Bizding anyqtama:

Rasul Júmaly 1971 jyly Almaty qalasynda dýniyege kelgen. Býgingi Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining shyghystanu fakulitetin bitirgen. Arabist. «Ortalyq Aziyadaghy geosayasat» monografiyasynyng avtory. 2007 jyly diplomatiyalyq qyzmetten otstavkagha ketken. Qazirgi kezde «Ekskluziyv» jurnalynyng bas redaktory. Sayasattanushy.

- Siz diplomatiyalyq qyzmetke tym erte aralastynyz. Jәne tym erte otstavkagha kettiniz. Ángimeni osydan bastayyqshy...

Bizding anyqtama:

Rasul Júmaly 1971 jyly Almaty qalasynda dýniyege kelgen. Býgingi Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining shyghystanu fakulitetin bitirgen. Arabist. «Ortalyq Aziyadaghy geosayasat» monografiyasynyng avtory. 2007 jyly diplomatiyalyq qyzmetten otstavkagha ketken. Qazirgi kezde «Ekskluziyv» jurnalynyng bas redaktory. Sayasattanushy.

- Siz diplomatiyalyq qyzmetke tym erte aralastynyz. Jәne tym erte otstavkagha kettiniz. Ángimeni osydan bastayyqshy...

- Ras, men diplomatiyalyq qyzmetke erte aralastym. Qazir mening jasym otyz toghyzda. Ózim Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining týlegimin. Shyghystanu fakulitetin bitirgenmin, mamandyghym - arabist. 1992 jyly uniyversiytetti bitirdim. Sodan bastap 2007 jylgha deyin Syrtqy ister ministrliginde qyzmet ettim. Sol uaqyttyng basym bóliginde músylman elderi, arab әlemi baghytynda júmys istedim. Keybir shetelderdegi elshilikterde qyzmet ettim. Atap aitsam, Mysyr arab Respublikasynda, Izrailide, Birikken Arab Ámirlikteri men Liviyada júmys istedim. Bizding oqyghan uaqytymyz Kenes odaghyna túspa-tús keldi. 1991jyldyng ayaghynda ghana Qazaqstan ózining tәuelsizdigin jariyalady. Al ol kezde biz uniyversiytetti bitirip jatqanbyz. Oghan deyin Kenes odaghynyng Konstitusiyasy boyynsha sóz jýzinde egemendi memleket bolyp sanalsaq ta, is jýzinde syrtqy sayasy jәne ekonomikalyq  jaghdayymyzdy Mәskeu sheshti, syrtqy sauda mәselesin de Kremli retteytin. Soghan say otandyq mamandar, sonyng ishinde diplomattar, halyqaralyq qarym-qatynas salasynyng mamandary Qazaqstanda dayyndalghan joq. Syrtqy ister ministrligining qúramynda, elshilikterde biren-saran ghana qazaq últynyng ókilderi júmys istedi. Olardyng arasynda Bolathan Tayjan, Vyacheslav Ghizatov, keyingi jyldary Syrtqy ister ministrligining tútqasyn ústaghan Qasymjomart Toqaev, Erlan Ydyrysov syndy azamattar boldy. Bizde búl salada mamandar tapshy edi. Qazaqstan egemendigin alghannan keyin, 1992 jyly kóp mәseleni tәuelsiz týrde sheshuge tura keldi. Ózimizding Syrtqy ister ministrligin jasaqtap, onda qyzmet  etetin mamandardy dayyndau qajettiligi tuyndady. Sol mamandardyng alghashqy buynynyng ishinde men de boldym. Arab baghytynda jamandy-jaqsyly júmys atqarghanday boldyq. Birtalay tәjiriybe jinadym desem de bolady. Qarap otyrsam, memlekettik qyzmette, sonyng ishinde syrtqy ister salasynda on bes jylday júmys istegen ekenmin. Bir jaghynan, ózimdi janasha bir baghytta synap kórgim keldi. Ekinshiden, ózimning jeke basyma baylanysty keybir sebepter de bolmay qalghan joq. Aldymda túrghan tandau ekeu-aq edi: ne shetelde júmys istey beru, ne Astanagha baru. Shynymdy aitsam, Astana jeke basyma onsha jaqqan joq. Ózim túrghylyqty almatylyq bolghannan keyin de shyghar, ýirenise almadym. Ýshinshiden, mening eki úlym bar. Ýlkeni on bir jasta da, kishisi toghyzda. Olar alghashqy jyldary mektepke syrt elde bardy. Ol jaqtarda qazaq mektepteri bolmaghandyqtan, ne aghylshyn mektebinde oqydy, ne oryssha bilim aldy. Ózim Almaty qalasynda tuyp-óssem de, qazaq mektebinde oqydym. Eki úlymnyng da óz otanynda, últtyq mektepte oqyghanyn qaladym. Tórtinshiden, toqsanynshy jyldardyng bas kezinde, biz janadan Syrtqy ister ministrligine kelgen uaqytta patriottyq sezim basym boldy. Songhy jyldary týrli sebeptermen ol sezim sayabyrsyghanday kórindi. Búl tek mening ghana pikirim emes, memlekettik qyzmette jýrgenderding birazy búghan kelisetin shyghar. Óitkeni, qazirgi qoghamda kóp nәrse formalidi dýniyege ainalyp ketti. Ózim talay jyl qyzmet etkendikten, Syrtqy ister ministrligine tas laqtyrghym kelmeydi. Degenmen, ondaghy júmystyng alghashqy kezderdegidey qyzyqty bolmay qalghanyn, ary qaray baurap әkete almaghanyn jasyra almaymyn. Qyzyghushylyq azaydy. Basqasha aitsaq, songhy jyldary elime payda keltirip jýrmin-au degen sezim sәl sayabyrsydy. Diplomatiyalyq qyzmetten ketuime múnyng da әseri boldy. Taghy bir sebebi, zertteu júmystarymen ainalysqym keldi. Oghan, әriyne, uaqyt kerek. Onyng ýstine, sayasattanu salasynda jýrgen adamnyng tәuelsiz boluy manyzdy. Memlekettik qyzmette otyryp nemese belgili bir sayasy partiyanyng qúramynda jýrip sayasattanu ghylymymen erkin ainalysa almaysyn. Belgili  bir baghynyshtylyq bolady da, oiyndy erkin jetkizude qinalasyn. Belgili bir dәrejede tәueldi bolasyn. Mening týsinigimde, sayasattanu salasynda jýrgen azamattar ózderining erkindigin saqtap, tәueldilikten aulaq bolghany qisyndy.

