ءبىزدىڭ انىقتاما:

راسۋل جۇمالى 1971 جىلى الماتى قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇگىنگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ارابيست. «ورتالىق ازياداعى گەوساياسات» مونوگرافياسىنىڭ اۆتورى. 2007 جىلى ديپلوماتيالىق قىزمەتتەن وتستاۆكاعا كەتكەن. قازىرگى كەزدە «ەكسكليۋزيۆ» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى. ساياساتتانۋشى.

- ءسىز ديپلوماتيالىق قىزمەتكە تىم ەرتە ارالاستىڭىز. جانە تىم ەرتە وتستاۆكاعا كەتتىڭىز. اڭگىمەنى وسىدان باستايىقشى...

ءبىزدىڭ انىقتاما:

راسۋل جۇمالى 1971 جىلى الماتى قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇگىنگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ارابيست. «ورتالىق ازياداعى گەوساياسات» مونوگرافياسىنىڭ اۆتورى. 2007 جىلى ديپلوماتيالىق قىزمەتتەن وتستاۆكاعا كەتكەن. قازىرگى كەزدە «ەكسكليۋزيۆ» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى. ساياساتتانۋشى.

- ءسىز ديپلوماتيالىق قىزمەتكە تىم ەرتە ارالاستىڭىز. جانە تىم ەرتە وتستاۆكاعا كەتتىڭىز. اڭگىمەنى وسىدان باستايىقشى...

- راس، مەن ديپلوماتيالىق قىزمەتكە ەرتە ارالاستىم. قازىر مەنىڭ جاسىم وتىز توعىزدا. ءوزىم ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگىمىن. شىعىستانۋ فاكۋلتەتىن بىتىرگەنمىن، ماماندىعىم - ارابيست. 1992 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىردىم. سودان باستاپ 2007 جىلعا دەيىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە قىزمەت ەتتىم. سول ۋاقىتتىڭ باسىم بولىگىندە مۇسىلمان ەلدەرى، اراب الەمى باعىتىندا جۇمىس ىستەدىم. كەيبىر شەتەلدەردەگى ەلشىلىكتەردە قىزمەت ەتتىم. اتاپ ايتسام، مىسىر اراب رەسپۋبليكاسىندا، يزرايلدە، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى مەن ليۆيادا جۇمىس ىستەدىم. ءبىزدىڭ وقىعان ۋاقىتىمىز كەڭەس وداعىنا تۇسپا-تۇس كەلدى. 1991جىلدىڭ اياعىندا عانا قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. ال ول كەزدە ءبىز ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ جاتقانبىز. وعان دەيىن كەڭەس وداعىنىڭ كونستيتۋتسياسى بويىنشا ءسوز جۇزىندە ەگەمەندى مەملەكەت بولىپ سانالساق تا، ءىس جۇزىندە سىرتقى ساياسي جانە ەكونوميكالىق  جاعدايىمىزدى ماسكەۋ شەشتى، سىرتقى ساۋدا ماسەلەسىن دە كرەمل رەتتەيتىن. سوعان ساي وتاندىق ماماندار، سونىڭ ىشىندە ديپلوماتتار، حالىقارالىق قارىم-قاتىناس سالاسىنىڭ ماماندارى قازاقستاندا دايىندالعان جوق. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىندا، ەلشىلىكتەردە بىرەن-ساران عانا قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى جۇمىس ىستەدى. ولاردىڭ اراسىندا بولاتحان تايجان، ۆياچەسلاۆ عيزاتوۆ، كەيىنگى جىلدارى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان قاسىمجومارت توقاەۆ، ەرلان ىدىرىسوۆ سىندى ازاماتتار بولدى. بىزدە بۇل سالادا ماماندار تاپشى ەدى. قازاقستان ەگەمەندىگىن العاننان كەيىن، 1992 جىلى كوپ ماسەلەنى تاۋەلسىز تۇردە شەشۋگە تۋرا كەلدى. ءوزىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن جاساقتاپ، وندا قىزمەت  ەتەتىن مامانداردى دايىنداۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. سول مامانداردىڭ العاشقى بۋىنىنىڭ ىشىندە مەن دە بولدىم. اراب باعىتىندا جاماندى-جاقسىلى جۇمىس اتقارعانداي بولدىق. ءبىرتالاي تاجىريبە جينادىم دەسەم دە بولادى. قاراپ وتىرسام، مەملەكەتتىك قىزمەتتە، سونىڭ ىشىندە سىرتقى ىستەر سالاسىندا ون بەس جىلداي جۇمىس ىستەگەن ەكەنمىن. ءبىر جاعىنان، ءوزىمدى جاڭاشا ءبىر باعىتتا سىناپ كورگىم كەلدى. ەكىنشىدەن، ءوزىمنىڭ جەكە باسىما بايلانىستى كەيبىر سەبەپتەر دە بولماي قالعان جوق. الدىمدا تۇرعان تاڭداۋ ەكەۋ-اق ەدى: نە شەتەلدە جۇمىس ىستەي بەرۋ، نە استاناعا بارۋ. شىنىمدى ايتسام، استانا جەكە باسىما ونشا جاققان جوق. ءوزىم تۇرعىلىقتى الماتىلىق بولعاننان كەيىن دە شىعار، ۇيرەنىسە المادىم. ۇشىنشىدەن، مەنىڭ ەكى ۇلىم بار. ۇلكەنى ون ءبىر جاستا دا، كىشىسى توعىزدا. ولار العاشقى جىلدارى مەكتەپكە سىرت ەلدە باردى. ول جاقتاردا قازاق مەكتەپتەرى بولماعاندىقتان، نە اعىلشىن مەكتەبىندە وقىدى، نە ورىسشا ءبىلىم الدى. ءوزىم الماتى قالاسىندا تۋىپ-وسسەم دە، قازاق مەكتەبىندە وقىدىم. ەكى ۇلىمنىڭ دا ءوز وتانىندا، ۇلتتىق مەكتەپتە وقىعانىن قالادىم. تورتىنشىدەن، توقسانىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە، ءبىز جاڭادان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە كەلگەن ۋاقىتتا پاتريوتتىق سەزىم باسىم بولدى. سوڭعى جىلدارى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ول سەزىم سايابىرسىعانداي كورىندى. بۇل تەك مەنىڭ عانا پىكىرىم ەمەس، مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەندەردىڭ ءبىرازى بۇعان كەلىسەتىن شىعار. ويتكەنى، قازىرگى قوعامدا كوپ نارسە ءفورمالدى دۇنيەگە اينالىپ كەتتى. ءوزىم تالاي جىل قىزمەت ەتكەندىكتەن، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە تاس لاقتىرعىم كەلمەيدى. دەگەنمەن، ونداعى جۇمىستىڭ العاشقى كەزدەردەگىدەي قىزىقتى بولماي قالعانىن، ارى قاراي باۋراپ اكەتە الماعانىن جاسىرا المايمىن. قىزىعۋشىلىق ازايدى. باسقاشا ايتساق، سوڭعى جىلدارى ەلىمە پايدا كەلتىرىپ ءجۇرمىن-اۋ دەگەن سەزىم ءسال سايابىرسىدى. ديپلوماتيالىق قىزمەتتەن كەتۋىمە مۇنىڭ دا اسەرى بولدى. تاعى ءبىر سەبەبى، زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقىم كەلدى. وعان، ارينە، ۋاقىت كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، ساياساتتانۋ سالاسىندا جۇرگەن ادامنىڭ تاۋەلسىز بولۋى ماڭىزدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتە وتىرىپ نەمەسە بەلگىلى ءبىر ساياسي پارتيانىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ ساياساتتانۋ عىلىمىمەن ەركىن اينالىسا المايسىڭ. بەلگىلى  ءبىر باعىنىشتىلىق بولادى دا، ويىڭدى ەركىن جەتكىزۋدە قينالاسىڭ. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تاۋەلدى بولاسىڭ. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، ساياساتتانۋ سالاسىندا جۇرگەن ازاماتتار وزدەرىنىڭ ەركىندىگىن ساقتاپ، تاۋەلدىلىكتەن اۋلاق بولعانى قيسىندى.

