ءاربىر مەملەكەتتىڭ ءوز يدەولوگياسى بار. يدەولوگياسى مىقتى جانە ونى ءوز ۇلتى قولداعان جانە سول ۇلتتىڭ مۇددەسىنە ساي كەلەتىن يدەولوگيا عانا ومىرشەڭ كەلەدى. جانە مۇنداي يدەولوگيالار قانشا ۋاقىت وتسە دە حالىقتىڭ جادىندا جاڭعىرىپ تۇرادى نەمەسە ادەيى جاڭعىرتىلادى. بۇل جاعدايدا مەملەكەتتىك ناسيحات تا مىقتاپ ىسكە كىرىسەدى. قازىر رەسەي تاريحىندا وسى جاعداي كورىنىس تابۋدا. ورىستىڭ يمپەريالىق ساياساتى قايتا جاندانۋدا. ساقتانۋ ءۇشىن دە باسقا ەلدىڭ وسىنداي ساياسي وي تاريحىنان حابارداۋ بولۋ قاجەت. وسىعان وراي رەسەيدىڭ ساياسي-قۇقىقتىق ءىلىم تاريحىنان مالىمەت بەرۋ ءجون بولادى.

سونىمەن بۇل ەلدىڭ يدەولوگيالىق تاريحىنىڭ باستاۋىن ىزدەسەك ونى ەجەلگى رۋس مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسا باستالعان كەزىنەن-اق تابامىز. مۇنداي باستاۋلاردى ءار مەملەكەتتىڭ تاريحىنان دا تابامىز. مىسالى، ەرتە تۇركى جازبالارىنداعى بۋمىن قاعان، كۇلتەگىن، تونىكوك وسيەتتەرىن وسىنداي يدەولوگياعا جاتقىزۋعا بولادى. مۇنداي جازبالار نەمەسە وسيەتتەر ورىس تاريحىندا دا كوپتەپ كەزدەسەدى. ولاردىڭ بارىنە توقتالىپ جاتپاي-اق  فيلوفەيدىڭ «موسكۆا – ءۇشىنشى ريم» دەگەن تەورياسىن الساق تا جەتكىلىكتى.

ساياسي وي تاريحىنا «موسكۆا - ءۇشىنشى ريم» دەگەن اتپەن ەنگەن تەوريانىڭ اۆتورى پسكوۆتان شىققان موناح فيلوفەي ءوزىنىڭ يدەولوگيالىق باعدارى جاعىنان يوسيفليان بولدى. ونىڭ پسكوۆتىق دياك مۋنەحينگە جازعان ارناۋ حاتتارى رەسەيدىڭ كۇشتىلىگىن جانە ۇستەمدىگىن باتىل قورعاعان جانە سونى ماقسات ەتكەن ساياسي كوزقاراستارىمەن ەرەكشەلەنەدى جانە بۇل شىعارما ءXVى-ءXVىى عاسىرلار بويى بىرنەشە نۇسقاۋلاردا كوشىرىلىپ كەلدى. «ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازى ۆاسيلي يۆانوۆيچكە ارناۋ»، «بۇكىل ءرۋستىڭ ۇلى كنيازى جانە بيلەۋشى پاتشاسى يۆان ۆاسيلەۆيچكە ارناۋ» دەگەن جازبالارىندا فيلوفەي ورىس مەملەكەتىنىڭ كۇشتىلىگى مەن قۋاتتىلىعى تۋرالى يدەيالاردى العا تارتادى.

ول XV عاسىردىڭ سوڭى مەن ءXVى عاسىردىڭ باسىنداعى قالىپتاسقان تاريحي احۋالدى ساياسي تۇرعىدا باعالاي وتىرىپ، رەسەيدىڭ بولاشاق ساياسي دامۋىن پراۆوسلاۆتىق حريستيان ءدىنىنىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستىرادى جانە مىناداي   تۇجىرىم جاسايدى: «بۇرىنعى ەكى ريم قۇلادى، ءۇشىنشىسى بار، ال ءتورتىنشىسى بولمايدى». فيلوفەي العاشقى ەكەۋىنىڭ (باتىس ريم مەن ۆيزانتيانىڭ) كۇيرەۋىن دىنگە وپاسىزدىق جاساۋ ارەكەتىمەن تۇسىندىرەدى جانە موسكۆا پاتشالىعىن وسى ەكى يمپەريانىڭ مۇراگەرى رەتىندە قاسيەتتى جولدان اۋىتقىماۋعا شاقىردى.

