مەن تاياۋدا كوشە بويىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، ۇلپا قار ۇستىندە ويناپ جۇرگەن كىشكەنتاي ءبۇلدىرشىندى كوردىم. بايقاسام بالاقاي ويىنشىقتارىن سول قولىمەن ۇستايدى. ءبىر مەزەتتە الگى ءسابيدىڭ اناسى پەرىشتەگە «وسى سەنىڭ وڭ قولىڭ جوق پا، كۇننەن-كۇنگە سولاقاي بولىپ باراسىڭ» دەگەن ءزىلدى ءسوزى قۇلاعىما تۇرپىدەي ءتيدى. سودان ويلانا كەلە سولاقايلىقتىڭ قۇپياسىنا ءۇڭىلىپ كورۋدى ۇيعاردىم. جالپى سولاقاي ادامدار تۋمىسىنان دارىندى كەلەدى دەيدى بىلەتىندەر. سەبەبى، ونداي جاندار ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قانداي قيىنشىلىققا كونۋگە دايار. ءبىر قىزىعى، وسى قاعيدانى جەلەۋ ەتىپ، سولاقايلىق قاسيەتتى قولدان جاسايتىندار دا بار ەكەن. ەندى جۇمىر باستى پەندەنىڭ كەز كەلگەنىنە بۇيىرا بەرمەيتىن قاسيەت  جايىندا ءسوز قوزعاپ كەرەلىك.

مەن تاياۋدا كوشە بويىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، ۇلپا قار ۇستىندە ويناپ جۇرگەن كىشكەنتاي ءبۇلدىرشىندى كوردىم. بايقاسام بالاقاي ويىنشىقتارىن سول قولىمەن ۇستايدى. ءبىر مەزەتتە الگى ءسابيدىڭ اناسى پەرىشتەگە «وسى سەنىڭ وڭ قولىڭ جوق پا، كۇننەن-كۇنگە سولاقاي بولىپ باراسىڭ» دەگەن ءزىلدى ءسوزى قۇلاعىما تۇرپىدەي ءتيدى. سودان ويلانا كەلە سولاقايلىقتىڭ قۇپياسىنا ءۇڭىلىپ كورۋدى ۇيعاردىم. جالپى سولاقاي ادامدار تۋمىسىنان دارىندى كەلەدى دەيدى بىلەتىندەر. سەبەبى، ونداي جاندار ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قانداي قيىنشىلىققا كونۋگە دايار. ءبىر قىزىعى، وسى قاعيدانى جەلەۋ ەتىپ، سولاقايلىق قاسيەتتى قولدان جاسايتىندار دا بار ەكەن. ەندى جۇمىر باستى پەندەنىڭ كەز كەلگەنىنە بۇيىرا بەرمەيتىن قاسيەت  جايىندا ءسوز قوزعاپ كەرەلىك.