- راسىندا دا، سوڭعى جىلدارى مەملەكەتتىك قىزمەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىق سايابىرلادى. بۇرىنعىداي جاپپاي ۇمتىلۋ بايقالمايدى. اسىرەسە، الدىنا قويعان بەلگىلى ءبىر ماقساتى بار جاستار شەنەۋنىكتىڭ شەكپەنىن كيۋگە اۋەس ەمەس. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ بەدەلىنىڭ تومەندەۋى وسى سالاداعى جاپپاي جەمقورلىق سياقتى جاعىمسىز جايتتاردىڭ كەڭ ەتەك الۋىمەن بايلانىستى ما، الدە باسقا دا سەبەپتەرى بار ما؟

- ءبىر جاعىنان ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزبەن كەلىسەمىن. مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىندا جەمقورلىق، جەڭ ۇشىنان جالعاسقان سىبايلاستىق ەتەك الىپ بارادى. جۇمىسقا تامىر-تانىستىقپەن تۇرۋ ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى ماسەلە كۇيىندە قالىپ وتىر. كاسىبي دەڭگەيگە كوپ نازار اۋدارماي، جاعىمپازدىق كريتەريى بويىنشا جۇمىسقا الۋ سياقتى كەلەڭسىزدىكتەر دە ءالى كۇنگە دەيىن تولاستاعان جوق. بىراق، سىزبەن كەلىسپەيتىن دە تۇسىم بار. مەن قازىرگى كەزدە مەملەكەتتىك قىزمەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىق باسەڭدەدى دەپ ويلامايمىن. ونىما دالەل رەتىندە ءبىر عانا دايەك كەلتىرەيىن. وسىدان جارتى جىلداي ۋاقىت بۇرىن تاۋەلسىز الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن ورتالىق جاستار اراسىندا، سونىڭ ىشىندە ستۋدەنتتەردىڭ ورتاسىندا الەۋمەتتىك سۇراۋ جۇرگىزگەن ەكەن. «بولاشاقتا كىم بولعىڭىز كەلەدى؟» دەگەن ساۋال قويعان ۋاقىتتا، سۇراۋعا قاتىسقانداردىڭ 30-40 پايىزى «مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارامىن» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. تاعى دا 30-40 پايىزى ۇلتتىق كومپانيالاردا،  سونىڭ ىشىندە «قازمۇنايگاز»، «قازاقتەلەكوم» سياقتى ءىرى كومپانيالاردا جۇمىس ىستەگىلەرى كەلەتىنىن ايتقان. 5-10 پايىزى ناقتىلى جاۋاپ بەرۋگە قينالعان. تەك 5-7 پايىزى عانا مۇعالىم، عالىم نەمەسە شاعىن كاسىپكەر بولعىسى كەلەتىنىن ايتقان. وسىنىڭ ءوزى-اق كوپ جايتتان حابار بەرسە كەرەك. ارينە، قازىرگى جاستار بولاشاقتا جاقسى ءبىر مامان بولىپ، جاقسى قىزمەتتە وتىرعىسى كەلەدى. الايدا، ولاردىڭ بۇگىنگى كۇنى كورىپ جۇرگەن كورىنىسىنە كوڭىل بولەيىكشى. قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامدا قارجىلىق جاعدايى جاقسى، قىمبات كولىك مىنەتىن، ءزاۋلىم سارايدا تۇراتىن كىمدەر؟ جاستار وعان مىندەتتى تۇردە قارايدى. ءبىزدىڭ قوعامدا بۇل تالاپتارعا تولىق جاۋاپ بەرەتىندەر - شەنەۋنىكتەر. ياعني، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر. ون مىڭ دوللارلاعان جالاقىنى كىم الادى؟ ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ وكىلدەرى الادى. جاقسى ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن جاستار، ارينە، وسىعان قاراپ باعدار الادى. بىراق، ءبىز ايتىپ وتىرعان توقسانىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندەگى وتانسۇيگىشتىك، پاتريوتيزم بۇل ارادا ەكىنشى، ءۇشىنشى دارەجەدە قالىپ تۇر. بۇل جاستاردىڭ كىناسى ەمەس. بۇل قوعامداعى رۋحاني جانە ۇلتتىق باسىمدىقتاردىڭ تاسادا قالعانىنىڭ، شەنگە، اتاققا، اقشاعا، داۋلەتكە تابىنعان زاماننىڭ كەلەڭسىز كورىنىسى. ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە جاعدايدى جاقسارتپايىنشا، ءبىز ايتىپ وتىرعان كەلەڭسىز جايتتار تولاستامايدى.

- جۋىردا عانا ءبىز «شەنەۋنىك وبرازى قانداي؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە پىكىرجارىس ۇيىمداستىرعان ەدىك. قانشا جەردەن تارازى باسىن تەڭ ۇستاۋعا تىرىسقانىمىزبەن، كوپشىلىك شەنەۋنىكتەر تۋرالى جاعىمدى پىكىر بىلدىرمەدى. ءتىپتى، كەزىندە دوسىم ساتباەۆتار شەنەۋنىكتەر تۋرالى ساتيرالىق رومان جازىپ، ونىڭ ۇزىندىلەرىن جاريالاپ تا ءجۇردى. وعان ءوزىڭىز كەڭەسشىلىك ەتكەن ەكەنسىز. ءسىز ءۇشىن شەنەۋنىك وبرازى قانداي؟

- مەملەكەتتىك قىزمەت دەگەننىڭ ءوزى، اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي، مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋ جانە ونىڭ حالقىنا قىزمەت ەتۋ دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل ورايدا قىزمەت دەگەن ءسوز شىن مانىندە قىزمەت ەتۋ دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ تۇر. ال بىزدە مۇنىڭ ماعىناسى ءسال وزگەرىپ كەتكەن. مىسالى، دەپۋتاتتاردى «حالىق قالاۋلىلارى» دەيمىز. ال ورىسشا ءسال باسقاشا، «سلۋگي نارودا» دەپ اتالادى. ەكەۋىنە جۇكتەلەتىن مىندەت ەكى ءتۇرلى. ياعني، شەنەۋنىك نەمەسە دەپۋتات شىن مانىندە حالىققا قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءسوز جۇزىندە سولاي بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە مۇلدەم باسقاشا. بۇل وكىنىشتى-اق جايت. سەبەبى، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا قانداي تۇيتكىلدى ماسەلەلەر بولسا، ول الەۋمەتتىك سالانىڭ ماسەلەسى بولا ما، شارۋاشىلىققا قاتىستا بولا ما، ءبارىبىر، ونىڭ تەتىگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قولىندا. وكىنىشكە قاراي، جىلدان-جىلعا الەۋمەت پەن سول الەۋمەتتىڭ مۇددەسىن مەملەكەتتىك تۇرعىدا شەشەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ اراسىنداعى جىك ۇلعايىپ بارا جاتىر. حالىقتىڭ مۇددەسىن كوزدەۋ، حالىقتان ءوزىن جوعارى ۇستاماۋ سياقتى قاراپايىم قاعيدالاردىڭ ءوزى دە ۇمىت بولىپ بارادى. نەگە دەسەڭىز، شەنەۋنىكتەرگە جەتكىلىكتى جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلمەيدى. ولاردىڭ جۇمىسىن حالىق تا، قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالار دا باقىلاي المايدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەردىڭ مەملەكەتتىڭ تۇرعىندارىنىڭ الدىنداعى جاۋاپتىلىعى وتە تومەن دەڭگەيدە. شەنەۋنىكتىڭ قىزمەتى قوعام ءۇشىن انىق جانە ايقىن بولۋى كەرەك دەسەك، بىزدە بۇل جاعى دا سىن كوتەرمەيدى. كوپ جاعدايدا كومەسكى كۇيىندە قالىپ قويىپ جاتادى.

