birneshe ret aitty. Biraqta men óz tarapymnan Bókenning pikirlerin qosudy toqtatpadym.

«Azattyq» radiosy Qazaqstandaghy demokratiyanyng damuy, sóz bostandyghy jәne adam qúqyghynyng qorghaluy, naryq ekonomikasy jaghdayy mәselelerin kóterip, sol jóninde habarlaudy basty maqsaty etken bolsa, onda osy mәseleler tónireginde Bókenday adamnyng pikirler imen onyng oilarynyng qajet ekendigin radio basshylary da, radio tyndaushy qauym da jaqsy biletin.

Birde Bókeng kerek bolyp, izdesem ol kisi:

-      Malayziyada jýrmin, neghylasyndar aqshalaryng kóp ketip qalady, elge barghan song jaqsylap aityp bereyin, - dedi.

- Aqshany tóleytin múhittyng arghy jaghyndaghy alpauyt elding basshylary Sizdey kisiden qay jerde jýrse de súhbat alyndar dep tapsyrma beripti, - demesim bar ma, oghan Bókeng agha balasha quanyp qaldy da alys elden dereu súhbat berdi. Birde taghy da Bókendi izdep tappaghan son, Aysúlu jengeymen habarlastym. Sóitsem Bókeng Londonda ótetin bir halyqaralyq konferensiyagha qatysu ýshin solay úshyp ketkenin aityp, aghandy sol jaqtan izdeysing dedi. Men de Aysúlu jengeme әzildep:

- Aghamyz songhy kezde kóp shapqylap ketti, sóitip jalghyz ózin jibere beresiz be desem Aysúlu jengem:

-Bókeng sekildi halqy ýshin tughan er azamattyng ýide otyrghany jaraspaydy, onyng el ishinde, el syrtynda kóbirek jýrgeni jarasady, -dep aitqany asyl jarynyng Bókene bergen naghyz baghasy edi. Sol kýnderi Londonda bastalghan «Qazaqstandaghy shetel investisiyasynyng býgingi jaghdayy jәne aldaghy bolashaghy» atty  halyqaralyq konferensiya qonaghy B.Tayjan aghany qol telefony arqyly izdey bastadym. Biraz uaqyt ýnsiz bolghan telefongha jan bitip, ar jaqtan aqyryn dauyspen Bókenning «búl kim» demesi bar ma? Men konferensiyagha qatysty biraz súraqtarym bar edi deymin. Bókeng sәl oilanyp túryp, Almatyda qәzir saghat qansha dedi? Men oiymda eshnәrse joq saghat tanertengi 10-nan bayaghyda asyp ketkenin aittym. Bókeng bolsa London halqynyng әli tәtti úiqy qúshaghynda ekenin, shamasy 2-3 saghattan keyin qayta habarlassang qaytedi degen ótinishin sypayy týrde bildirdi.

Júmys qarbalasymen jýrip Almaty men London arasynda 6 saghattyng aiyrmashylyghy baryn úmytyppyn. Qazaqstan ekonomikasy jәne eldegi investisiyalyq hal-ahualgha qatysty Batystyng  ekonomisteri men bilikti sarapshylary qatysqan London konferensiyasy jayyndaghy aqparaty mol, jedel habaryma radio basshylyghy jaqsy bagha berdi. Shynymdy aitsam, búl habardyng jaqsy shyghuyna Londonda jýrgen Bókenning ýlken ýlesi bolghanyn aituym kerek.

Keybir ózderin «sayasatkermiz» deytinder men biyliktegi sheneunikter «Azattyq» degen atty estigende shoshyp, qalayda bir pikir aitudan jaltaryp, qashqaqtap jýrgen sol jyldary «Azattyqqa» taysalmay kez kelgen uaqytta, qanday da taqyryp bolsyn erkin pikir berushiler qatarynda osy Bókeng aghamyz boldy.

