Men tayauda kóshe boyymen jýrip kele jatyp, úlpa qar ýstinde oinap jýrgen kishkentay býldirshindi kórdim. Bayqasam balaqay oiynshyqtaryn sol qolymen ústaydy. Bir mezette әlgi sәbiyding anasy perishtege «osy sening ong qolyng joq pa, kýnnen-kýnge solaqay bolyp barasyn» degen zildi sózi qúlaghyma týrpidey tiydi. Sodan oilana kele solaqaylyqtyng qúpiyasyna ýnilip kórudi úighardym. Jalpy solaqay adamdar tumysynan daryndy keledi deydi biletinder. Sebebi, onday jandar óz maqsatyna jetu ýshin qanday qiynshylyqqa kónuge dayar. Bir qyzyghy, osy qaghidany jeleu etip, solaqaylyq qasiyetti qoldan jasaytyndar da bar eken. Endi júmyr basty pendening kez kelgenine búiyra bermeytin qasiyet  jayynda sóz qozghap kerelik.

Men tayauda kóshe boyymen jýrip kele jatyp, úlpa qar ýstinde oinap jýrgen kishkentay býldirshindi kórdim. Bayqasam balaqay oiynshyqtaryn sol qolymen ústaydy. Bir mezette әlgi sәbiyding anasy perishtege «osy sening ong qolyng joq pa, kýnnen-kýnge solaqay bolyp barasyn» degen zildi sózi qúlaghyma týrpidey tiydi. Sodan oilana kele solaqaylyqtyng qúpiyasyna ýnilip kórudi úighardym. Jalpy solaqay adamdar tumysynan daryndy keledi deydi biletinder. Sebebi, onday jandar óz maqsatyna jetu ýshin qanday qiynshylyqqa kónuge dayar. Bir qyzyghy, osy qaghidany jeleu etip, solaqaylyq qasiyetti qoldan jasaytyndar da bar eken. Endi júmyr basty pendening kez kelgenine búiyra bermeytin qasiyet  jayynda sóz qozghap kerelik.

Aldymen «solaqay» degen sózdi estigende әrbir kóziqaraqty oqyrmannyng oiyna keshegi Kenes ýkimetining solaqay sayasaty elesteydi. Búghan sebep te joq emes. Óitkeni, sol solaqay sayasat qanshama alash arystaryn qudalady. Dargha asty, atty-shapty. Sol keshegi dәuirdegi qúityrqy sayasat adamzat jaratylysyna әrtýrli qiyanat jasady. Atap aitsaq, osy «jazanyn» tizimine solaqay jasóspirimder ilikti. Kenes odaghy túsynda solaqay jandardy jappay ong qolgha ýiretu nauqany jasalghandyghyn bireu bilse, bireu bilmeydi. Atalghan saryndaghy bastamalar jalpaq júrtty jaqsylyqqa aparyp soqtyrghan emes. Solaqaylyqpen kýres bireuding jaratylysyna jaqty, al keybireulerining tabighatyna kerisinshe, zardap әkeldi. Kenestik jýie solaqaylyqty kemistik, kerek deseniz, kesapat dep tanydy. Bir ókinishtisi, múnday әreketter taygha tanba basqanday aiqyn emes, jymysqy әreketpen jýzege asyryldy. Qúzyrly oryndarda otyrghan «kókeler» ústazdar qauymyna solaqaylyqpen kýresuding ashyq alany mektep ekendigin jii eskertip otyrdy. Sәbiyding búl ýshin jýike nemese basqa da aurulargha úshyraytyndyghyn dәrigerler sayasatkerlerge eskertkenmen oghan eshkim qúlaq aspady. Tipti, solaqay jandardyng ong qolmen tamaq jegende iship otyrghan asynyng dәm-túzyn túshyna almaytyndaryn ghylymy týrde ghalymdar dәleldegen. Búl mәselening sol kezde ekinshi jaghy qaperge ilinbedi. Ghalamtordan  taqyrypqa qatysty derekter izdegenimizde mәselening ushyqqandyghyn anghardyq. Mektep qabyrghasyndaghy «kishkentay solaqaylar» múghalimning qatang talabyna shyday almapty. Sonday balalardyng kóbisi aurugha shaldyqqandyghyn әri oquyn jalghastyra almaghandyghy mәlim boldy. Ústazynyng qatuly qabaghynan jasqanyp, synyptastarynyng «solaqay» atty mazaghyna qalghan jany jaraly jasóspirim beynesin kóz aldynyzgha elestetip kórseniz adam jany týrshigedi. Olargha sol kezende jasalghan  qiyanatqa kim kinәli? Áriyne - biylik. Biylikti basqarghan basshylar jazyqty.