- Rasynda da, songhy jyldary memlekettik qyzmetke degen qyzyghushylyq sayabyrlady. Búrynghyday jappay úmtylu bayqalmaydy. Ásirese, aldyna qoyghan belgili bir maqsaty bar jastar sheneunikting shekpenin kiige әues emes. Sizding oiynyzsha, memlekettik qyzmetting bedelining tómendeui osy saladaghy jappay jemqorlyq siyaqty jaghymsyz jayttardyng keng etek aluymen baylanysty ma, әlde basqa da sebepteri bar ma?

- Bir jaghynan sizding aitqanynyzben kelisemin. Memlekettik qyzmet salasynda jemqorlyq, jeng úshynan jalghasqan sybaylastyq etek alyp barady. Júmysqa tamyr-tanystyqpen túru әli kýnge deyin ózekti mәsele kýiinde qalyp otyr. Kәsiby dengeyge kóp nazar audarmay, jaghympazdyq kriyteriyi boyynsha júmysqa alu siyaqty kelensizdikter de әli kýnge deyin tolastaghan joq. Biraq, sizben kelispeytin de túsym bar. Men qazirgi kezde memlekettik qyzmetke degen qyzyghushylyq bәsendedi dep oilamaymyn. Onyma dәlel retinde bir ghana dәiek keltireyin. Osydan jarty jylday uaqyt búryn tәuelsiz әleumettik zertteu jýrgizetin ortalyq jastar arasynda, sonyng ishinde studentterding ortasynda әleumettik súrau jýrgizgen eken. «Bolashaqta kim bolghynyz keledi?» degen saual qoyghan uaqytta, súraugha qatysqandardyng 30-40 payyzy «memlekettik qyzmetke baramyn» dep jauap beripti. Taghy da 30-40 payyzy últtyq kompaniyalarda,  sonyng ishinde «QazMúnayGaz», «Qazaqtelekom» siyaqty iri kompaniyalarda júmys istegileri keletinin aitqan. 5-10 payyzy naqtyly jauap beruge qinalghan. Tek 5-7 payyzy ghana múghalim, ghalym nemese shaghyn kәsipker bolghysy keletinin aitqan. Osynyng ózi-aq kóp jayttan habar berse kerek. Áriyne, qazirgi jastar bolashaqta jaqsy bir maman bolyp, jaqsy qyzmette otyrghysy keledi. Alayda, olardyng býgingi kýni kórip jýrgen kórinisine kónil bóleyikshi. Qazirgi bizding qoghamda qarjylyq jaghdayy jaqsy, qymbat kólik minetin, zәulim sarayda túratyn kimder? Jastar oghan mindetti týrde qaraydy. Bizding qoghamda búl talaptargha tolyq jauap beretinder - sheneunikter. Yaghni, memlekettik qyzmetkerler. On myng dollarlaghan jalaqyny kim alady? Últtyq kompaniyalardyng ókilderi alady. Jaqsy ómir sýrgisi keletin jastar, әriyne, osyghan qarap baghdar alady. Biraq, biz aityp otyrghan toqsanynshy jyldardyng bas kezindegi otansýigishtik, patriotizm búl arada ekinshi, ýshinshi dәrejede qalyp túr. Búl jastardyng kinәsi emes. Búl qoghamdaghy ruhany jәne últtyq basymdyqtardyng tasada qalghanynyn, shenge, ataqqa, aqshagha, dәuletke tabynghan zamannyng kelensiz kórinisi. Sóz jýzinde emes, is jýzinde jaghdaydy jaqsartpayynsha, biz aityp otyrghan kelensiz jayttar tolastamaydy.

- Juyrda ghana biz «sheneunik obrazy qanday?» degen saual tónireginde pikirjarys úiymdastyrghan edik. Qansha jerden tarazy basyn teng ústaugha tyrysqanymyzben, kópshilik sheneunikter turaly jaghymdy pikir bildirmedi. Tipti, kezinde Dosym Sәtbaevtar sheneunikter turaly satiralyq roman jazyp, onyng ýzindilerin jariyalap ta jýrdi. Oghan óziniz kenesshilik etken ekensiz. Siz ýshin sheneunik obrazy qanday?

- Memlekettik qyzmet degenning ózi, atynan kórinip túrghanday, memleketke qyzmet etu jәne onyng halqyna qyzmet etu degendi bildiredi. Búl orayda qyzmet degen sóz shyn mәninde qyzmet etu degen maghynada aitylyp túr. Al bizde múnyng maghynasy sәl ózgerip ketken. Mysaly, deputattardy «halyq qalaulylary» deymiz. Al oryssha sәl basqasha, «slugy naroda» dep atalady. Ekeuine jýkteletin mindet eki týrli. Yaghni, sheneunik nemese deputat shyn mәninde halyqqa qyzmet etui kerek. Sóz jýzinde solay bolghanymen, is jýzinde mýldem basqasha. Búl ókinishti-aq jayt. Sebebi, bizding qoghamymyzda qanday týitkildi mәseleler bolsa, ol әleumettik salanyng mәselesi bola ma, sharuashylyqqa qatysta bola ma, bәribir, onyng tetigi memlekettik qyzmetkerlerding qolynda. Ókinishke qaray, jyldan-jylgha әleumet pen sol әleumetting mýddesin memlekettik túrghyda sheshetin memlekettik qyzmetkerlerding arasyndaghy jik úlghayyp bara jatyr. Halyqtyng mýddesin kózdeu, halyqtan ózin joghary ústamau siyaqty qarapayym qaghidalardyng ózi de úmyt bolyp barady. Nege deseniz, sheneunikterge jetkilikti jauapkershilik jýktelmeydi. Olardyng júmysyn halyq ta, qoghamdyq úiymdar men sayasy partiyalar da baqylay almaydy. Memlekettik qyzmetkerding memleketting túrghyndarynyng aldyndaghy jauaptylyghy óte tómen dengeyde. Sheneunikting qyzmeti qogham ýshin anyq jәne aiqyn boluy kerek desek, bizde búl jaghy da syn kótermeydi. Kóp jaghdayda kómeski kýiinde qalyp qoyyp jatady.