Bókeng aghamen birneshe ret shetelge - Qyrghyzstan, Mongholiya jәne Qytay elderine birge saparlas bolghanym bar. 2002 jyly kýzde Qyrghyzstanda Orta Aziya halyqtarynyng mәdeny qayratkerlerining «Ystyq-kól forumy» ótkende, soghan birge baryp qatystyq. Bókeng forum qonaqtary arasynda qazaq tilinen basqa shetelding ýsh tilinde: orys, aghylshyn jәne arab tilderinde erkin sóileytindigimen jәne Orta Aziya halyqtarynyng tarihy men mәdeniyeti mәselesinde kóp biletin sarapshy retinde tanyldy. Qaytyp 2003 jyly kóktemde M.Áuezov basqaratyn «Soros-Qazaqstan» qory men «Otan» partiyasy birlesip Mongholiyadaghy qandastarmyzgha arnap, sonda ótip jatqan halyqaralyq kitap jәrmenkesine tartu retinde «Alataudan Altaygha deyin» degen atpen 5 myngha juyq qazaq tilindegi әdeby kitaptar men qazaq әnining altyn qorynan alynghan neshe jýzdegen dybys-keskin taspalary bar kóshpendi kitaphana keruenin jetkizgen kezde Mongholiyagha birge bardyq.

Sol joly Bolathan aghanyng ótinishi boyynsha Bay-Ólkeden Úlanbatyrgha birge úshyp, Úlanbatyrdan aryqaray mashinamen Arhangay, Óvórhangay aimaqtary jerine baryp, sondaghy bir kezde Monghol imperiyasynyng astanasy bolghan Qaraqorym qalasynyng ornyna jәne sol jerden alys emes (45 km) jerdegi Týrik qaghanatynyng kósem basshylary Kýltegin, Bilge hannnyng tas jazuly eskertkishteri basyna baryp ziyarat etip qaytqan edik. Sol joly Bolathan agha Shynghys han imperiyasynyng astanasy bolghan qala ornynan bir dorba topyraqty Almatygha alyp kelgen edi. Topyraqty ne qylasyz dep súraghanymda, «Almatyda túratyn últy monghol-buryad, ózi qatty nauqas bir jazushy dosym bar sonyng ótinishi boyynsha әkele jatyrmyn» -dedi. Keyin estisem tiri kezinde Mongholiyagha barugha talay ret qamdansa da bir joly bolmaghan sol dosy, bir kezderi ata babasy jortqan neshe myng shaqyrym jerden  Almatygha topyraq alyp kelgen Bókene qatty riza bolyp, o dýniyege attanypty. Mine, dosqa degen dostyng qyzmeti osynday bolsa kerek.

Songhy joly 2006 jyly qysta Bolathan aghamen birge Qytaydyng Qúlja, Ýrimshi qalalaryna birge bardyq. Bizdi arnayy shaqyrghan Ile Pedagogikalyq Uniyversiytetining oqytushy, professorlary men studentteri aldynda Qazaqstan-Qytay qarym-qatynasy taqyrybynda dәris oqydyq, Ýrimshide Ortalyq Aziya zertteu ortalyghynyng sarapshy mamandarymen birlesken dóngelek ýstól jiynyn ótkizdik. Sol joly Bolathan aghagha  Ile Pedagogika Uniyversiytetetining qúrmetti professory degen ataq diplomymen qosa berilgen bolatyn.

Bókeng agha shetelde jýrgen qazaqtar jayyna asa manyz berip, olar týgeldey atajúrtqa keluleri kerek degendi ýnemi aitatyn. Mysyrda elshi bolyp túrghan kezinde, Iordaniyada túratyn onshaqty ýy qazaqtargha qalay kómek jәrdem kersetkeni, Mongholiyadaghy qazaqtargha ruhany qoldau kómekting qajet ekendigin der kezinde týsinip, «Otan» partiyasy basshylyghyna búl mәseleni jetkilikti týsindirgeni ýshin Bay-Ólkege kóshpendi kitaphanany aparghandyghy jóninde Bókenning ózining qatysuymen «Azattyq» radiosynyng «Shetel qazaqtary» baghdarlamasynan arnayy habarlar berildi. Sonday-aq, Qytaydaghy qazaqtardyng atajúrtqa kelui mәselesinde kóptegen qiyndyqtar oryn alyp otyrghandyghyn, ony sheshu joldaryn Qazaqstannyng Syrtqy ister ministrligine әdeyi tanystyrghanyn qazaq baspasózi betterinde jәne radio, telearnalardan talay ret aitty.

Bókeng býgingi tәuelsiz Qazaqstanda Alash kósemderi arman etken qazaq mәselesining tolyq sheshilip, shetelde taryday shashyrap jýrgen iysi qazaqtyng bir shanyraq astyna jinalyp, últ mýddesining kósegesi kógergenin kórsem deytin.  Taghdyrdyng isine amal qansha, últ patrioty, sayasatker Bolathan Tayjan býginde aramyzda joq. Marqúmnyng jatqan jeri jannatta bolsyn!

Dosan BAYMOLDA,

ghylym doktory, sayasattanushy