قايبىر جىلدارى شۆەيتسارياعا جولىم ءتۇستى. ءتۇستىڭ كەزى، كوفە ءىشىپ وتىرعانبىز. قاسىمىزعا ءبىر كىسى كەلىپ وتىردى. اينالامىزداعى جۇرت الگى كىسىگە قاراي بەردى. سويتسەك، ول سول ەلدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ەكەن. قاسىندا كۇزەتشىلەرى جوق، ءوزى جاياۋ كەلدى. وتە قاراپايىم كيىنگەن. وتىرعانداردىڭ بارلىعى بىردەي ونى تانىپ تا جاتپادى. كوفەسىن ءىشىپ، كرۋاسانىن جەدى دە، شىعىپ كەتتى. وسى ءبىر كىشكەنتاي عانا مىسالدىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. شۆەيتساريا كىشىگىرىم بولعانىمەن، دامۋى جونىنەن، ەكونوميكالىق جاعدايى، ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىگى جاعىنان قازاقستاننان ءجۇز جىلعا وزىپ كەتكەن مەملەكەت. ول جەردەگى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارىلىعى سونشالىق، جان باسىنا شاققانداعى ءونىمى 20-25 مىڭ دوللاردان كەلەدى. دۇنيەجۇزىندەگى العاشقى بەستىككە كىرەتىن ەلدەردىڭ ءبىرى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل مەملەكەتتىڭ وسىنداي كەرەمەتتەي جەتىستىككە جەتۋىنىڭ كىلتى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن حالىقتىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتىڭ نەعۇرلىم از بولۋىندا جاتىر. مەملەكەتتىك بيلىك حالىققا جاقىن بولمايىنشا، دامۋ دا، ىلگەرىلەۋ دە بولمايدى. ول ءۇشىن دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار اسپەتتەلىپ، اشىق ازاماتتىق قوعام قالىپتاسۋى ءتيىس. ءسوز بوستاندىعىنا ەرىك بەرىلۋى كەرەك. ەركىن جانە ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە كورىنىس تابۋى كەرەك. سوندا عانا شەنەۋنىكتەردەن ناتيجە تالاپ ەتە الاتىن بولامىز.

تاعى ءبىر مىسال ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. كەزىندە يوردانيا دەگەن مەملەكەتتە بولدىم. سول ەلدىڭ پاتشاسى ابدوللا ەكىنشى مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ.) تىكەلەي ۇرپاعى. يوردانيا دەگەن دامىعان، باي ەلدەردىڭ ءبىرى. پاتشاسى حالىققا سىيلى. ايتايىن دەگەنىم، سول كىسى جۇمىستان ۇيىنە قايتقاندا كولىگىن ءوزى جۇرگىزەتىن. جانە ول كىسى كەلە جاتقاندا ەشقاشان جولدى جابۋ دەگەن بولمايتىن. ارينە، قاسىندا كۇزەتشى كولىكتەر جۇرەدى. بىراق، پاتشا دا ەلمەن قاتارلاسىپ جۇرە بەرەتىن. بۇل دا قاراپايىمدىلىقتىڭ ءبىر بەلگىلى. بىزدە قالاي؟ مەملەكەت باسشىسىمەن تالاسپاي-اق قويايىق. قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى بار، باسقا بار. بىزدە پرەزيدەنتتى قويىپ، اكىمدەردىڭ ءوزى دە جولدى جاپتىرىپ تاستاپ جۇرەدى. ءتىپتى، جول پوليتسياسى باسشىلارىنىڭ ءوزى وسىنداي ارتىقشىلىقتى پايدالانادى. حالىقپەن ارا-جىگى وسىنشالىق الشاق بولا تۇرا، بىزدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ «ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جاتىرمىز» دەگەن قۇرعاق ءسوزىنىڭ قانشالىقتى قۇنى بار؟ وعان ەلدىڭ سەنىمى قالاي بولماق؟ بۇل، ارينە، ويلاناتىن نارسە.

- ءسوز باسىندا ءوزىڭىز ايتقانداي، ءبىزدىڭ ەلدە ديپلوماتتاردى دايىنداۋ كەنجە قالعان سالانىڭ ءبىرى. ءسىز سەكىلدى قازاقستاندا وقىپ، كەيىن ديپلوماتيالىق قىزمەتكە ارالاسقاندار نەكەن-ساياق. كوپشىلىگى رەسەيدە، وزگە ەلدەردە وقىعان. ال ديپلوماتيالىق قىزمەت ءجاي مەملەكەتتىك قىزمەتتەن گورى جاۋاپتى سالا. ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. مەملەكەتشىلدىك پەن ءپاتريوتيزمدى قاجەت ەتەدى. وسى جاعىنان العاندا، ءسىز وتاندىق ديپلوماتتاردىڭ اراسىنان مەملەكەتشىل ديپلومات دەپ كىمدەردى ەرەكشەلەپ ايتار ەدىڭىز؟

- ديپلوماتيا، ارينە، ماڭىزدى سالا. بىراق، ونىڭ جۇمىسى باسقا سالالاردان ماڭىزدى ءارى اۋقىمدى دەمەس ەدىم. اسىرەسە، مەملەكەتشىلدىك پەن ۇلتجاندىلىق ماسەلەسىنە كەلگەندە. نەگە دەسەڭىز، دارىگەرلەر مەن مۇعالىمدەرگە قويىلاتىن تالاپ پەن جۇكتەلەتىن مىندەتتى ديپلوماتيالىق قىزمەتتەن گورى تومەن دەۋگە بولمايدى. قاي سالا بولسا دا، ول سالانىڭ وكىلىنەن ەكى-اق نارسە تالاپ ەتىلەدى. ءبىرىنشىسى كاسىبي دەڭگەيى دە، ەكىنشىسى - مەملەكەتشىلدىك. وسى ەكەۋى مىندەتتى تۇردە بولۋى كەرەك. جانە قاتارلاس ءجۇرۋى كەرەك.