Qaybir jyldary Shveysariyagha jolym týsti. Týsting kezi, kofe iship otyrghanbyz. Qasymyzgha bir kisi kelip otyrdy. Aynalamyzdaghy júrt әlgi kisige qaray berdi. Sóitsek, ol sol elding premier-ministri eken. Qasynda kýzetshileri joq, ózi jayau keldi. Óte qarapayym kiyingen. Otyrghandardyng barlyghy birdey ony tanyp ta jatpady. Kofesin iship, kruasanyn jedi de, shyghyp ketti. Osy bir kishkentay ghana mysaldyng ózi kóp nәrseni anghartsa kerek. Shveysariya kishigirim bolghanymen, damuy jóninen, ekonomikalyq jaghdayy, sauda jәne investisiyalyq mýmkindigi jaghynan Qazaqstannan jýz jylgha ozyp ketken memleket. Ol jerdegi halyqtyng ómir sýru dengeyining jogharylyghy sonshalyq, jan basyna shaqqandaghy ónimi 20-25 myng dollardan keledi. Dýniyejýzindegi alghashqy bestikke kiretin elderding biri. Mening oiymsha, búl memleketting osynday keremettey jetistikke jetuining kilti memlekettik qyzmetkerler men halyqtyng arasyndaghy alshaqtyqtyng neghúrlym az boluynda jatyr. Memlekettik biylik halyqqa jaqyn bolmayynsha, damu da, ilgerileu de bolmaydy. Ol ýshin demokratiyalyq qúndylyqtar әspettelip, ashyq azamattyq qogham qalyptasuy tiyis. Sóz bostandyghyna erik berilui kerek. Erkin jәne әdil saylau ótkizu sóz jýzinde emes, is jýzinde kórinis tabuy kerek. Sonda ghana sheneunikterden nәtiyje talap ete alatyn bolamyz.

Taghy bir mysal esime týsip otyr. Kezinde Iordaniya degen memlekette boldym. Sol elding patshasy Abdolla ekinshi Múhammed payghambardyng (s.a.u.) tikeley úrpaghy. Iordaniya degen damyghan, bay elderding biri. Patshasy halyqqa syily. Aytayyn degenim, sol kisi júmystan ýiine qaytqanda kóligin ózi jýrgizetin. Jәne ol kisi kele jatqanda eshqashan joldy jabu degen bolmaytyn. Áriyne, qasynda kýzetshi kólikter jýredi. Biraq, patsha da elmen qatarlasyp jýre beretin. Búl da qarapayymdylyqtyng bir belgili. Bizde qalay? Memleket basshysymen talaspay-aq qoyayyq. Qauipsizdik mәselesi bar, basqa bar. Bizde preziydentti qoyyp, әkimderding ózi de joldy japtyryp tastap jýredi. Tipti, jol polisiyasy basshylarynyng ózi osynday artyqshylyqty paydalanady. Halyqpen ara-jigi osynshalyq alshaq bola túra, bizdegi sheneunikterding «elding iygiligi ýshin qyzmet etip jatyrmyz» degen qúrghaq sózining qanshalyqty qúny bar? Oghan elding senimi qalay bolmaq? Búl, әriyne, oilanatyn nәrse.

- Sóz basynda óziniz aitqanday, bizding elde diplomattardy dayyndau kenje qalghan salanyng biri. Siz sekildi Qazaqstanda oqyp, keyin diplomatiyalyq qyzmetke aralasqandar neken-sayaq. Kópshiligi Reseyde, ózge elderde oqyghan. Al diplomatiyalyq qyzmet jәy memlekettik qyzmetten góri jauapty sala. Ýlken jauapkershilikti talap etedi. Memleketshildik pen patriotizmdi qajet etedi. Osy jaghynan alghanda, siz otandyq diplomattardyng arasynan memleketshil diplomat dep kimderdi erekshelep aitar ediniz?

- Diplomatiya, әriyne, manyzdy sala. Biraq, onyng júmysy basqa salalardan manyzdy әri auqymdy demes edim. Ásirese, memleketshildik pen últjandylyq mәselesine kelgende. Nege deseniz, dәrigerler men múghalimderge qoyylatyn talap pen jýkteletin mindetti diplomatiyalyq qyzmetten góri tómen deuge bolmaydy. Qay sala bolsa da, ol salanyng ókilinen eki-aq nәrse talap etiledi. Birinshisi kәsiby dengeyi de, ekinshisi - memleketshildik. Osy ekeui mindetti týrde boluy kerek. Jәne qatarlas jýrui kerek.

