Árbir memleketting óz iydeologiyasy bar. IYdeologiyasy myqty jәne ony óz últy qoldaghan jәne sol últtyng mýddesine say keletin iydeologiya ghana ómirsheng keledi. Jәne múnday iydeologiyalar qansha uaqyt ótse de halyqtyng jadynda janghyryp túrady nemese әdeyi janghyrtylady. Búl jaghdayda memlekettik nasihat ta myqtap iske kirisedi. Qazir Resey tarihynda osy jaghday kórinis tabuda. Orystyng imperiyalyq sayasaty qayta jandanuda. Saqtanu ýshin de basqa elding osynday sayasy oy tarihynan habardau bolu qajet. Osyghan oray Reseyding sayasiy-qúqyqtyq ilim tarihynan mәlimet beru jón bolady.

Sonymen búl elding iydeologiyalyq tarihynyng bastauyn izdesek ony Ejelgi Rusi memleketining qalyptasa bastalghan kezinen-aq tabamyz. Múnday bastaulardy әr memleketting tarihynan da tabamyz. Mysaly, erte týrki jazbalaryndaghy Bumyn qaghan, Kýltegin, Tonykók ósiyetterin osynday iydeologiyagha jatqyzugha bolady. Múnday jazbalar nemese ósiyetter orys tarihynda da kóptep kezdesedi. Olardyng bәrine toqtalyp jatpay-aq  Filofeyding «Moskva – ýshinshi Riym» degen teoriyasyn alsaq ta jetkilikti.

Sayasy oy tarihyna «Moskva - ýshinshi Riym» degen atpen engen teoriyanyng avtory Pskovtan shyqqan monah Filofey ózining iydeologiyalyq baghdary jaghynan iosiflyan boldy. Onyng pskovtyq diyak Munehinge jazghan arnau hattary Reseyding kýshtiligin jәne ýstemdigin batyl qorghaghan jәne sony maqsat etken sayasy kózqarastarymen erekshelenedi jәne búl shygharma XVI-XVII ghasyrlar boyy birneshe núsqaularda kóshirilip keldi. «Mәskeuding úly knyazi Vasiliy Ivanovichke arnau», «Býkil Rusiting úly knyazi jәne biyleushi patshasy Ivan Vasilievichke arnau» degen jazbalarynda Filofey Orys memleketining kýshtiligi men quattylyghy turaly iydeyalardy algha tartady.

Ol XV ghasyrdyng sony men XVI ghasyrdyng basyndaghy qalyptasqan tarihy ahualdy sayasy túrghyda baghalay otyryp, Reseyding bolashaq sayasy damuyn pravoslavtyq hristian dinining taghdyrymen baylanystyrady jәne mynaday   tújyrym jasaydy: «búrynghy eki Rim qúlady, ýshinshisi bar, al tórtinshisi bolmaydy». Filofey alghashqy ekeuining (Batys Rim men Vizantiyanyn) kýireuin dinge opasyzdyq jasau әreketimen týsindiredi jәne Moskva patshalyghyn osy eki imperiyanyng múrageri retinde qasiyetti joldan auytqymaugha shaqyrdy.

Týrikterding 1453 jyly Konstantinopolidi jaulap aluynyng nәtiyjesinde Vizantiya (ekinshi Riym) qúlady. Osy kezde pravoslaviyening shyghystaghy bir bútaghy Moskva memleketi - ózderining kýshti de ortalyqtandyrylghan memleketin qúru ýshin bar kýshin salyp jatty. Orys memleketining ornatyluy Mәskeu knyazidigining Novgorod respublikasyn qosyp aluymen jәne Vizantiyanyng qúlauymen túspa-tús keledi.

Filofeyding teoriyasy boyynsha «últtyng keneni, memleketting kýshengi – halyqtyng ózine erekshe mindet jýktelgeni jәne ol osy mindetti oryndaugha tiyis ekendigi turaly ishki senimining әdettigi syrtqy belgisi bolyp tabylady. Sondyqtan da Mәskeu knyazidigining shaghyn memleketten territoriyalyq auqymy jaghynan ýlken memleketke ainaluy onyng halqyn ol shyghys hristiandyghyn qútqaru ýshin jaralghan degen oigha amalsyz alyp keldi». Ejelgi Rim memleketi men Vizantiyanyng quattylyghy turaly tarihta az jazylghan joq. Vizantiya imperiyasynyng ózi ghana myng jyldan astam ómir sýrdi  jәne býkil Europa men Soltýstik Afrika jәne Tayau Shyghys elderine yqpalyn jýrgizip keldi.

«Ekinshi Rimnin» qúlauy europalyqtargha, әsirese pravoslavtyq hristandargha toryghu men ókinish әkeldi. Vizantiya imperiyasy qúlaghannan keyingi halyqtyng búl kónil-kýiin Filofey tiyimdi paydalana bildi. Vizantiyanyng qúlauy men Mәskeuding kýshengi jaghdayyn salystyra otyryp ol orys halqyn pravoslavie dinining songhy tiregi etip kórsetti.

Orystardyng Reseyding peshenesine erekshe taghdyr jazylghan degen senimin (Mәskeuding – ýshinshi Rim mәrtebesine layyqtylyghy) bibliyalyq jәne patriottyq bedelder de nyghayta týsti. Filofeyding «Mәskeu – ýshinshi Riym» teoriyasynyng saldary – orystardyng Reseyge pravoslaviyening songhy tiregi, qorghany boludy jazghan degen óz taghdyryn týisinuding nyq senimi bola aldy. Alghashqy eki Rimning kýireuin dinge opasyzdyq jasaudan dep týsindirgen Filofey Mәskeu patshalyghyn osy eki imperiyanyng múrageri retinde dәripteydi jәne qasiyetti joldan auytqymaugha shaqyrady.  Filofeyding búl teoriyasyn orystar esterinen shygharghylary kelmeydi.

Olar ózderin pravoslavtyq hristandardyng qorghaushysy retinde kóredi. Búl jaghday ótken ghasyrlardaghy orys-týrik soghystary men Yugoslaviya ydyraghannan keyingi Serbiyadaghy jәne osy Yugoslaviya qúramynda bolghan basqa respublikalardaghy músylmandarmen bolghan qaqtyghystar kezinde aiqyn kóringen bolatyn. Osy oqighalar kezinde Resey slavyandar men pravosloviyelikterdi barynsha qorghaghan bolatyn. Búl kezde әlem sayasatkerleri de «Ýshinshi Rimnin» bar ekendigin bilgen edi.

Ukrainanyng Batysqa bet búruyn Resey memleketi ózderining «Ýshinshi Riym» boluyn azayta týsetin, bolashaqta odan mýldem aiyratyn qadam dep týsinedi. Reseyding Ukrainadan aiyrylmau ýshin jasap jatqan býgingi әreketteri de osydan. Resey NATO-ny óz shekarasyna jaqyndatpau ýshin de slavyandyq jәne pravoslavtyq diny bauyrlaryn óz uysynan shygharmaudy myqtap qolgha alady jәne solay istep de jatyr. Ukrainadaghy Resey әreketterin osylay týsinuge bolady.

AQSh-tyng әskery bazalary әlemning әr aimaghynda, jer sharynyng týkpir-týkpirinde bar. Osynday әskery bazalary arqyly geosayasatta da basymdyqqa ie boluda. Al Reseyding basqa elderde múnday bazalary joq. NATO bolsa Reseyding Shyghysynan da, Batysynan da jaqyndap keledi. Pribaltika elderi arqyly Soltýstik-batystan qyspaqqa alsa, endi Ukraina arqyly Ontýstik-batystan da әskery kýshke ie bolugha úmtyluda.Sondyqtan da Ukraina Batysqa bet búrghanda Ukrainadaghy Sevastopoli әskeriy-teniz flotynan aiyrylyp qalmau ýshin Qyrymdy anneksiyalaugha mәjbýr boldy. Yaghni, búrynnan kele jatqan niyetin iske asyrdy. 

Imperiyalardyng túyaq serper tústa da bir silkinip qalatyny bar. Múnday jaghdayda sayasatkerlerding qatelespegenin dúrys kóremiz. Olardyng adamzat bolashaghy ýshin parasatty sheshimder qabyldaghanyn dúrys kóremiz. «Sayasatkerlerding aqyldy boluy kerek uaqytynan on jyldan keyin aqyldy bolatyndyghy tanqalarlyq nәrse» dep aitypty ghoy Devid Lloyd Djordj. Solay bolyp jýrmesin dep tileyik.

Qazir Resey ýkimeti Ukraina biyligi óz halqyna, qarapayym halyqqa armiya shyghardy, aviasiya men tankiler de paydalanyluda dep baybalam saluda. Al ózderining sheshen halqyna jasaghandaryn, Groznyigha, basqa da qalalargha múzday qarulanghan әsker shygharghanyn jәne tipti óz halqyna jasaghan soghysynyng birneshe jylgha sozylghanyn eske alar emes.  Biz búdan «Mәskeuding – ýshinshi Riym» boludan ainymaghanyn kóremiz. Putinning 2008 jyly Buharestte ótken NATO sammiytinde «Ukraina –jasandy memleket» jәne birneshe jyl búryn «Kenes Odaghynyng ydyrauy HH ghasyrdyng ýlken apaty» dep aitqanyn talaylar estidi. Qazir Putinning osy sózine der kezinde kónil bólinbegenine Batys elderi ókinude. 9 mamyr kýngi әskery paradta sóilegen sózinde Putin Qyrym men Sevastopoliding Reseyge qosyluy turaly «biz qaytadan birge boldyq» degendi aitty. Endi búghan da kónil bólinbes pe eken?

Filofey alghashqy eki Rimning qúlauyn dinge jasalghan opasyzdyqtan kórse, qazirgi «Ýshinshi Rimnin» qúlauy bauyrlas halyqtardyng «opasyzdyghynan» bolatyn siyaqty. Filofey «Ýshinshi Riym» qúlasa «tórtinshisi» bolmaydy» dep de aitqan.   Filofey de ózining bolashaq úrpaqtaryn myqtap-aq saqtandyrghan eken. Múnday teoriyadan biz de saqtana biluimiz kerek. Elimizde, býkil әlemde beybitshilik jәne yntymaq, birlik bolsyn. Sayasatkerler de osynday tilekte bolsa ghoy.  Jәne múnday tilekteri men niyetteri shynayy bolsa eken.

Bekmyrza SYRYMBETÚLY, Qyzylorda qalasy

Abai.kz