راس، بىزدە ديپلوماتيا سالاسىنىڭ ماماندارى بولعان جوق. كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندە قازاقستاندا ديپلوماتتار دايارلانبايتىن. بىرەن-سارانى ماسكەۋدەگى، پەتەربورداعى وقۋ ورىندارىندا، ايتالىق، ماسكەۋدىڭ حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتى، ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ازيا جانە افريكا ينستيتۋتى، لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى شىعىستانۋ بولىمىندە وقىدى. نەمەسە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جانىنداعى جوعارعى ديپلوماتيا اكادەمياسىندا ءتالىم الاتىن. وندا ۇلتتىق كادر ەسەبىندە قازاقستاننىڭ دا وكىلدەرى وقىدى. بەرتىن كەلە ولار سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە، شەتەلدەردەگى ەلشىلىكتەردە قىزمەت ىستەدى. ءبىرتالايى كەيىن قايتتى، ەندى ءبىرازى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ساياساتىنا بەيىمدەلىپ جۇمىس ىستەي باستادى. ناقتىلى تۇلعالاردى اتاپ ايتاتىن بولسام، مەنىڭ ەسىمە ەڭ الدىمەن بولاتحان تايجان ورالادى. وكىنىشكە قاراي، ارامىزدان ەرتە كەتىپ قالدى. ۆياچەسلاۆ عيزاتوۆتى ەرەكشە اتاپ ايتۋعا بولادى. ەگەمەندىك العانعا دەيىن قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن باسقارعان ميحايل يسيناليەۆ. قازىرگى كەزدە تۇركيادا ەلشىلىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن باعدات امىرەەۆ... بۇلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىندا، ديپلوماتيالىق ارەكەتتەرىندە مەملەكەتشىلدىك بايقالادى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى، ەكونوميكالىق باعىتىنداعى مۇددەسىن قايتكەندە دە كوزدەۋ كورىنەدى. وسىنداي شەتىن ماسەلەلەردى كاسىبي دەڭگەيدە ءىس جۇزىنە اسىرا ءبىلۋ شەبەرلىگى، بىرىنشىدەن، ناقتى ناتيجەلەرگە جەتكىزسە، ەكىنشىدەن، بۇل ازاماتتاردىڭ قازاق ءتىلى مەن قازاق مادەنيەتىن سىرتقا تانىتۋدا اتقارعان ءرولى ۇلكەن. ۇشىنشىدەن، كاسىبي ديپلوماتيانى وقىماعان بىزدەر ءۇشىن ديپلوماتيانىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، جاي-جاپسارىن ايتىپ، باسىمدىقتارىن ۇعىندىرۋدا دا ۇلكەن ەڭبەك ەتتى.

- ءسالىم قۇرمانعوجين تۋرالى نە ايتاسىز؟

- قازاق كسر-ءى كەزىندە دە بىزدە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بولدى. ول جەردە جيىرما شاقتى عانا ادام جۇمىس ىستەدى. ولاردىڭ جۇمىسى ارا-تۇرا كەلەتىن مادەني دەلەگاتسيالاردى قابىلداپ الىپ، شىعارىپ سالۋمەن عانا شەكتەلدى. سوسىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جاساقتالدى. ءبىرىنشى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى تولەۋتاي سۇلەيمەنوۆ دەگەن ازامات بولدى. قازىر ول كىسى ديپلوماتيالىق اكادەميانىڭ رەكتورى. سول كىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءسالىم قۇرمانعوجين مىرزا بولدى. كەڭەستىك ديپلوماتيا مەكتەبىنەن وتكەن ساناۋلى ازاماتتاردىڭ ءبىرى. ديپلوماتيا اقساقالى بوپ سانالادى. وسىدان ەكى-ءۇش جىل ءبۇرىن ديپلوماتيالىق قىزمەتتەگى ەستەلىكتەرىن شىعاردى. قاتەلەسپەسەم، «50 لەت نا ديپلوماتيچەسكوي سلۋجبە» دەپ اتالادى عوي دەيمىن. ەۋروپانىڭ بىرنەشە ەلىندە قازاقستاننىڭ ەلشىسى بولدى. سونىڭ ىشىندە قىپشاقتىق تۇرعىدان العاندا قازاقستانعا ەرەكشە جاقىن ۆەنگريادا توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى قىزمەتىن اتقاردى. بۇل كىسىمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەسپەگەندىكتەن، ناقتى ايتا المايمىن. بىراق، ۇلكەن اقساقال رەتىندە، تاجىريبەسى مول مامان رەتىندە ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايمىن.

- ءوزىڭىز قولاستىندا قىزمەت ەتكەن بولاتحان تايجان تەرەڭ ءبىلىمدى، پاراساتتى بولا تۇرا سونشالىقتى قاراپايىم ەدى عوي. ول كىسىنىڭ ورتامىزدان كەتكەنىنە دە ءدال ءۇش جىل بولىپتى. ءسىز شاكىرت رەتىندە ۇستاز بولاتحان تايجاننان نە ۇيرەندىڭىز؟ ول كىسىنىڭ قانداي قاسيەتتەرىن ەرەكشە باعالايسىز؟

- ەڭ الدىمەن، مەملەكەتشىلدىك پەن ۇلتجانىلىقتى ۇيرەندىك. قازىر تەلەديداردى قوسا قالساق، ەكى شەنەۋنىكتىڭ بىرەۋى وتانسۇيگىشتىك، پاتريوتتىق تاربيە تۋرالى سويلەپ جاتادى. بىراق، سولاردىڭ ىستەپ جۇرگەن تىرلىگىنە قاراساق، ءسوزى مەن ءىسىنىڭ اراسىندا ساباقتاستىق جوقتىعىن اڭعارامىز. 1996-98 جىلدار ارالىعىندا مىسىرداعى ەلشىلىكتە بولاتحان تايجاننىڭ قولاستىندا جۇمىس ىستەدىم. ول كىسى مىسىرداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى بولاتىن. كايردە وتىرعانىمەن، ماروككو، ليۆان، ليۆيا، سيريا، يوردانيا ەلدەرىندەگى ەلشىلىك قىزمەتتى قاتار اتقاردى. ول كىسى شىنايى مەملەكەتشىل تۇلعا بولاتىن. كوپ نارسەگە سىني كوزقاراسپەن قارايتىن. ورتالىقتان بەلگىلى ءبىر تاپسىرمالار، ءتۇرلى باعدارلامالار كەلىپ جاتادى. ولاردىڭ قاجەت نەمەسە قاجەت ەمەس ەكەنىن، ولاردى ءىس جۇزىنە اسىرۋدىڭ مۇمكىندىگىن تەك ءوزىنىڭ بىلگەنىمەن شەشپەيتىن، قاراماعىنداعىلارمەن مىندەتتى تۇردە اقىلداسىپ، ورتاق تالقىعا سالاتىن. قازاقستاننىڭ، قازاقتىڭ مۇددەسىنە كەلەتىن ماسەلەدە تارتىنىپ قالمايتىن. مۇددەمىزگە قايشى كەلىپ جاتسا، جاسقانشاقتاماي، جالتاقتاماي، ونى دا تۋرا ايتاتىن. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، مىسىرداعى ەلشىلىك 1993 جىلى اشىلدى. ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ ءىس-قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزدى. توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن قازاقستاننىڭ شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرىنىڭ اراسىنداعى ءىس-قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزەتىن جالعىز ەلشىلىك بولىپ كەلدى. قالعاندارى توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن ەكى ءتىلدى قاتار الىپ جۇرسە، ەندى ءبىر ەلدەگى ەلشىلىكتەر تولىقتاي ورىس تىلىندە ءىس جۇرگىزدى. سەبەبى، ەلشىلەردىڭ وزدەرى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن. بولاتحان تايجان سول كەزدە قازاقستاننىڭ ەلشىلىكتەرىندە قىزمەت اتقاراتىن ازاماتتار، ەلشىسىنەن باستاپ، تومەنگى دەڭگەيدەگى قىزمەتكەرلەرىنە دەيىن، تولىقتاي قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەن ازاماتتار بولۋى ءتيىس دەگەندى ماسەلە ەتىپ كوتەردى. سەبەبى، ديپلوماتيا سالاسىندا جۇرگەن ازاماتتار - قازاقستاننىڭ بەتپەردەسى. قازاقتى شەتەلدە سولارعا قاراپ تانيدى. ەگەر ولار قازاقتىڭ ءتىلىن بىلمەسە، مادەنيەتىنەن جۇرداي بولسا، قازاقستاندى قالاي تانىتپاق؟ وسىنى بولاتحان اعا قاتتى ۇستاندى. بۇل ماسەلەنى بيلىكتىڭ الدىندا تالاي رەت كوتەردى دە. ال ءوزى قىزمەت اتقاراتىن ەلشىلىكتەردە بۇل تالاپتى تولىقتاي ورىنداپ وتىردى. بىزدە، مىسالى، قازاقشانى ءبىلۋدى بىلاي قويعاندا، ۇلتى قازاق ەمەس ازاماتتار جۇمىس ىستەگەن ەمەس. ول كىسى بۇل ماسەلەنى ءپرينتسيپتى تۇردە قاداعالاپ وتىردى. وعان وراي تالاي قىسىم دا كوردى.