Ras, bizde diplomatiya salasynyng mamandary bolghan joq. Kenes odaghynyng kezinde Qazaqstanda diplomattar dayarlanbaytyn. Biren-sarany Mәskeudegi, Peterbordaghy oqu oryndarynda, aitalyq, Mәskeuding halyqaralyq qatynastar instituty, Mәskeu memlekettik uniyversiyteti janyndaghy Aziya jәne Afrika instituty, Leningrad memlekettik uniyversiytetindegi shyghystanu bóliminde oqydy. Nemese Syrtqy ister ministrligi janyndaghy jogharghy diplomatiya akademiyasynda tәlim alatyn. Onda últtyq kadr esebinde Qazaqstannyng da ókilderi oqydy. Bertin kele olar Syrtqy ister ministrliginde, shetelderdegi elshilikterde qyzmet istedi. Birtalayy keyin qaytty, endi birazy tәuelsiz Qazaqstannyng sayasatyna beyimdelip júmys istey bastady. Naqtyly túlghalardy atap aitatyn bolsam, mening esime eng aldymen Bolathan Tayjan oralady. Ókinishke qaray, aramyzdan erte ketip qaldy. Vyacheslav Ghizatovty erekshe atap aitugha bolady. Egemendik alghangha deyin Qazaqstannyng Syrtqy ister ministrligin basqarghan Mihail Isinaliyev. Qazirgi kezde Týrkiyada elshilik qyzmet atqaryp jýrgen Baghdat Ámireev... Búlardyng әrqaysysynyng jýris-túrysynda, diplomatiyalyq әreketterinde memleketshildik bayqalady. Qazaqstannyng syrtqy sayasatyndaghy, ekonomikalyq baghytyndaghy mýddesin qaytkende de kózdeu kórinedi. Osynday shetin mәselelerdi kәsiby dengeyde is jýzine asyra bilu sheberligi, birinshiden, naqty nәtiyjelerge jetkizse, ekinshiden, búl azamattardyng qazaq tili men qazaq mәdeniyetin syrtqa tanytuda atqarghan róli ýlken. Ýshinshiden, kәsiby diplomatiyany oqymaghan bizder ýshin diplomatiyanyng erekshelikterin, jay-japsaryn aityp, basymdyqtaryn úghyndyruda da ýlken enbek etti.

- Sәlim Qúrmanghojin turaly ne aitasyz?

- Qazaq KSR-i kezinde de bizde Syrtqy ister ministrligi boldy. Ol jerde jiyrma shaqty ghana adam júmys istedi. Olardyng júmysy ara-túra keletin mәdeny delegasiyalardy qabyldap alyp, shygharyp salumen ghana shekteldi. Sosyn tәuelsiz Qazaqstannyng Syrtqy ister ministrligi jasaqtaldy. Birinshi Syrtqy ister ministri Tóleutay Sýleymenov degen azamat boldy. Qazir ol kisi diplomatiyalyq akademiyanyng rektory. Sol kisining birinshi orynbasary Sәlim Qúrmanghojin myrza boldy. Kenestik diplomatiya mektebinen ótken sanauly azamattardyng biri. Diplomatiya aqsaqaly bop sanalady. Osydan eki-ýsh jyl býryn diplomatiyalyq qyzmettegi estelikterin shyghardy. Qatelespesem, «50 let na diplomaticheskoy slujbe» dep atalady ghoy deymin. Europanyng birneshe elinde Qazaqstannyng elshisi boldy. Sonyng ishinde qypshaqtyq túrghydan alghanda Qazaqstangha erekshe jaqyn Vengriyada Tótenshe jәne ókiletti elshi qyzmetin atqardy. Búl kisimen tikeley júmys istespegendikten, naqty aita almaymyn. Biraq, ýlken aqsaqal retinde, tәjiriybesi mol maman retinde ýlken qúrmetpen qaraymyn.

- Óziniz qolastynda qyzmet etken Bolathan Tayjan tereng bilimdi, parasatty bola túra sonshalyqty qarapayym edi ghoy. Ol kisining ortamyzdan ketkenine de dәl ýsh jyl bolypty. Siz shәkirt retinde Ústaz Bolathan Tayjannan ne ýirendiniz? Ol kisining qanday qasiyetterin erekshe baghalaysyz?

- Eng aldymen, memleketshildik pen últjanylyqty ýirendik. Qazir teledidardy qosa qalsaq, eki sheneunikting bireui otansýigishtik, patriottyq tәrbie turaly sóilep jatady. Biraq, solardyng istep jýrgen tirligine qarasaq, sózi men isining arasynda sabaqtastyq joqtyghyn angharamyz. 1996-98 jyldar aralyghynda Mysyrdaghy elshilikte Bolathan Tayjannyng qolastynda júmys istedim. Ol kisi Mysyrdaghy Tótenshe jәne ókiletti elshi bolatyn. Kairde otyrghanymen, Marokko, Livan, Liviya, Siriya, Iordaniya elderindegi elshilik qyzmetti qatar atqardy. Ol kisi shynayy memleketshil túlgha bolatyn. Kóp nәrsege syny kózqaraspen qaraytyn. Ortalyqtan belgili bir tapsyrmalar, týrli baghdarlamalar kelip jatady. Olardyng qajet nemese qajet emes ekenin, olardy is jýzine asyrudyng mýmkindigin tek ózining bilgenimen sheshpeytin, qaramaghyndaghylarmen mindetti týrde aqyldasyp, ortaq talqygha salatyn. Qazaqstannyn, qazaqtyng mýddesine keletin mәselede tartynyp qalmaytyn. Mýddemizge qayshy kelip jatsa, jasqanshaqtamay, jaltaqtamay, ony da tura aitatyn. Bir aita keterligi, Mysyrdaghy elshilik 1993 jyly ashyldy. Birinshi kýnnen bastap is-qaghazdaryn memlekettik tilde jýrgizdi. Toqsanynshy jyldardyng ayaghyna deyin Qazaqstannyng sheteldegi elshilikterining arasyndaghy is-qaghazdaryn memlekettik tilde jýrgizetin jalghyz elshilik bolyp keldi. Qalghandary toqsanynshy jyldardyng ayaghyna deyin eki tildi qatar alyp jýrse, endi bir eldegi elshilikter tolyqtay orys tilinde is jýrgizdi. Sebebi, elshilerding ózderi qazaq tilin bilmeytin. Bolathan Tayjan sol kezde Qazaqstannyng elshilikterinde qyzmet atqaratyn azamattar, elshisinen bastap, tómengi dengeydegi qyzmetkerlerine deyin, tolyqtay qazaq tilin mengergen azamattar boluy tiyis degendi mәsele etip kóterdi. Sebebi, diplomatiya salasynda jýrgen azamattar - Qazaqstannyng betperdesi. Qazaqty shetelde solargha qarap tanidy. Eger olar qazaqtyng tilin bilmese, mәdeniyetinen júrday bolsa, Qazaqstandy qalay tanytpaq? Osyny Bolathan agha qatty ústandy. Búl mәseleni biylikting aldynda talay ret kóterdi de. Al ózi qyzmet atqaratyn elshilikterde búl talapty tolyqtay oryndap otyrdy. Bizde, mysaly, qazaqshany biludi bylay qoyghanda, últy qazaq emes azamattar júmys istegen emes. Ol kisi búl mәseleni prinsipti týrde qadaghalap otyrdy. Oghan oray talay qysym da kórdi.