الدىمەن «سولاقاي» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە ءاربىر كوزىقاراقتى وقىرماننىڭ ويىنا كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتى ەلەستەيدى. بۇعان سەبەپ تە جوق ەمەس. ويتكەنى، سول سولاقاي ساياسات قانشاما الاش ارىستارىن قۋدالادى. دارعا استى، اتتى-شاپتى. سول كەشەگى داۋىردەگى قۇيتىرقى ساياسات ادامزات جاراتىلىسىنا ءارتۇرلى قيانات جاسادى. اتاپ ايتساق، وسى «جازانىڭ» تىزىمىنە سولاقاي جاسوسپىرىمدەر ىلىكتى. كەڭەس وداعى تۇسىندا سولاقاي جانداردى جاپپاي وڭ قولعا ۇيرەتۋ ناۋقانى جاسالعاندىعىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. اتالعان سارىنداعى باستامالار جالپاق جۇرتتى جاقسىلىققا اپارىپ سوقتىرعان ەمەس. سولاقايلىقپەن كۇرەس بىرەۋدىڭ جاراتىلىسىنا جاقتى، ال كەيبىرەۋلەرىنىڭ تابيعاتىنا كەرىسىنشە، زارداپ اكەلدى. كەڭەستىك جۇيە سولاقايلىقتى كەمىستىك، كەرەك دەسەڭىز، كەساپات دەپ تانىدى. ءبىر وكىنىشتىسى، مۇنداي ارەكەتتەر تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن ەمەس، جىمىسقى ارەكەتپەن جۇزەگە اسىرىلدى. قۇزىرلى ورىنداردا وتىرعان «كوكەلەر» ۇستازدار قاۋىمىنا سولاقايلىقپەن كۇرەسۋدىڭ اشىق الاڭى مەكتەپ ەكەندىگىن ءجيى ەسكەرتىپ وتىردى. ءسابيدىڭ بۇل ءۇشىن جۇيكە نەمەسە باسقا دا اۋرۋلارعا ۇشىرايتىندىعىن دارىگەرلەر ساياساتكەرلەرگە ەسكەرتكەنمەن وعان ەشكىم قۇلاق اسپادى. ءتىپتى، سولاقاي جانداردىڭ وڭ قولمەن تاماق جەگەندە ءىشىپ وتىرعان اسىنىڭ ءدام-تۇزىن تۇشىنا المايتىندارىن عىلىمي تۇردە عالىمدار دالەلدەگەن. بۇل ماسەلەنىڭ سول كەزدە ەكىنشى جاعى قاپەرگە ىلىنبەدى. عالامتوردان  تاقىرىپقا قاتىستى دەرەكتەر ىزدەگەنىمىزدە ماسەلەنىڭ ۋشىققاندىعىن اڭعاردىق. مەكتەپ قابىرعاسىنداعى «كىشكەنتاي سولاقايلار» مۇعالىمنىڭ قاتاڭ تالابىنا شىداي الماپتى. سونداي بالالاردىڭ كوبىسى اۋرۋعا شالدىققاندىعىن ءارى وقۋىن جالعاستىرا الماعاندىعى ءمالىم بولدى. ۇستازىنىڭ قاتۋلى قاباعىنان جاسقانىپ، سىنىپتاستارىنىڭ «سولاقاي» اتتى مازاعىنا قالعان جانى جارالى ءجاسوسپىرىم بەينەسىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورسەڭىز ادام جانى تۇرشىگەدى. ولارعا سول كەزەڭدە جاسالعان  قياناتقا كىم كىنالى؟ ارينە - بيلىك. بيلىكتى باسقارعان باسشىلار جازىقتى.

جانە ءبىر دەرەك. پسيحولوگتار سولاقاي جانداردىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسقا اسا قابىلەتتى بولاتىندىعىن ايتادى. بۇل ارادا ادام جان دۇنيەسىنىڭ بىلگىرىمەن كەلىسپەسكە شارا جوق. تاريحقا ازداپ شەگىنىس جاساساق، ەسىمدەرى جالپاق الەمگە تانىمال مىناداي جايساڭدار ءتىل ۇشىنا ورالادى. ولار ايگىلى سولاقايلار اريستوتەل، يۋلي تسەزار، ناپولەن، ۋينستون چەرچيلل، پۋشكين، تولستوي، شوپەن، چاپلين، لەوناردو دا ۆينچي، يسااك نيۋتون، مارك تۆەن، ەليزاۆەتا پاتشايىم، سونداي-اق امەريكانىڭ ءۇش پرەزيدەنتى رونالد رەيگان، دجوردج بۋش (ۇلكەنى), بيلل كلينتون، الەمنىڭ ەڭ باي ادامىنىڭ ءبىرى بيلل گەيس، كينوجۇلدىزدار مەريلين مونرو، دجۋليا روبەرتس، پول ماككارتني، سيلۆەستر ستالونە، توم كرۋز، نيكول كيدمان تاعى باسقالار... قازاق حالقىندا دا سولاقاي اسىل ازاماتتار جەتەرلىك. قازاقتىڭ ءبىر تۋار سازگەر-كۇيشىسى نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ دومبىرا تارتقاندا بۋىنسىز بيشىگە ۇقسايتىندىعى بارشاعا ءمالىم. وسىنى بايقاعان ءبيشى ۇستازدار نۇرعيسا اعانى كونسەرۆاتوريادا وقىپ جۇرگەندە بي فاكۋلتەتىنە الىپ كەتكەن. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش مۋزىكاتانۋشىسى احمەت جۇبانوۆ نۇرعيسا تىلەنديەۆتى قولىنان جەتەكتەپ، دومبىرا كلاسىنا قايتا اكەلگەنىن قازىرگى جۇرت اڭىز قىلىپ ايتىپ ءجۇر. سونىمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش سپورت جۋرنالشىسى بولعان سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ «سپورت دەگەن ءبىر سيقىر» اتتى ءسوز تىركەسى بۇگىنگى تاڭدا ماقال-ماتەلگە اينالىپ كەتتى. ول اعامىز دا وسى سولاقايلار قاتارىنان. جانە ودان قالدى قازاقتىڭ تانىمال سۋرەتشىسى گۇلفايرۋس يسمايلوۆا رەسەيدە وقىپ جۇرگەندە سول قولىمەن سۋرەت سالۋدان ۇيالىپ جۇرگەندە، ونىڭ جانىنا كەلگەن ۇستازى «سەن ۇيالما، قاي قولىڭمەن سۋرەت سالعان ىڭعايلى سالا بەر» دەپ الەمنىڭ ايگىلى سۋرەتشىسى  لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ دە سول قولمەن سۋرەت سالعانىن ايتقان. كەڭەس ۇكىمەتى دەمەكشى، كەڭەستىك داۋىردەگى اككى ساياساتكەرلەر اراسىندا «اق تۇلكى» دەگەن لاقاپ اتقا يە بولعان گرۋزيانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى ەدۋارد شەۆاردنادزە دە سولاقاي ەكەن.