سىرتقى ساياسي باسىمدىقتارعا كەلگەندە دە ۇلتتىق مۇددەنى ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن. 1995 جىلى قازاقستان يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا مۇشە بولىپ ەنەتىن بولدى. بۇل ماسەلە كوپ ۋاقىت تالقىلاندى. تۋراسىن ايتۋ كەرەك، سول ۋاقىتتا مەملەكەتتە لاۋازىمدى قىزمەت اتقاراتىن جەكەلەگەن ازاماتتار بۇدان سەسكەندى، شوشىندى دا. «يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا مۇشە بولىپ جاتساق، مۇنىمىزعا رەسەي قالاي قارايدى؟ امەريكا قىرىن قاراپ قالماي ما؟» دەگەندەي جالتاقتاۋ بولدى. سول كەزدە وسى باسىمدىقتى ءتۇسىندىرۋ، ۇعىندىرۋ ىسىندە بولاتحان تايجان ۇلكەن قىزمەت اتقاردى. بۇل كىسى ءوزى دۇرىس دەپ ساناعان دۇنيەنى وتە باتىل ءارى ساۋاتتى تۇردە جەتكىزىپ ايتا الاتىن. قايمىقپايتىن. قازاقستاننىڭ وسى ۇيىمعا مۇشەلىككە وتۋىنە ول كىسى ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇل ۇيىمعا كىرگەننەن ءبىزدىڭ ۇتقانىمىز كوپ بولدى. رۋحاني، ءدىني ىنتىماقتاستىق پەن باۋىرلاستىق ءوز الدىنا، ەلوردامىز العاش استاناعا كوشكەن ۋاقىتتا جاڭا قالانىڭ قۇرىلىسىنا، سالىنۋىنا وتە ۇلكەن كولەمدە قايتارىمسىز گرانتتار ۇسىنعان ءدال وسى اراب ەلدەرى، يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا مۇشە مەملەكەتتەر بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك. قانشا جەردەن قويىن-قولتىق ارالاسىپ جۇرگەنىمىزگە قاراماستان، رەسەي دە، اقش تا قايتارىمسىز ءبىر تيىن بەرگەن جوق. ونى دا بىلاي قويعاندا، قازاقستان وسى ۇيىمنىڭ اياسىندا يسلام دامۋ بانكىنە مۇشەلىككە ەندى. بۇل ۇيىم تاراپىنان دا تالاي رەت اۋقىمدى نەسيەلەردى ۇلكەن جەڭىلدىكتەرمەن الدىق. استانا مەن الماتىنى جالعاستىرىپ جاتقان جول سول نەسيەگە سالىندى. الماتىداعى سىزعانوۆ اتىنداعى حيرۋرگيا ورتالىعى دا يسلام دامۋ بانكىنىڭ نەسيەسىمەن جاساقتالدى. ودان وزگە دە كوپتەگەن الەۋمەتتىك نىساندار تۇرعىزىلدى. كەلەسى جىلى قازاقستان يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا توراعالىق ەتكەلى وتىر. بۇل ءبىز ءۇشىن وتە ۇلكەن مارتەبە. ال سونىڭ باستاماسىندا بولاتحان تايجان سىندى ازاماتتار تۇرعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز.

مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ءوزى ىشتەي باتىل بولۋى كەرەك. باستىقتىڭ ايتقانىنا باس شۇلعي بەرەتىن ادام ناعىز مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بولا المايدى. كەلىسپەيتىن نارسەسى بولسا، ونى مىندەتتى تۇردە ايتۋى كەرەك. ەلدىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن تۇستا قاراپ قالماۋى ءتيىس. سوندا عانا ۇمىمدى، وڭتايلى شەشىم قابىلدانادى. بولاتحان تايجان ءدال سونداي ازامات بولاتىن.

بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ مەملەكەتتە نەلىكتەن باسى بار دا، اياعى جوق باعدارلامالار كوپ؟ ويتكەنى، شەنەۋنىكتەر وزدەرى ءتۇسىنىپ تۇرسا دا، اڭعارىپ تۇرسا دا، باستىعىنا قارسى شىقپايدى. جوق نارسەدەن سەسكەنىپ، بارىنە باس شۇلعي بەرەدى. سونىڭ سالدارىنان وتە شيكى باعدارلامالار پايدا بولادى. كلاستەرگە كوشۋ، يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ، ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ، وتىز كورپوراتيۆتىك كوشباسشى، الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالار، ءبارى دە باسى تاۋداي بوپ باستالىپ، اياعى قىلداي بولدى. نەلىكتەن دەسەڭىز، ولاردىڭ ەشبىرى ءاۋ باستان دۇرىس ويلاستىرىلماعان. انشەيىن اتوي سالۋ. ورىندالۋ-ورىندالماۋ دەڭگەيى ەسكەرىلمەگەن. ونى ورىندايدى دەگەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ كاسىبي دەڭگەيى مەن مۇمكىنشىلىگى ەسەپكە الىنباعان.

- ءسىز قايبىر جىلى «ورتالىق ازياداعى گەوساياسات» دەپ اتالاتىن مونوگرافيا جازدىڭىز. قازىرگى كەزدە ايماقتىق ينتەگراتسياعا قاتىستى داۋ-داماي، تالاس-تارتىس كوپ. بىرەۋلەر رەسەيدىڭ ىقپالىندا بولعانىمىزدى دۇرىس كورەدى. ياعني، بۇگىنگى كۇنى رەسەي، بەلارۋس جانە قازاقستان اراسىنداعى كەدەندىك وداقتى قوس قولىن كوتەرە قولدايتىندار بار. قىتايعا قاراي كوپ يكەمدەلىپ بارا جاتقانىمىز بايقالادى. باتىس ءوز الدىنا. دەگەنمەن، قازىرگى كەزدە وسىلاردىڭ ءبارىن ەكىنشى كەزەككە ىسىرىپ، ورتالىق ازيالىق وداق قۇرۋ ماڭىزدى دەگەن پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. ساراپشى رەتىندە ءسىز ىنتىماقتاستىقتىڭ قاي باعىتىن جوعارى باعالايسىز؟