Syrtqy sayasy basymdyqtargha kelgende de últtyq mýddeni birinshi oryngha qoyatyn. 1995 jyly Qazaqstan Islam Konferensiyasy úiymyna mýshe bolyp enetin boldy. Búl mәsele kóp uaqyt talqylandy. Turasyn aitu kerek, sol uaqytta memlekette lauazymdy qyzmet atqaratyn jekelegen azamattar búdan seskendi, shoshyndy da. «Islam Konferensiyasy úiymyna mýshe bolyp jatsaq, múnymyzgha Resey qalay qaraydy? Amerika qyryn qarap qalmay ma?» degendey jaltaqtau boldy. Sol kezde osy basymdyqty týsindiru, úghyndyru isinde Bolathan Tayjan ýlken qyzmet atqardy. Búl kisi ózi dúrys dep sanaghan dýniyeni óte batyl әri sauatty týrde jetkizip aita alatyn. Qaymyqpaytyn. Qazaqstannyng osy úiymgha mýshelikke ótuine ol kisi ýlken enbek sinirdi. Búl úiymgha kirgennen bizding útqanymyz kóp boldy. Ruhani, diny yntymaqtastyq pen bauyrlastyq óz aldyna, elordamyz alghash Astanagha kóshken uaqytta jana qalanyng qúrylysyna, salynuyna óte ýlken kólemde qaytarymsyz granttar úsynghan dәl osy arab elderi, Islam Konferensiyasy úiymyna mýshe memleketter bolghanyn aituymyz kerek. Qansha jerden qoyyn-qoltyq aralasyp jýrgenimizge qaramastan, Resey de, AQSh ta qaytarymsyz bir tiyn bergen joq. Ony da bylay qoyghanda, Qazaqstan osy úiymnyng ayasynda Islam damu bankine mýshelikke endi. Búl úiym tarapynan da talay ret auqymdy nesiyelerdi ýlken jenildiktermen aldyq. Astana men Almatyny jalghastyryp jatqan jol sol nesiyege salyndy. Almatydaghy Syzghanov atyndaghy Hirurgiya ortalyghy da Islam damu bankining nesiyesimen jasaqtaldy. Odan ózge de kóptegen әleumettik nysandar túrghyzyldy. Kelesi jyly Qazaqstan Islam Konferensiyasy úiymyna tóraghalyq etkeli otyr. Búl biz ýshin óte ýlken mәrtebe. Al sonyng bastamasynda Bolathan Tayjan syndy azamattar túrghanyn aitugha tiyispiz.

Memlekettik qyzmetker ózi ishtey batyl boluy kerek. Bastyqtyng aitqanyna bas shúlghy beretin adam naghyz memlekettik qyzmetker bola almaydy. Kelispeytin nәrsesi bolsa, ony mindetti týrde aituy kerek. Elding mýddesine qayshy keletin tústa qarap qalmauy tiyis. Sonda ghana úmymdy, ontayly sheshim qabyldanady. Bolathan Tayjan dәl sonday azamat bolatyn.

Býgingi kýni bizding memlekette nelikten basy bar da, ayaghy joq baghdarlamalar kóp? Óitkeni, sheneunikter ózderi týsinip túrsa da, angharyp túrsa da, bastyghyna qarsy shyqpaydy. Joq nәrseden seskenip, bәrine bas shúlghy beredi. Sonyng saldarynan óte shiyki baghdarlamalar payda bolady. Klasterge kóshu, industrialdy-innovasiyalyq damu, elu elding qataryna qosylu, otyz korporativtik kóshbasshy, әleumettik kәsipkerlik korporasiyalar, bәri de basy tauday bop bastalyp, ayaghy qylday boldy. Nelikten deseniz, olardyng eshbiri әu bastan dúrys oilastyrylmaghan. Ánsheyin atoy salu. Oryndalu-oryndalmau dengeyi eskerilmegen. Ony oryndaydy degen memlekettik qyzmetkerlerding kәsiby dengeyi men mýmkinshiligi esepke alynbaghan.

- Siz qaybir jyly «Ortalyq Aziyadaghy geosayasat» dep atalatyn monografiya jazdynyz. Qazirgi kezde aimaqtyq integrasiyagha qatysty dau-damay, talas-tartys kóp. Bireuler Reseyding yqpalynda bolghanymyzdy dúrys kóredi. Yaghni, býgingi kýni Resey, Belarusi jәne Qazaqstan arasyndaghy Kedendik odaqty qos qolyn kótere qoldaytyndar bar. Qytaygha qaray kóp iykemdelip bara jatqanymyz bayqalady. Batys óz aldyna. Degenmen, qazirgi kezde osylardyng bәrin ekinshi kezekke ysyryp, Ortalyq Aziyalyq odaq qúru manyzdy degen pikir aitylyp jýr. Sarapshy retinde siz yntymaqtastyqtyng qay baghytyn joghary baghalaysyz?