تۇرىكتەردىڭ 1453 جىلى كونستانتينوپولدى جاۋلاپ الۋىنىڭ ناتيجەسىندە ۆيزانتيا (ەكىنشى ريم) قۇلادى. وسى كەزدە پراۆوسلاۆيەنىڭ شىعىستاعى ءبىر بۇتاعى موسكۆا مەملەكەتى - وزدەرىنىڭ كۇشتى دە ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن بار كۇشىن سالىپ جاتتى. ورىس مەملەكەتىنىڭ ورناتىلۋى ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ نوۆگورود رەسپۋبليكاسىن قوسىپ الۋىمەن جانە ۆيزانتيانىڭ قۇلاۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى.

فيلوفەيدىڭ تەورياسى بويىنشا «ۇلتتىڭ كەڭەيۋى، مەملەكەتتىڭ كۇشەيۋى – حالىقتىڭ وزىنە ەرەكشە مىندەت جۇكتەلگەنى جانە ول وسى مىندەتتى ورىنداۋعا ءتيىس ەكەندىگى تۋرالى ىشكى سەنىمىنىڭ ادەتتىگى سىرتقى بەلگىسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ شاعىن مەملەكەتتەن تەرريتوريالىق اۋقىمى جاعىنان ۇلكەن مەملەكەتكە اينالۋى ونىڭ حالقىن ول شىعىس حريستياندىعىن قۇتقارۋ ءۇشىن جارالعان دەگەن ويعا امالسىز الىپ كەلدى». ەجەلگى ريم مەملەكەتى مەن ۆيزانتيانىڭ قۋاتتىلىعى تۋرالى تاريحتا از جازىلعان جوق. ۆيزانتيا يمپەرياسىنىڭ ءوزى عانا مىڭ جىلدان استام ءومىر ءسۇردى  جانە بۇكىل ەۋروپا مەن سولتۇستىك افريكا جانە تاياۋ شىعىس ەلدەرىنە ىقپالىن جۇرگىزىپ كەلدى.

«ەكىنشى ءريمنىڭ» قۇلاۋى ەۋروپالىقتارعا، اسىرەسە پراۆوسلاۆتىق حريستاندارعا تورىعۋ مەن وكىنىش اكەلدى. ۆيزانتيا يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىنگى حالىقتىڭ بۇل كوڭىل-كۇيىن فيلوفەي ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى. ۆيزانتيانىڭ قۇلاۋى مەن ماسكەۋدىڭ كۇشەيۋى جاعدايىن سالىستىرا وتىرىپ ول ورىس حالقىن پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ سوڭعى تىرەگى ەتىپ كورسەتتى.

ورىستاردىڭ رەسەيدىڭ پەشەنەسىنە ەرەكشە تاعدىر جازىلعان دەگەن سەنىمىن (ماسكەۋدىڭ – ءۇشىنشى ريم مارتەبەسىنە لايىقتىلىعى) بيبليالىق جانە پاتريوتتىق بەدەلدەر دە نىعايتا ءتۇستى. فيلوفەيدىڭ «ماسكەۋ – ءۇشىنشى ريم» تەورياسىنىڭ سالدارى – ورىستاردىڭ رەسەيگە پراۆوسلاۆيەنىڭ سوڭعى تىرەگى، قورعانى بولۋدى جازعان دەگەن ءوز تاعدىرىن ءتۇيسىنۋدىڭ نىق سەنىمى بولا الدى. العاشقى ەكى ءريمنىڭ كۇيرەۋىن دىنگە وپاسىزدىق جاساۋدان دەپ تۇسىندىرگەن فيلوفەي ماسكەۋ پاتشالىعىن وسى ەكى يمپەريانىڭ مۇراگەرى رەتىندە دارىپتەيدى جانە قاسيەتتى جولدان اۋىتقىماۋعا شاقىرادى.  فيلوفەيدىڭ بۇل تەورياسىن ورىستار ەستەرىنەن شىعارعىلارى كەلمەيدى.