- البەتتە، ايماقتىق ينتەگراتسيانى جوعارى باعالايمىن. قىتاي بولسىن، رەسەي بولسىن، ءبىزدىڭ قۇداي قوسقان كورشىلەرىمىز. تاريحي شىندىقپەن ساناسپاۋعا بولمايدى. ساياسي، ەكونوميكالىق ارەكەتتەرىمىزدە بەلگىلى ءبىر شەڭبەرگە باعىنۋ كەرەك. جانە جەكەلەگەن تمد مەملەكەتتەرى سەكىلدى جاعدايدى ۋشىقتىرۋدىڭ تۇككە قاجەتى جوق. تاريحي دۇنيەلەردى قايتا كوتەرگەن دۇرىس. بىراق، بۇگىنگى كۇنى زيانى تيمەۋىن ويلاماۋعا تاعى بولمايدى. وتكەندى بىلگەن دۇرىس، تاريحي شىندىق جەردە جاتپايدى. بىراق، مەملەكەتتەر اراسىنداعى اشۋ-ىزانى تۋدىرۋعا ءوز باسىم قارسىمىن. رەسەي - الىپ كورشىمىز. شەكارامىز جەتى مىڭ شاقىرىمنان اسا. ياعني، ەسىك-تەرەزەمىزدى تارس قىمتاپ وتىرا المايمىز. كەرىسىنشە، ىنتىماقتاستىقتى ءوزىمىزدىڭ پايدامىزعا قاراي پايدالانۋىمىز كەرەك. قىتاي ءوز الدىنا. بىراق، قىتايدىڭ قازاقستاننان بارلىق كورسەتكىش بويىنشا، سونىڭ ىشىندە ەكونوميكا، قارجى، اسكەر، ءوندىرىس سالالارى بويىنشا قىرىق مارتە ءىرى ەكەنىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. دەموگرافيا ماسەلەسىندە تىپتەن باسەكەلەسە المايمىز. رەسەي بىزدەن جيىرما مارتە ءىرى. توقسانىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە ون ەسە عانا ۇلكەن بولاتىن، قازىر جيىرماعا كەتىپ قالدى. اسىرەسە، ەكونوميكا، قارجى جاعىنان. وسىنداي الىپ كورشىلەرمەن ءبىزدىڭ ىنتىماقتاستىعىمىز قانشالىقتى تەپە-تەڭ دارەجەدە جۇرەدى؟ قانشالىقتى ءبىزدىڭ مۇددەمىز ەسكەرىلەدى جانە ءادىل تۇردە ءىس جۇزىنە اسىرىلادى؟ بۇل وتە ۇلكەن ماسەلە. ءبىز ءوز ىشىمىزدە كۇشتى بولعاندا عانا سىرتقى كۇشتەرگە توتەپ بەرە الامىز. سەبەبى، سىرتقى ساياسات دەگەن ىشكى ساياساتتىڭ جالعاسى. بىراق، ءبىز قانشالىقتى مىقتى بولساق تا، قانشا جەردەن قارقىندى دامىساق تا، جاڭاعىداي ارامىزداعى ايىرماشىلىقتى جويۋ قيىن. جاقىن بولاشاقتا ونىڭ تەڭەسۋى دە مۇمكىن ەمەس. ياعني، نە ىستەمەك كەرەك؟ بىردەن-ءبىر دۇرىس جول - ايماقتىق ينتەگراتسيا. ارينە، قازاقستاننىڭ باسقا كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن حالىقارالىق قاتىناسىندا تۇيتكىلدى ماسەلەلەر دە بولدى. ول تاريحتان بەلگىلى. سوعىسقان دا جاعدايلار بولدى. اسىرەسە، كوشپەندى قازاقتاردىڭ وتىرىقشى وزبەكتەرمەن سىر بويىنداعى قالالار ءۇشىن تارتىسى تاريحتان ءمالىم. قازىردىڭ وزىندە دە ءبىرتالاي تۇيتكىلدى ماسەلە بار. جانە ول ۋشىعىپ تا بارادى. ەكىنشى جاعىنان، ايماقتاعى كوشباسشى ەلدەردىڭ قازاقستانعا، قازاقستاننىڭ ايماقتىق ينتەگراتسيا جونىندەگى باستامالارىنا دەگەن كوزقاراستىڭ ءوزى دە بىرىڭعاي جاقسى ەمەس. ايتالىق، يسلام كاريموۆ مىرزا ءوزىنىڭ ويىن بىرنەشە رەت اشىق ايتتى دا. وسىنداي جايتتاردىڭ بولعانىنا قاراماستان، ەرتە مە، كەش پە، ايماقتىق ينتەگراتسياعا كوشۋ كەرەك. ءبىزدىڭ الدىمىزدا باسقا بالامالى تاڭداۋ جوق. مۇمكىندىگىنشە كىشىگىرىم دۇنيەدەن باستاۋ كەرەك. ونداي نارسەلەر ايقايلاعان ۇرانداردان گورى پايدالى. باسقا سالالارعا تۇرتكى بولاتىنى ءوز الدىنا. مىسالى، اقپاراتتىق كەڭىستىك. توقسانىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە كوتەرىلگەن ماسەلە. وعان يسلام كاريموۆ تا قارسى ەمەس بولاتىن. اسقار اقاەۆتىڭ كوتەرگەن ماسەلەسى. ءوزىمىزدىڭ نازارباەۆ تا بار. قاتەلەسپەسەم، بۇل ماقساتقا بەلگىلى ءبىر كولەمدە قارجى دا قاراستىرىلىپ، كەلىسىمدەرگە قول دا قويىلدى. بىراق، سول كۇيى اياقسىز قالدى. سونىڭ سالدارىنان، بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ ىشكى اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدىڭ 70-80 پايىزىن رەسەي قاداعالاپ وتىر. ال كورشىلەس جاتقان ەلدەرىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، جاعدايى، ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرى تۋرالى ءجىتى بىلە بەرمەيمىز. ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەرىمىز ءوزارا ىنتىماقتاسا جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن دە وسى باعىتتاعى اقپارات العىشارت بولۋى كەرەك ەدى. ول بولمادى. ەگەر شىنداپ اينالىساتىن بولساق، وعان سونشالىق كوپ قارجىنىڭ دا، ۇيىمداستىرۋشىلىق ارەكەتتىڭ دە قاجەتى جوق. تەك نيەت بولسا جانە ازداعان كۇش-جىگەر بولسا جەتكىلىكتى. ول ينتەگراتسيا ءبىزدىڭ قىتاي، رەسەي، اقش سياقتى ءىرى كۇشتەرگە توتەپ بەرۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرەدى.

ءبىز ءبىر شىندىقتى مويىنداۋعا ءتيىسپىز. رەسەي بولسىن، قىتاي بولسىن، ەڭ الدىمەن وزدەرىنىڭ مۇددەسىن كوزدەيدى. وزدەرىنىڭ قارا باسىن ويلايدى. وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن ءبىرىنشى كەزەككە قويادى. شىن مانىندە ولار قازاقتاردىڭ دامىعانىن، كوزى اشىلعانىن، جولى اشىلعانىن قالامايدى. ونداي اڭگىمە ءسوز جۇزىندە بولسا دا، ءىس جۇزىندە ەشقاشان بولمايدى. كەرىسىنشە، ولار ءۇشىن قازاقستاننىڭ ءالسىز بولعانى، ايتقانعا كونىپ، ايداۋعا جۇرگەنى پايدالى. ايماقتاعى ءوزارا ينتەگراتسيانىڭ دامىماۋىنا دا ولار مۇددەلى. ءبىز وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