- Álbette, aimaqtyq integrasiyany joghary baghalaymyn. Qytay bolsyn, Resey bolsyn, bizding Qúday qosqan kórshilerimiz. Tarihy shyndyqpen sanaspaugha bolmaydy. Sayasi, ekonomikalyq әreketterimizde belgili bir shenberge baghynu kerek. Jәne jekelegen TMD memleketteri sekildi jaghdaydy ushyqtyrudyng týkke qajeti joq. Tarihy dýniyelerdi qayta kótergen dúrys. Biraq, býgingi kýni ziyany tiymeuin oilamaugha taghy bolmaydy. Ótkendi bilgen dúrys, tarihy shyndyq jerde jatpaydy. Biraq, memleketter arasyndaghy ashu-yzany tudyrugha óz basym qarsymyn. Resey - alyp kórshimiz. Shekaramyz jeti myng shaqyrymnan asa. Yaghni, esik-terezemizdi tars qymtap otyra almaymyz. Kerisinshe, yntymaqtastyqty ózimizding paydamyzgha qaray paydalanuymyz kerek. Qytay óz aldyna. Biraq, Qytaydyng Qazaqstannan barlyq kórsetkish boyynsha, sonyng ishinde ekonomika, qarjy, әsker, óndiris salalary boyynsha qyryq mәrte iri ekenin esten shygharugha bolmaydy. Demografiya mәselesinde tipten bәsekelese almaymyz. Resey bizden jiyrma mәrte iri. Toqsanynshy jyldardyng bas kezinde on ese ghana ýlken bolatyn, qazir jiyrmagha ketip qaldy. Ásirese, ekonomika, qarjy jaghynan. Osynday alyp kórshilermen bizding yntymaqtastyghymyz qanshalyqty tepe-teng dәrejede jýredi? Qanshalyqty bizding mýddemiz eskeriledi jәne әdil týrde is jýzine asyrylady? Búl óte ýlken mәsele. Biz óz ishimizde kýshti bolghanda ghana syrtqy kýshterge tótep bere alamyz. Sebebi, syrtqy sayasat degen ishki sayasattyng jalghasy. Biraq, biz qanshalyqty myqty bolsaq ta, qansha jerden qarqyndy damysaq ta, janaghyday aramyzdaghy aiyrmashylyqty joi qiyn. Jaqyn bolashaqta onyng tenesui de mýmkin emes. Yaghni, ne istemek kerek? Birden-bir dúrys jol - aimaqtyq integrasiya. Áriyne, Qazaqstannyng basqa kórshiles memlekettermen halyqaralyq qatynasynda týitkildi mәseleler de boldy. Ol tarihtan belgili. Soghysqan da jaghdaylar boldy. Ásirese, kóshpendi qazaqtardyng otyryqshy ózbektermen Syr boyyndaghy qalalar ýshin tartysy tarihtan mәlim. Qazirding ózinde de birtalay týitkildi mәsele bar. Jәne ol ushyghyp ta barady. Ekinshi jaghynan, aimaqtaghy kóshbasshy elderding Qazaqstangha, Qazaqstannyng aimaqtyq integrasiya jónindegi bastamalaryna degen kózqarastyng ózi de birynghay jaqsy emes. Aytalyq, Islam Karimov myrza ózining oiyn birneshe ret ashyq aitty da. Osynday jayttardyng bolghanyna qaramastan, erte me, kesh pe, aimaqtyq integrasiyagha kóshu kerek. Bizding aldymyzda basqa balamaly tandau joq. Mýmkindiginshe kishigirim dýniyeden bastau kerek. Onday nәrseler aiqaylaghan úrandardan góri paydaly. Basqa salalargha týrtki bolatyny óz aldyna. Mysaly, aqparattyq kenistik. Toqsanynshy jyldardyng bas kezinde kóterilgen mәsele. Oghan Islam Karimov ta qarsy emes bolatyn. Asqar Aqaevtyng kótergen mәselesi. Ózimizding Nazarbaev ta bar. Qatelespesem, búl maqsatqa belgili bir kólemde qarjy da qarastyrylyp, kelisimderge qol da qoyyldy. Biraq, sol kýii ayaqsyz qaldy. Sonyng saldarynan, býgingi kýni bizding ishki aqparattyq kenistigimizding 70-80 payyzyn Resey qadaghalap otyr. Al kórshiles jatqan elderimizding tynys-tirshiligi, jaghdayy, ekonomikalyq mýmkindikteri turaly jiti bile bermeymiz. Bizding kәsipkerlerimiz ózara yntymaqtasa júmys isteui ýshin de osy baghyttaghy aqparat alghyshart boluy kerek edi. Ol bolmady. Eger shyndap ainalysatyn bolsaq, oghan sonshalyq kóp qarjynyng da, úiymdastyrushylyq әreketting de qajeti joq. Tek niyet bolsa jәne azdaghan kýsh-jiger bolsa jetkilikti. Ol integrasiya bizding Qytay, Resey, AQSh siyaqty iri kýshterge tótep beruimizge mýmkindik beredi.

Biz bir shyndyqty moyyndaugha tiyispiz. Resey bolsyn, Qytay bolsyn, eng aldymen ózderining mýddesin kózdeydi. Ózderining qara basyn oilaydy. Ózderining últtyq mýddelerin birinshi kezekke qoyady. Shyn mәninde olar qazaqtardyng damyghanyn, kózi ashylghanyn, joly ashylghanyn qalamaydy. Onday әngime sóz jýzinde bolsa da, is jýzinde eshqashan bolmaydy. Kerisinshe, olar ýshin Qazaqstannyng әlsiz bolghany, aitqangha kónip, aidaugha jýrgeni paydaly. Aymaqtaghy ózara integrasiyanyng damymauyna da olar mýddeli. Biz osyny týsinuimiz kerek.