ماماندار جەر بەتىنە شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن 100 ءسابيدىڭ بىرەۋى عانا سولاقاي بولىپ تۋىلاتىنىن ايتادى. وسىدان-اق، سولاقايلاردىڭ سيرەك جاراتىلىس يەسى ەكەندىگىن مويىنداماسقا امالىمىز جوق. اسىرەسە، بوكس پەن تەننيسكە ەبىڭىز بولسا، باعىڭىز جاندى دەي بەرىڭىز. بۇعان دا ايتار ءۋاج تابىلادى. ماسەلەن، كۋبالىق بوكسشىلاردىڭ بارلىعى سولاقاي بولىپ كەلەدى. جانە ولار ەڭبەكقور. سوندىقتان دا ولار الەمدىك دودالاردا الدارىنا جان سالماي ءجۇر. وسىنى بايقاعان ەلىمىزدىڭ تانىمال بوكسشىسى ەرماحان يبرايموۆ ءوزى وڭقاي بولسا دا، سولاقاي بوكسشىلارشا كەيىپ تانىتىپ، سول جاقپەن قىرىنداپ، وڭ قولىن العا جۇمساپ ءجۇرىپ-اق سيدنەيدە التىن مەدال ولجالادى. مۇنىڭ سىرىن كەيىن سۇراپ بىلدىك. بۇل ەرماحاننىڭ قارسىلاستارىنا كورسەتكەن قۋلىعى ەكەن. كەزىندە الەمگە ايگىلى تەننيسشى بولعان امەريكاندىق پيت سامپراستىڭ دا سولاقاي ەكەندىگىن سپورت سۇيەر قاۋىم جاقسى بىلەدى.

كۇنەن-كۇنگە قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتقان عىلىم قۇرساقتا جاتقان جاس ءسابيدىڭ سولاقاي نەمەسە وڭقاي ەكەنەنىن نەبارى 10-11 اپتادا انىقتايتىن دارەجەگە جەتىپ وتىر. ونى ءبىلۋ اسا قيىندىق تۋدىرمايدى. انا قۇرساعىندا جاتقان نارەستە وڭ قولىنىڭ باس بارماعىن سورسا-وڭقاي، سول قولىنىڭ بارماعىن سورسا-سولاقاي بولىپ دۇنيەگە كەلەتىندىگى انىقتالعان. عالىمدار سونداي ءبىر ءسابيدى ەر جەتكەنشە باقىلاعاندا قاتەلەسپەپتى. سونىمەن، عىلىم سولاقاي جانداردى مىناداي ءتورت توپقا بولەدى. ءبىرىنشىسى، تۇقىم قۋالايدى. ياعني، قان مەن تەك ارقىلى ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلەدى. وسىنداي العاشقى توپتىڭ ساناتىنا جاتاتىنداردىڭ سانى 10 پايىزعا عانا جۋىق. ەكىنشى، ايەلدەردىڭ كەش بوسانۋىنا بايلانىستى. كارەرا قۋىپ، كوك ەتىكتىنى مەنسىنبەي ۋاقىت سوزدىرىپ العان ايەلدەر قۇرساعىنان جارالعان ءسابي دۇنيەگە كەلەردە اۋىر قينالىسقا تۇسەدى. سونىڭ سالدارىنان وق قولدىڭ قىزمەتىنە جاۋاپ بەرەتىن ميدىڭ كلەتكالارى زاقىمدانۋعا ۇشىرايدى. جىل وتكەن سايىن سولاقايلىقتىڭ وسى تۇرىمەن دۇنيەگە كەلەتىن سابيلەردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. ەلىمىزدە جۇمىسباستى بويداقتاردىڭ سانى 2 جارىم ميلليونعا جەتىپ وتىر. ءۇشىنشىسى، ماجبۇرلىكتەن ورىن الادى. مىسالى، ءسابي قولىن كۇيدىرىپ العان جاعدايدا سول قولدىڭ كومەگىنە تاۋەلدى بولادى. ءتورتىنشىسى، سانالى تۇردە ءوزىن-ءوزى كۇشتەپ ۇيرەتۋدەن. وسى توپتىڭ اراسىندا ەكى قولىمەن دە تاماق ىشەتىن، قوس قولىمەن جازۋ جازا الاتىندار دا كەزدەسەدى. ادامزات بالاسىنىڭ قولىنان نەبىر تاڭعاجايىپتار كەلەتىندىگىن، نيەتتەنسە ادام كەز كەلگەن ءىستى ۇيرەنبەي قويمايتىندىعىن وسى ءتورتىنشى توپتاعىلار تاعى دالەلدەي تۇسكەندەي.

عاسىرلار اۋىسىپ، جىلدار سۋسىعانمەن ادامزات ەت پەن سۇيەككە ءسىڭىستى دەرتىنەن ءالى ايىعا الماي كەلەدى. جوعارىدا ءسوز ەتكەنىمىزدەي، كەيبىر اتا-انالاردىڭ «نەگە وڭ قولمەن جازۋ جازىپ، تاماق ىشپەيسىڭ» - دەگەن توسىننان ايتىلعان قاتاڭ تالاپتارىن كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىگەندىكتەن بۇل ماسەلەنى قوزعاپ وتىرمىز. سولاقايلىقتان قاشۋدىق قاجەتى جوق. سولاقايلىق كەمشىلىك ەمەس، ءار ادامنىڭ باسىنا قونا بەرمەيتىن ەرەكشە قابىلەت دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. ەسكى اۋرۋدىڭ ومىرشەڭدىگىنەن ايىعا الماعان بارشا اتا-انالاردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا. ادامزات بالاسى امان بولسا، بۇدان كەيىن دە سولاقاي قولدى سەيداحمەت پەن نۇرعيسالاردىڭ تۋىلاتىندىعىنا ەش كۇمانىمىز جوق. تەك سونداي سولاقاي جانداردىڭ جولىنا بوگەت بولمايىق.

قىسقاسى، ماقالاداعى باياندالعان جايتتار سولاقايلىقتىڭ وسى كۇنگە دەيىنگى بارشاعا ايان كىشىگىرىم قۇپيالارى عانا. بىزگە بەيمالىمى قانشاما... ادامنىڭ سولاقاي بولىپ جاراتىلۋىنىڭ سەبەبى نە؟ بۇل سۇراققا بەرىلەر ازىرگە ناقتى جاۋاپ جوق. قالاي دەگەنمەن، سولاقايلىقتىڭ ءالى اشىلماعان سىرى مەن قۇپياسى جۇمباق كۇيىندە قالىپ وتىر. ال، سوندا سولاقايلىق - ادام بالاسىنىڭ بىرەۋىنە باق بولسا، ال ەكىنشىسىنە سور بوپ قالا بەرمەك پە؟..

ءمادي  قۋانىشۇلى

«سولاقاي» ءازىل

بىردە مۇڭايىپ وتىرعان جىگىتتىڭ جانىنا كەلگەن جولداسى بىلاي دەيدى:

-دوستىم، سەن نەگە كوڭىلسىزسىڭ؟

-كوڭى-كۇيىم جوق.

-كەرىسىنشە، سەن قۋانبايسىڭ با، باستىعىڭنىڭ جۇمىستا «وڭ قولى» بولىپسىڭ؟

-باستىقتىڭ «وڭ قولى» بولۋىن بولدىم، بىراق مەنىڭ باستىعىم سولاقاي بولىپ شىقتى.