- كەدەندىك وداق جونىندەگى تۇجىرىمىڭىزبەن تانىسپىز. ءوزىڭىز ايتپاقشى، وتە ۇلكەن ماڭىزدى ماسەلە بولا تۇرا، جاپپاي تالقىلاۋ، ۇتاتىن جەرىمىز بەن ۇتىلاتىن تۇسىمىزدى جالپىعا ورتاق اقپاراتتىق كەڭىستىكتە تالقىلاۋ جاعى كەمشىن بولدى. مۇلدەم بولمادى دەسەك تە بولادى. وسىنىڭ سەبەبىن قايدان ىزدەگەن ءجون؟ لاۋازىمدى ازاماتتارىمىزدىڭ وسىنداي قادامعا ويلانباي بارعاندىعىنان با، الدە ءبىز ءۇشىن ارتىقشىلىعىنان گورى زياندى جاعى كوپ بولعاندىقتان، ەلدىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدار ءۇشىن ىستەلىپ وتىرعان شارا ما؟

- ەكىنشى تەزيسپەن كەلىسپەيمىن. نەگە ءبىز وسىنداي قادامعا باردىق دەگەن سۇراققا قاتىستى ءوز تۇجىرىمىمدى ايتايىن. ينتەگراتسيا كەرەك، وعان داۋ بولماۋى ءتيىس. تەك قانا ورتالىق ازيا كەڭىستىگىندە عانا ەمەس، جالپى تمد شەڭبەرىندە دە ينتەگراتسيانىڭ بولعانى دۇرىس. ويتكەنى، 70-80 جىل ءبىر مەملەكەتتىڭ اياسىندا بولدىق. ول از دەسەڭىز، پاتشالىق رەسەيدىڭ كەزىندەگى ينفراقۇرىلىم ءالى كۇنگە دەيىن قىزمەت ەتىپ كەلەدى. جولدار، كوممۋنيكاتسيا، ءوندىرىس ءبىر-بىرىنە باعىنىشتى. وسىنداي زور الەۋەتتى پايدالانۋ ءۇشىن ينتەگراتسيا كەرەك. سونىڭ ىشىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ توقسانىنشى جىلداردىڭ باس كەزىنەن بەرى ايتىپ كەلە جاتقان ينتەگراتسيا تۋرالى تۇجىرىمدارىنا دا مەنىڭ قارسىلىعىم جوق. بىراق، كەلىسپەيتىن تۇستارىم دا بار. ءبىز وزىمىزگە پايدالى جاعى مەن زياندى تۇسىن ءجىتى زەرتتەپ الۋىمىز كەرەك ەدى. بايىبىنا بارماي، تىم اسىعىس شەشىم قابىلدانىپ كەتتى. بارلىعى رەسەيدىڭ ىقپالىمەن بولىپ وتىر. رەسەي مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ، رەسەي مەن باتىس ەۋروپانىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭدەر كوبەيە ءتۇستى. اسىرەسە، سوڭعى 2-3 جىلدىقتا ول ۇدەپ كەتتى. رەسەي مەن گرۋزيانىڭ، رەسەي مەن ۋكراينانىڭ اراسىنداعى جاعداي شيەلەنىسە ءتۇستى. گاز قۇبىرلارىنا قاتىستى ماسەلە ۋشىقتى. وسىنداي ماسەلەلەر رەسەيدىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋگە دەگەن ىنتاسىن كەيىنگە قالدىردى. رەسەيدىڭ قازىرگى باسشىلارى كەدەندىك وداقتى العا تارتىپ، ونى تىم جيىلەتىپ جىبەردى. رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق ساياساتى مەن سىرتقى ساياسي مۇددەسى تۇرعىسىنان العاندا، بۇل ابدەن ورىندى دۇنيە. ال قازاقستان ءۇشىن بۇل ءتيىمسىز. ءتىپتى، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە مينسك ءۇشىن دە اسىعىس شەشىم بولدى. سەبەبى، ءبىز ءاۋ باستا كەدەندىك وداققا 2012 جىلى بارامىز دەپ ۋاعدالاسقانبىز.  بىراق، گرۋزياداعى سوعىستان كەيىن بۇل ماسەلە ەكى جىلعا ەرتە ىسكە اساتىنى تۋرالى شەشىم قابىلداندى. كەدەندىك وداق دەگەن وڭاي شارۋا ەمەس. كوپ ماسەلەنى كەلىسىپ، ۇيلەستىرۋ كەرەك. ول كوپ ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىن اۋقىمدى جۇمىس. وسىنداي ماسەلەلەر قىسقا مەرزىم ىشىندە، وتە ءۇستىرت جاسالدى. سونىڭ سالدارىنان، جاڭا جىلدان باستاپ كەدەندىك وداق كۇشىنە ەنسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن كيكىلجىڭدەر ورىن الىپ وتىر. رەسەي مەن بەلارۋستىڭ اراسىندا مۇنايعا قاتىستى داۋ تۋدى. ءبىز كولىك ماسەلەسىندە كەلىسە الماي وتىرمىز. نەگىزى، كەلىسپەيتىن ماسەلە وتە كوپ. جۇرتتىڭ الاڭداۋىنا نەگىز بار. ءالى كۇنگە دەيىن تولىققاندى شەشىلمەي وتىر. ەكىنشىدەن، وندىرىستىك قۋاتىمىز تەڭ ەمەس. كەدەندىك وداققا كىرۋ ارقىلى ءبىز ورتا جانە شاعىن بيزنەستىڭ جاعدايىن قيىنداتقالى وتىرمىز. رەسەيمەن نەمەسە بەلارۋسپەن تەرەزەمىز تەڭ ەمەس. بۇعان اشىق باسەكەلەستىكتىڭ جوق ەكەنىن قوسساڭىز، ەكى ەسە قيىن. ءبىزدىڭ كاسىپورىندارعا قانداي دا ءبىر سالىق جەڭىلدىكتەرى جاسالعان جوق. بۇگىنگىدەي قارجىلىق داعدارىستىڭ كەزىندە، بۇل، تۋراسىن ايتقاندا، «جىعىلعاندا جۇدىرىق» بولىپ وتىر. جەكەلەگەن دەرەكتەر بويىنشا قازىرگى كەزدە بىزدەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرىنىڭ تەڭ جارىمىنان استامى بانكروتتىققا ۇشىراعان نەمەسە بانكروتتىڭ از الدىندا تۇر. ناتيجەسى قالاي بولارىن بولجاۋ قيىن ەمەس. اكىمشىلىك قىسىمدا وتىرعان ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەرىمىز رەسەيدىڭ نەمەسە بەلارۋستىڭ كاسىپكەرلەرىمەن قالايشا اشىق باسەكەلەستىككە توتەپ بەرمەك؟

كەدەندىك وداقتى قۇرۋداعى رەسەيدىڭ ماقساتى - ماڭايىنداعى ەلدەردى وزىنە تارتۋ. ول ەلدەردىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋ پروتسەسىن تەجەۋ. بۇدان ەكى جىل  بۇرىن-اق رەسەي دسۇ-عا كىرۋگە دايىن وتىرعان. دالىرەك ايتساق، ەكىجاقتى كەلىسىمدەردى اياقتاپ، ەندى كوپجاقتى كەلىسىمگە كىرىسكەلى وتىرعان. قازاقستان ءالى دە ەكىجاقتى كەلىسىمدەردى جۇرگىزىپ جاتقان. سونىڭ ىشىندە تاۋار جانە قىزمەت نارىعىنا ەنۋ ماسەلەسىندە اقش، ەۋرووداق، ەكۆادور، ەل-سالۆادور جانە ساۋد ارابياسىمەن كەلىسىمگە كەلۋ عانا قالعان. ول از دەسەڭىز، 2007 جىلى رەسەي كەدەندىك وداق قازاقستان مەن رەسەي دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرگەننەن كەيىن قۇرىلادى دەپ رەسمي مالىمدەمە جاساعان بولاتىن. الايدا، اراعا جىل سالىپ، جاعداي وزگەرىپ كەتتى. كىمنىڭ مۇددەسى ەكەنى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.

كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، رەسەيدىڭ بۇل قادامى كەڭەس وداعىن اقىرىنداپ قايتا قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ءبىرىنشى قادامى ىسپەتتەس. ورتاق ەكونوميكالىق كەڭىستىككە كىرگەننەن كەيىن، الدىمەن جەرىمىزگە قول سالادى. كەدەندىك وداق العاشقى قادام ەكەنىن، ودان كەيىن تولىققاندى ەكونوميكالىق وداق قۇرىلاتىنىن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ وزدەرى دە ايتىپ وتىر. ال ەكونوميكالىق وداق بولسا، ونىڭ ارتىنان ساياسي وداقتىڭ پايدا بولاتىنى زاڭدىلىق. ساياسي وداق قۇرىلدى دەگەن ءسوز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر تەتىكتەرىن جوعارعى دەڭگەيگە بەرەمىز دەگەن ءسوز. قازاقستاننىڭ مۇنداي قادامعا بارۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبىن رەسەيدىڭ ىقپالىنىڭ وسكەنىمەن بايلانىستىرعان ءجون. 90-جىلدارى، ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا ايماقتا سىرتقى كۇشتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ مىقتىلارى قىتاي، رەسەي جانە باتىس، ياعني اقش پەن ەۋروپا بولاتىن. سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدا باتىستىڭ ءبىرشاما شەگىنگەنىن بايقاپ وتىرمىز. ول، ارينە، الەمدىك قارجى داعدارىسىمەن بايلانىستى. مۇنى رەسەي ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى. بوساپ قالعان مۇمكىندىكتەردى قىتاي دا قۇر جىبەرمەدى. اسىرەسە، ەنەرگەتيكا جانە ساۋدا ماسەلەسىندەگى پوزيتسياسىن نىعايتىپ الدى. قازىرگى كەزدە بۇل ەل ءبىزدىڭ مۇناي ونىمدەرىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرىن يەمدەنىپ وتىر. تەك مۇناي ءوندىرۋ عانا ەمەس، وڭدەۋ جانە تاسىمالداۋ ماسەلەسىندە دە پوزيتسياسى مىعىم. رەسەي بولسا، ەكونوميكا، كەدەن جاعىمەن شەكتەلمەي، ۇجىمدىق كەلىسىم-شارت قاۋىپسىزدىك ۇيىمى شەڭبەرىندە دە ءتيىمدى ارەكەت ەتتى. بۇل ۇيىمدى ناتو-مەن باسەكەلەس بولادى دەپ جۇرگەنى دە تەگىننەن-تەگىن ەمەس. وتكەن جىلى وسى ۇيىمنىڭ اياسىندا ناقتىلى اسكەري كۇشتەر پايدا بولدى. وعان دەيىن قاعاز جۇزىندە عانا بار بولاتىن.

- ياعني كەدەندىك وداققا كىرۋ اسىعىس قابىلدانعان شەشىم بولدى دەۋگە نەگىز بار عوي.

-  تولىق نەگىز بار. مەن كەدەندىك وداق تۋرالى ون اڭىزدى تەرىپ جازىپ شىقتىم. ءبىرىنشىسى - «وداق تەڭ قۇقىقتى نەگىزدە قۇرىلدى» دەگەن اڭىز. ەكىنشىسى - «تابىس ءادىل بولىنەدى» دەگەن اڭىز. ءۇشىنشىسى - «ءوزارا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ءتيىمدى جۇرەدى» دەگەن اڭىز. ءتورتىنشىسى - «وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ارتادى» دەگەن اڭىز. بەسىنشىسى - «ەكسپورت ۇلعايادى» دەگەن اڭىز. التىنشىسى - «حالىقتىڭ تۇرمىسى جاقسارادى» دەگەن اڭىز. جەتىنشىسى - «جاڭادان جۇمىس ورىندارى اشىلىپ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر شەشىمىن تابادى، سونىڭ سالدارىنان داعدارىستىڭ ىقپالى دا ازايادى» دەگەن اڭىز. سەگىزىنشىسى - «قازاقستاندىق كاسىپورىندار جەتىلدىرىلىپ، ينۆەستيتسيا كوپتەپ تارتىلىپ، جاڭا تەحنولوگيالار كەڭىنەن ەنە باستايدى» دەگەن اڭىز. توعىزىنشىسى - «كەدەندىك وداق دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋ باعىتىندا كۇش بىرىكتىرۋگە الىپ كەلەدى» دەگەن اڭىز. ونىنشىسى جانە ەڭ ۇلكەنى - «تاۋەلسىزدىكتىڭ ىرگەسى بەكيدى» دەگەن اڭىز. مۇنىڭ ءبارى دايەكسىز ايتىلا سالعان اڭگىمە ەمەس. بارلىعىنىڭ دا دايەكتەمەلەرى بار.

اڭگىمەلەسكەن جۇلدىز ءابدىلدا.

تاقىرىپقا وراي

مۇحتار تايجان، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:

ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك 14 ەسە!

كەدەندىك وداقتىڭ قازاقستانعا بەرەرى اسا كوپ ەمەس. ءبىز وداققا مۇشە بولۋ ارقىلى ورتاق كەدەندىك تاريفكە باعىنامىز. بيىلعى جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا دەيىنگى كورسەتكىش بويىنشا، رەسەيدىڭ ورتاشا كەدەندىك ءتاريفى 16 پايىز. بەلارۋستىكى 12 پايىز دا، قازاقستاندىكى 5-اق پايىز. كەدەندىك وداققا كىرۋ ارقىلى ءبىز رەسەيدىڭ كەدەندىك ساياساتىنا قوسىلىپ كەتىپ وتىرمىز. نەگە دەسەڭىز، بىرىڭعاي كەدەندىك ءتاريفتىڭ 92 پايىزى - رەسەيدىكى. ال بۇل تاريف رەسەيدىڭ ءوندىرىسىن قورعاۋعا باعىتتالعان. قازاقستان ءالى كۇنگە دەيىن شيكىزاتتىق ەل. بىزدە وڭدەۋشى ونەركاسىپ دامىماعان. ءوز ءوندىرۋشىمىز بولماعاندىقتان، بۇل تاريفتەن بىزگە ەشقانداي دا پايدا جوق. ەكىنشىدەن، كسرو-نىڭ ونەركاسىپتىك كۇش-قۋاتىنىڭ 80 پايىزى رەسەيدە قالدى. ەكونوميكانىڭ قايتا وڭدەۋ سەكتورى دا سونىڭ ىشىندە. ۇشىنشىدەن، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى رەسەيدىكىنەن 14 ەسەگە كىشى. ياعني، تەڭسىزدىك 14 ەسە. بەلارۋستىكى 34 ەسە. رەسەيدىڭ داۋسى 57 پايىز دا، باسقا ەكى مەملەكەتتىكى 21,5 پايىزدان. وسىنىڭ ءوزى-اق تەپە-تەڭدىكتىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى.

كەدەندىك وداققا كىرۋدەن ەڭ الدىمەن قازاقستاندىق تۇتىنۋشىلار زارداپ شەگەدى. ورتاشا تاريف كەم دەگەندە ەكى ەسەگە وسەتىندىكتەن، سىرتتان كەلەتىن تاۋار باعاسى دا وسىنشاعا قىمباتتايدى. ال رەسەيدەن كەلەتىن تاۋاردىڭ باعاسى ارزاندامايدى. ينفلياتسيانىڭ وسۋىنە وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى.