Áyel men erkek teng be? Jaratylysynan teng emes. Ony bәrimiz bilemiz. Biraq osy bir taqyryp әlimsaqtan beri saualdy mәsele bolyp keledi. Kýni keshege deyin tómen etekti sanalyp kelgen әiel zaty býginde qoghamdyq mәselelerdi sheshuge, tipti, eldik, últtyq sayasatqa  aralasyp keledi. Qazir әielding róli erekshe. Búryn orny tek otbasy men oshaq qasy sanalyp kelgen әielding býgingi beynesi әmbebap mehanizmge qúrylghan derlik. Sebebi, qazirgi zaman әieli otbasy men qogham arasyna әdemi baylanys ornatyp, bәrinen garmoniyalyq ýilesim tapqysy keledi. Astary aitpay-aq týsinikti. Jabayy kapitalistik iydeyagha negizdelgen qogham soghan ýndeydi. Biz biletin qazirgi әiel beynesining qyry kóp. Aytalyq, әiel - sayasatker, әiel - kólik jýrgizushi, әiel - bala tәrbiyeleushi, әiel - ýy kýtushi, әiel - zanger, әiel - ekonomist, әiel...

Áyel men erkek teng be? Jaratylysynan teng emes. Ony bәrimiz bilemiz. Biraq osy bir taqyryp әlimsaqtan beri saualdy mәsele bolyp keledi. Kýni keshege deyin tómen etekti sanalyp kelgen әiel zaty býginde qoghamdyq mәselelerdi sheshuge, tipti, eldik, últtyq sayasatqa  aralasyp keledi. Qazir әielding róli erekshe. Búryn orny tek otbasy men oshaq qasy sanalyp kelgen әielding býgingi beynesi әmbebap mehanizmge qúrylghan derlik. Sebebi, qazirgi zaman әieli otbasy men qogham arasyna әdemi baylanys ornatyp, bәrinen garmoniyalyq ýilesim tapqysy keledi. Astary aitpay-aq týsinikti. Jabayy kapitalistik iydeyagha negizdelgen qogham soghan ýndeydi. Biz biletin qazirgi әiel beynesining qyry kóp. Aytalyq, әiel - sayasatker, әiel - kólik jýrgizushi, әiel - bala tәrbiyeleushi, әiel - ýy kýtushi, әiel - zanger, әiel - ekonomist, әiel...

Tizimdi әri qaray jalghastyra beruge bolady. Áriyne, әiel, eng bastysy - ana. Biraq soghan qaramastan nәzik jandy әiel qogham kóshin algha sýireuge belsendilik tanytuda. Búghan songhy on shaqty jyldan beri genderlik sayasatty jolgha qon mәselesi de sebepshi boldy. Al, el arasynda búl jayynda týrli pikirler tuyndap jýr. Áyel men erkekting oryny almasyp bara jatqanday. Áyel erkekting shalbaryn kiydi. Bórkin tartyp aldy. Mashinasyn mindi. Biylikke bardy. Endi nesi qaldy deytinder de bar. Qoghamdaghy kýndelikti kórinister osynday bolghanmen «tómen etektilerge» esesin jibermey jýrgen erkekter de joq emes. Al, esesi ketkender ózinen kórsin. Óitkeni, qoghamnyng qazirgi damu ýrdisi osyghan jeteleydi, osyghan ýndeydi. Aqparattyq tehnologiyagha qúrylghan dәuir kóshi ketip barady. Erkegi basyn tómen sap, jerge qarap, tyghyryqtan shyghatyn jol tappasa әieli tal qarmamaghanda qaytedi? Shyndyq osylay siyaqty.

Genderlik sayasat negizi әieldi atqa mingizip, tórge sýirep, erkekting basyn kórge sýireytin sayasat emes. Áriyne, týsingenge! Al, týsinbegender kólenkede kýnkildep otyra bersin. Búl degeniniz, eki júptyng tendigin әspetteu, basynda «eki tauyqtyng miynan» artyq aqyly bar, iskerlik qarym-qabileti mol әielge qoldau kórsetu.

Búryn «shashy úzyn, aqyly qysqa» bolghan әielding beynesi qazir basqasha. Publisist, oishyl Asqar Sýleymenov aghamyzdyng «eng aqyldy degen әielding basynda eki tauyqtyng miynday my bolady» degeni kezinde eriksiz ezu tartqyzghan. Ne desek te, «kez kelgen ýiding tórinde qamshy túru kerek, әieldi aptasyna bir ret tayaqpen úryp túru kerektin» dәureni ótip barady. Bәlkim, әlgindey qyjyldy pikir aitatyndar osyny kókseytinder bolar.

Statistikalyq mәlimetterge jýginsek, elimizde jalghyz basty erlerge qaraghanda әielder 5 ese kóp. Júmyssyzdyqtyng 60 payyzyn әielder qúraydy. Sonday-aq mýgedek erlermen salystyrghanda osynday, yaghny jarymjan әielderding jalghyz qaluy jii kezdesedi eken.