Jәne bir derek. Psihologtar solaqay jandardyng shygharmashylyq júmysqa asa qabiletti bolatyndyghyn aitady. Búl arada adam jan dýniyesining bilgirimen kelispeske shara joq. Tariyhqa azdap sheginis jasasaq, esimderi jalpaq әlemge tanymal mynaday jaysandar til úshyna oralady. Olar әigili solaqaylar Aristoteli, Yuliy Sezari, Napolen, Uinston Cherchilli, Pushkiyn, Tolstoy, Shopen, Chapliyn, Leonardo da Vinchi, Isaak Niuton, Mark Tven, Elizaveta patshayym, sonday-aq Amerikanyng ýsh preziydenti Ronalid Reygan, Djordj Bush (ýlkeni), Bill Klinton, әlemning eng bay adamynyng biri Bill Geys, kinojúldyzdar Merilin Monro, Djuliya Roberts, Pol Makkartni, Silivestr Stalone, Tom Kruz, Nikoli Kidman taghy basqalar... Qazaq halqynda da solaqay asyl azamattar jeterlik. Qazaqtyng bir tuar sazger-kýishisi Núrghisa Tilendiyevting dombyra tartqanda buynsyz biyshige úqsaytyndyghy barshagha mәlim. Osyny bayqaghan biyshi ústazdar Núrghisa aghany konservatoriyada oqyp jýrgende by fakulitetine alyp ketken. Arada biraz uaqyt ótkende halqymyzdyng túnghysh muzykatanushysy Ahmet Júbanov Núrghisa Tilendiyevti qolynan jetektep, dombyra klasyna qayta әkelgenin qazirgi júrt anyz qylyp aityp jýr. Sonymen qatar, qazaq halqynyng túnghysh sport jurnalshysy bolghan Seydahmet Berdiqúlovtyng «sport degen bir siqyr» atty sóz tirkesi býgingi tanda maqal-mәtelge ainalyp ketti. Ol aghamyz da osy solaqaylar qatarynan. Jәne odan qaldy qazaqtyng tanymal suretshisi Gýlfayrus Ismailova Reseyde oqyp jýrgende sol qolymen suret saludan úyalyp jýrgende, onyng janyna kelgen ústazy «sen úyalma, qay qolynmen suret salghan ynghayly sala ber» dep әlemning әigili suretshisi  Leonardo da Vinchiyding de sol qolmen suret salghanyn aitqan. Kenes ýkimeti demekshi, kenestik dәuirdegi әkki sayasatkerler arasynda «aq týlki» degen laqap atqa ie bolghan Gruziyanyng eks-preziydenti Eduard Shevardnadze de solaqay eken.

Mamandar jer betine shyr etip dýniyege kelgen 100 sәbiyding bireui ghana solaqay bolyp tuylatynyn aitady. Osydan-aq, solaqaylardyng siyrek jaratylys iyesi ekendigin moyyndamasqa amalymyz joq. Ásirese, boks pen tenniske ebiniz bolsa, baghynyz jandy dey beriniz. Búghan da aitar uәj tabylady. Mәselen, kubalyq boksshylardyng barlyghy solaqay bolyp keledi. Jәne olar enbekqor. Sondyqtan da olar әlemdik dodalarda aldaryna jan salmay jýr. Osyny bayqaghan elimizding tanymal boksshysy Ermahan Ibraimov ózi onqay bolsa da, solaqay boksshylarsha keyip tanytyp, sol jaqpen qyryndap, ong qolyn algha júmsap jýrip-aq Sidneyde altyn medali oljalady. Múnyng syryn keyin súrap bildik. Búl Ermahannyng qarsylastaryna kórsetken qulyghy eken. Kezinde әlemge әigili tennisshi bolghan amerikandyq Pit Samprastyng da solaqay ekendigin sport sýier qauym jaqsy biledi.

Kýnen-kýnge qaryshtap damyp kele jatqan ghylym qúrsaqta jatqan jas sәbiyding solaqay nemese onqay ekenenin nebary 10-11 aptada anyqtaytyn dәrejege jetip otyr. Ony bilu asa qiyndyq tudyrmaydy. Ana qúrsaghynda jatqan nәreste ong qolynyng bas barmaghyn sorsa-onqay, sol qolynyng barmaghyn sorsa-solaqay bolyp dýniyege keletindigi anyqtalghan. Ghalymdar sonday bir sәbiydi er jetkenshe baqylaghanda qatelespepti. Sonymen, ghylym solaqay jandardy mynaday tórt topqa bóledi. Birinshisi, túqym qualaydy. Yaghni, qan men tek arqyly úrpaqtan úrpaqqa beriledi. Osynday alghashqy toptyng sanatyna jatatyndardyng sany 10 payyzgha ghana juyq. Ekinshi, әielderding kesh bosanuyna baylanysty. Kariera quyp, kók etiktini mensinbey uaqyt sozdyryp alghan әielder qúrsaghynan jaralghan sәby dýniyege kelerde auyr qinalysqa týsedi. Sonyng saldarynan oq qoldyng qyzmetine jauap beretin midyng kletkalary zaqymdanugha úshyraydy. Jyl ótken sayyn solaqaylyqtyng osy týrimen dýniyege keletin sәbiylerding sany artyp keledi. Elimizde júmysbasty boydaqtardyng sany 2 jarym milliongha jetip otyr. Ýshinshisi, mәjbýrlikten oryn alady. Mysaly, sәby qolyn kýidirip alghan jaghdayda sol qoldyng kómegine tәueldi bolady. Tórtinshisi, sanaly týrde ózin-ózi kýshtep ýiretuden. Osy toptyng arasynda eki qolymen de tamaq ishetin, qos qolymen jazu jaza alatyndar da kezdesedi. Adamzat balasynyng qolynan nebir tanghajayyptar keletindigin, niyettense adam kez kelgen isti ýirenbey qoymaytyndyghyn osy tórtinshi toptaghylar taghy dәleldey týskendey.

Ghasyrlar auysyp, jyldar susyghanmen adamzat et pen sýiekke sinisti dertinen әli aiygha almay keledi. Jogharyda sóz etkenimizdey, keybir ata-analardyng «nege ong qolmen jazu jazyp, tamaq ishpeysin» - degen tosynnan aitylghan qatang talaptaryn kózimiz kórip, qúlaghymyz estigendikten búl mәseleni qozghap otyrmyz. Solaqaylyqtan qashudyq qajeti joq. Solaqaylyq kemshilik emes, әr adamnyng basyna qona bermeytin erekshe qabilet dep qabyldauymyz kerek. Eski aurudyng ómirshendiginen aiygha almaghan barsha ata-analardyng qúlaghyna altyn syrgha. Adamzat balasy aman bolsa, búdan keyin de solaqay qoldy Seydahmet pen Núrghisalardyng tuylatyndyghyna esh kýmәnimiz joq. Tek sonday solaqay jandardyng jolyna bóget bolmayyq.

Qysqasy, maqaladaghy bayandalghan jayttar solaqaylyqtyng osy kýnge deyingi barshagha ayan kishigirim qúpiyalary ghana. Bizge beymәlimi qanshama... Adamnyng solaqay bolyp jaratyluynyng sebebi ne? Búl súraqqa beriler әzirge naqty jauap joq. Qalay degenmen, solaqaylyqtyng әli ashylmaghan syry men qúpiyasy júmbaq kýiinde qalyp otyr. Al, sonda solaqaylyq - adam balasynyng bireuine baq bolsa, al ekinshisine sor bop qala bermek pe?..

Mәdi  QUANYShÚLY

«Solaqay» әzil

Birde múnayyp otyrghan jigitting janyna kelgen joldasy bylay deydi:

-Dostym, sen nege kónilsizsin?

-Kóni-kýiim joq.

-Kerisinshe, sen quanbaysyng ba, bastyghynnyng júmysta «ong qoly» bolypsyn?

-Bastyqtyng «ong qoly» boluyn boldym, biraq mening bastyghym solaqay bolyp shyqty.