- Kedendik odaq jónindegi tújyrymynyzben tanyspyz. Óziniz aitpaqshy, óte ýlken manyzdy mәsele bola túra, jappay talqylau, útatyn jerimiz ben útylatyn túsymyzdy jalpygha ortaq aqparattyq kenistikte talqylau jaghy kemshin boldy. Mýldem bolmady desek te bolady. Osynyng sebebin qaydan izdegen jón? Lauazymdy azamattarymyzdyng osynday qadamgha oilanbay barghandyghynan ba, әlde biz ýshin artyqshylyghynan góri ziyandy jaghy kóp bolghandyqtan, elding nazaryn basqa jaqqa audar ýshin istelip otyrghan shara ma?

- Ekinshi tezispen kelispeymin. Nege biz osynday qadamgha bardyq degen súraqqa qatysty óz tújyrymymdy aitayyn. Integrasiya kerek, oghan dau bolmauy tiyis. Tek qana Ortalyq Aziya kenistiginde ghana emes, jalpy TMD shenberinde de integrasiyanyng bolghany dúrys. Óitkeni, 70-80 jyl bir memleketting ayasynda boldyq. Ol az deseniz, patshalyq Reseyding kezindegi infraqúrylym әli kýnge deyin qyzmet etip keledi. Joldar, kommunikasiya, óndiris bir-birine baghynyshty. Osynday zor әleuetti paydalanu ýshin integrasiya kerek. Sonyng ishinde Núrsúltan Nazarbaevtyng toqsanynshy jyldardyng bas kezinen beri aityp kele jatqan integrasiya turaly tújyrymdaryna da mening qarsylyghym joq. Biraq, kelispeytin tústarym da bar. Biz ózimizge paydaly jaghy men ziyandy túsyn jiti zerttep aluymyz kerek edi. Bayybyna barmay, tym asyghys sheshim qabyldanyp ketti. Barlyghy Reseyding yqpalymen bolyp otyr. Resey men Amerika Qúrama Shtattarynyn, Resey men Batys Europanyng arasyndaghy kiykiljinder kóbeye týsti. Ásirese, songhy 2-3 jyldyqta ol ýdep ketti. Resey men Gruziyanyn, Resey men Ukrainanyng arasyndaghy jaghday shiyelenise týsti. Gaz qúbyrlaryna qatysty mәsele ushyqty. Osynday mәseleler Reseyding Dýniyejýzilik sauda úiymyna kiruge degen yntasyn keyinge qaldyrdy. Reseyding qazirgi basshylary Kedendik odaqty algha tartyp, ony tym jiyiletip jiberdi. Reseyding ekonomikalyq sayasaty men syrtqy sayasy mýddesi túrghysynan alghanda, búl әbden oryndy dýniye. Al Qazaqstan ýshin búl tiyimsiz. Tipti, belgili bir dәrejede Minsk ýshin de asyghys sheshim boldy. Sebebi, biz әu basta Kedendik odaqqa 2012 jyly baramyz dep uaghdalasqanbyz.  Biraq, Gruziyadaghy soghystan keyin búl mәsele eki jylgha erte iske asatyny turaly sheshim qabyldandy. Kedendik odaq degen onay sharua emes. Kóp mәseleni kelisip, ýilestiru kerek. Ol kóp uaqytty talap etetin auqymdy júmys. Osynday mәseleler qysqa merzim ishinde, óte ýstirt jasaldy. Sonyng saldarynan, jana jyldan bastap kedendik odaq kýshine ense de, әli kýnge deyin kiykiljinder oryn alyp otyr. Resey men Belarusiting arasynda múnaygha qatysty dau tudy. Biz kólik mәselesinde kelise almay otyrmyz. Negizi, kelispeytin mәsele óte kóp. Júrttyng alandauyna negiz bar. Áli kýnge deyin tolyqqandy sheshilmey otyr. Ekinshiden, óndiristik quatymyz teng emes. Kedendik odaqqa kiru arqyly biz orta jәne shaghyn biznesting jaghdayyn qiyndatqaly otyrmyz. Reseymen nemese Belarusipen terezemiz teng emes. Búghan ashyq bәsekelestikting joq ekenin qossanyz, eki ese qiyn. Bizding kәsiporyndargha qanday da bir salyq jenildikteri jasalghan joq. Býgingidey qarjylyq daghdarystyng kezinde, búl, turasyn aitqanda, «jyghylghanda júdyryq» bolyp otyr. Jekelegen derekter boyynsha qazirgi kezde bizdegi shaghyn jәne orta biznes subektilerining teng jarymynan astamy bankrottyqqa úshyraghan nemese bankrottyng az aldynda túr. Nәtiyjesi qalay bolaryn boljau qiyn emes. Ákimshilik qysymda otyrghan bizding kәsipkerlerimiz Reseyding nemese Belarusiting kәsipkerlerimen qalaysha ashyq bәsekelestikke tótep bermek?

Kedendik odaqty qúrudaghy Reseyding maqsaty - manayyndaghy elderdi ózine tartu. Ol elderding Dýniyejýzilik sauda úiymyna kiru prosesin tejeu. Búdan eki jyl  búryn-aq Resey DSÚ-gha kiruge dayyn otyrghan. Dәlirek aitsaq, ekijaqty kelisimderdi ayaqtap, endi kópjaqty kelisimge kiriskeli otyrghan. Qazaqstan әli de ekijaqty kelisimderdi jýrgizip jatqan. Sonyng ishinde tauar jәne qyzmet naryghyna enu mәselesinde AQSh, Euroodaq, Ekvador, Eli-Salvador jәne Saud Arabiyasymen kelisimge kelu ghana qalghan. Ol az deseniz, 2007 jyly Resey kedendik Odaq Qazaqstan men Resey Dýniyejýzilik sauda úiymyna kirgennen keyin qúrylady dep resmy mәlimdeme jasaghan bolatyn. Alayda, aragha jyl salyp, jaghday ózgerip ketti. Kimning mýddesi ekeni aitpasaq ta týsinikti.

Kóptegen sarapshylardyng pikirinshe, Reseyding búl qadamy Kenes odaghyn aqyryndap qayta qalpyna keltiruding birinshi qadamy ispettes. Ortaq ekonomikalyq kenistikke kirgennen keyin, aldymen jerimizge qol salady. Kedendik odaq alghashqy qadam ekenin, odan keyin tolyqqandy ekonomikalyq odaq qúrylatynyn memleket basshylarynyng ózderi de aityp otyr. Al ekonomikalyq odaq bolsa, onyng artynan sayasy odaqtyng payda bolatyny zandylyq. Sayasy odaq qúryldy degen sóz tәuelsizdigimizding belgili bir tetikterin jogharghy dengeyge beremiz degen sóz. Qazaqstannyng múnday qadamgha baruynyng birden-bir sebebin Reseyding yqpalynyng óskenimen baylanystyrghan jón. 90-jyldary, ekinshi mynjyldyqtyng basynda aimaqta syrtqy kýshterding ishindegi eng myqtylary Qytay, Resey jәne Batys, yaghny AQSh pen Europa bolatyn. Songhy bir-eki jylda Batystyng birshama shegingenin bayqap otyrmyz. Ol, әriyne, әlemdik qarjy daghdarysymen baylanysty. Múny Resey tiyimdi paydalana bildi. Bosap qalghan mýmkindikterdi Qytay da qúr jibermedi. Ásirese, energetika jәne sauda mәselesindegi pozisiyasyn nyghaytyp aldy. Qazirgi kezde búl el bizding múnay ónimderimizding ýshten birin iyemdenip otyr. Tek múnay óndiru ghana emes, óndeu jәne tasymaldau mәselesinde de pozisiyasy myghym. Resey bolsa, ekonomika, keden jaghymen shektelmey, Újymdyq kelisim-shart qauipsizdik úiymy shenberinde de tiyimdi әreket etti. Búl úiymdy NATO-men bәsekeles bolady dep jýrgeni de teginnen-tegin emes. Ótken jyly osy úiymnyng ayasynda naqtyly әskery kýshter payda boldy. Oghan deyin qaghaz jýzinde ghana bar bolatyn.

- Yaghny kedendik odaqqa kiru asyghys qabyldanghan sheshim boldy deuge negiz bar ghoy.

-  Tolyq negiz bar. Men Kedendik odaq turaly on anyzdy terip jazyp shyqtym. Birinshisi - «odaq teng qúqyqty negizde qúryldy» degen anyz. Ekinshisi - «tabys әdil bólinedi» degen anyz. Ýshinshisi - «ózara ekonomikalyq yntymaqtastyq tiyimdi jýredi» degen anyz. Tórtinshisi - «otandyq tauar óndirushilerding bәsekege qabilettiligi artady» degen anyz. Besinshisi - «eksport úlghayady» degen anyz. Altynshysy - «halyqtyng túrmysy jaqsarady» degen anyz. Jetinshisi - «janadan júmys oryndary ashylyp, әleumettik mәseleler sheshimin tabady, sonyng saldarynan daghdarystyng yqpaly da azayady» degen anyz. Segizinshisi - «qazaqstandyq kәsiporyndar jetildirilip, investisiya kóptep tartylyp, jana tehnologiyalar keninen ene bastaydy» degen anyz. Toghyzynshysy - «Kedendik odaq Dýniyejýzilik sauda úiymyna kiru baghytynda kýsh biriktiruge alyp keledi» degen anyz. Onynshysy jәne eng ýlkeni - «Tәuelsizdikting irgesi bekiydi» degen anyz. Múnyng bәri dәieksiz aityla salghan әngime emes. Barlyghynyng da dәiektemeleri bar.

Ángimelesken Júldyz Ábdilda.

Taqyrypqa oray

Múhtar Tayjan, ekonomika ghylymdarynyng kandidaty:

EKONOMIKALYQ TENSIZDIK 14 ESE!

Kedendik odaqtyng Qazaqstangha bereri asa kóp emes. Biz odaqqa mýshe bolu arqyly ortaq kedendik tarifke baghynamyz. Biylghy jyldyng 1 qantaryna deyingi kórsetkish boyynsha, Reseyding ortasha kedendik tariyfi 16 payyz. Belarusitiki 12 payyz da, Qazaqstandiki 5-aq payyz. Kedendik odaqqa kiru arqyly biz Reseyding kedendik sayasatyna qosylyp ketip otyrmyz. Nege deseniz, birynghay kedendik tarifting 92 payyzy - Reseydiki. Al búl tarif Reseyding óndirisin qorghaugha baghyttalghan. Qazaqstan әli kýnge deyin shiykizattyq el. Bizde óndeushi ónerkәsip damymaghan. Óz óndirushimiz bolmaghandyqtan, búl tariften bizge eshqanday da payda joq. Ekinshiden, KSRO-nyng ónerkәsiptik kýsh-quatynyng 80 payyzy Reseyde qaldy. Ekonomikanyng qayta óndeu sektory da sonyng ishinde. Ýshinshiden, Qazaqstannyng ekonomikasy Reseydikinen 14 esege kishi. Yaghni, tensizdik 14 ese. Belarusitiki 34 ese. Reseyding dausy 57 payyz da, basqa eki memlekettiki 21,5 payyzdan. Osynyng ózi-aq tepe-tendikting joqtyghyn kórsetedi.

Kedendik odaqqa kiruden eng aldymen qazaqstandyq tútynushylar zardap shegedi. Ortasha tarif kem degende eki esege ósetindikten, syrttan keletin tauar baghasy da osynshagha qymbattaydy. Al Reseyden keletin tauardyng baghasy arzandamaydy. Inflyasiyanyng ósuine osynyng ózi jetkilikti.