Taqyrypqa oray, oblys әkimi janyndaghy әielder isteri jәne otbasy - demografiyalyq sayasat jónindegi komissiyanyng hatshysy Aqmaral Hon hanymgha jolyqqan edik. Pikirin bylay dep bildirdi:

- Genderlik sayasat degende adamdardyng týsinigi әr týrli. Gender mәselesine jan-jaqty qarau qajet. Kóbi genderlik sayasatty әielden erkek jasau dep týsinedi.  Genderlik sayasat degenimiz, әielderdi erlermen teng dәrejede biylikke tartu, ana men balagha airyqsha әleumettik jaghday jasau, otbasyndaghy zorlyq-zombylyqtyng aldyn alu siyaqty mәselelerdi sheshu bop tabylady. Elbasymyzdyng "genderlik tendikke qol jetkizuding 2006-2016 jyldargha arnalghan strategiyasy" Jarlyghy boyynsha erler men әielderdi qoghamnyng barlyq salasynda tenestiru qarastyrylyp otyr. Demek, erler mәselesi de nazardan tys qalmaydy. Mysaly, auruhanalarda әielder qaralyp, emdeletin giynekolog dәrigerler bar. Al, erler densaulyghyn qarap, tekserip, aqyl-kenes beretin androlog mamandar az. Osynday mәseleler sheshilude.

Statistikagha jýginsek, bizding oblystaghy ahual jaman emes. Memlkettik qyzmettegilerding 57 payyzy әiel adamdar. Departament, basqarma basshylaryna taldau jasasaq, 5 basqarmanyng basshysy әiel adam. Al, respublika boyynsha eki oblystyng әkimdiginde ýsh әiel qyzmette otyr. Onyng bireui Pavlodar oblysynda, ekeui bizding ónirde, oblys әkiminin  orynbasarlary Sara Núrqatova men Roza Kemalova hanymdar.  Respublika boyynsha eki әiel audan әkimi qyzmetin atqarady. Onyng biri Astana oblysynda, biri bizding oblysta Qobda audanynyng әkimi Lubovi Ismaghanbetova.

Sonday-aq, shaghyn jәne orta biznestegilerding 40 payyzy әielder. Desek te, songhy kezderi erlerding qúqy shektelude dep baybalam salushylar bar. Men múnday pikirmen kelispeymin.

Áriyne, qay bir auyrtpalyq jyldarynda bizding әielderding kóbi kók sómke arqalap ketti. Múny qoghamnyng auyr da, qiyn kezenin erkekke qaraghanda әielding kóbirek sezingendigi dep týsinu kerek. Al, erkekting psihologiyasy әlsizdeu. «Áyelding qyryq jany bar» degen maqal ras siyaqty. Jәne taghy bir aita ketetini, erkekter әielderden az ómir sýredi. Fiziologiya jaghynan alyp qarasaq psihologiyalyq streske erkekter әielderge qaraghanda tózimsiz keledi. Sondyqtan olar ómirden erte ketedi. Olar auyra qalsa, dәrigerge baryp, qaralghysy da kelmeydi. Óz densaulyghyna nemqúrayly qarap jýre beredi.

Alayda, әielderding erler tarapynan zorlyq-zombylyq kóru jaghdaylary da kezdesip túrady. Mysaly, oblys ortalyghyndaghy «Ýmit» daghdarys ortalyghynyng mәlimetinshe, 2009 jyly osy daghdarys ortalyghyna atalmysh mәselemen 1489 adam shaghym aityp barghan. Onyng 1250-i - әiel adamdar. Osynday kelensiz jayttar qoghamda neghúrlym azyraq oryn alsa eken deymiz.

Sharighat boyynsha otbasynyng tizgini erkekke jauapkershilik retinde tapsyrylghan. Erkekter әielderge pana, qamqor, basqarushy. Sol basqarushylyqty dórekilikke, qamqorlyqty jalqaulyqqa ainaldyrmasa deysin.  Óitkeni, elimizde әiel adamnyng bәri birdey óz qúqyn bilip, qoghay bermeydi. Zorlyq-zombylyqtyng qúrbany bolatyny da sol sebepten deydi mamandar.

Genderlik sayasatty damytu, әiel men erkekting tendigi mәselelerin jolgha qon isi ainalyp kelgende әielderdi «erkekterden qay jering kem» dep elirte beru emes. Búlay týsinu qisynsyz.  Áriyne, erkekshe shylym shegip, sharap iship, búzylghan, qiyndyqqa tóze almaghan әielder de bar. Biraq genderlik sayasat strategiyasynan otbasyndaghy  tepe-tendik pen ýilesimdilik, yaghny garmoniya joghalmaydy. Al, ýilesim tappaghandar tek ózine ókpeleuge tiyis. Búl strategiya sonau kenes dәuiri jana ornay bastaghan kezdegi Beyimbet Maylinning «Raushan kommunistin» eske salady. Qazir tek formasy basqasha. Biraq sol sayasattyng naq ózi. Býginde elimizde biylikten, sayasat әleminen boy kórsetip jýrgen qazaq әielderi jana zamannyng jana ýlgisindegi Raushandar. Demek, bizde tәuelsiz Qazaqstannyng jana obrazdy Raushan «kommunisteri» ósip keledi.

Olay bolsa, qazaqtyng esti әielining beynesi qashan da mynaday. Ol -  «bir qolymen әlemdi terbetse, ekinshi qolymen besikti terbetedi».

Janar NÚRGhALIY,

Aqtóbe.