ولار وزدەرىن پراۆوسلاۆتىق حريستانداردىڭ قورعاۋشىسى رەتىندە كورەدى. بۇل جاعداي وتكەن عاسىرلارداعى ورىس-تۇرىك سوعىستارى مەن يۋگوسلاۆيا ىدىراعاننان كەيىنگى سەربياداعى جانە وسى يۋگوسلاۆيا قۇرامىندا بولعان باسقا رەسپۋبليكالارداعى مۇسىلماندارمەن بولعان قاقتىعىستار كەزىندە ايقىن كورىنگەن بولاتىن. وسى وقيعالار كەزىندە رەسەي سلاۆياندار مەن پراۆوسلوۆيەلىكتەردى بارىنشا قورعاعان بولاتىن. بۇل كەزدە الەم ساياساتكەرلەرى دە ء«ۇشىنشى ءريمنىڭ» بار ەكەندىگىن بىلگەن ەدى.

ۋكراينانىڭ باتىسقا بەت بۇرۋىن رەسەي مەملەكەتى وزدەرىنىڭ ء«ۇشىنشى ريم» بولۋىن ازايتا تۇسەتىن، بولاشاقتا ودان مۇلدەم ايىراتىن قادام دەپ تۇسىنەدى. رەسەيدىڭ ۋكراينادان ايىرىلماۋ ءۇشىن جاساپ جاتقان بۇگىنگى ارەكەتتەرى دە وسىدان. رەسەي ناتو-نى ءوز شەكاراسىنا جاقىنداتپاۋ ءۇشىن دە سلاۆياندىق جانە پراۆوسلاۆتىق ءدىني باۋىرلارىن ءوز ۋىسىنان شىعارماۋدى مىقتاپ قولعا الادى جانە سولاي ىستەپ دە جاتىر. ۋكرايناداعى رەسەي ارەكەتتەرىن وسىلاي تۇسىنۋگە بولادى.

اقش-تىڭ اسكەري بازالارى الەمنىڭ ءار ايماعىندا، جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بار. وسىنداي اسكەري بازالارى ارقىلى گەوساياساتتا دا باسىمدىققا يە بولۋدا. ال رەسەيدىڭ باسقا ەلدەردە مۇنداي بازالارى جوق. ناتو بولسا رەسەيدىڭ شىعىسىنان دا، باتىسىنان دا جاقىنداپ كەلەدى. پريبالتيكا ەلدەرى ارقىلى سولتۇستىك-باتىستان قىسپاققا السا، ەندى ۋكراينا ارقىلى وڭتۇستىك-باتىستان دا اسكەري كۇشكە يە بولۋعا ۇمتىلۋدا.سوندىقتان دا ۋكراينا باتىسقا بەت بۇرعاندا ۋكرايناداعى سەۆاستوپول اسكەري-تەڭىز فلوتىنان ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن قىرىمدى اننەكتسيالاۋعا ءماجبۇر بولدى. ياعني، بۇرىننان كەلە جاتقان نيەتىن ىسكە اسىردى. 

يمپەريالاردىڭ تۇياق سەرپەر تۇستا دا ءبىر سىلكىنىپ قالاتىنى بار. مۇنداي جاعدايدا ساياساتكەرلەردىڭ قاتەلەسپەگەنىن دۇرىس كورەمىز. ولاردىڭ ادامزات بولاشاعى ءۇشىن پاراساتتى شەشىمدەر قابىلداعانىن دۇرىس كورەمىز. «ساياساتكەرلەردىڭ اقىلدى بولۋى كەرەك ۋاقىتىنان ون جىلدان كەيىن اقىلدى بولاتىندىعى تاڭقالارلىق نارسە» دەپ ايتىپتى عوي دەۆيد للويد دجوردج. سولاي بولىپ جۇرمەسىن دەپ تىلەيىك.

قازىر رەسەي ۇكىمەتى ۋكراينا بيلىگى ءوز حالقىنا، قاراپايىم حالىققا ارميا شىعاردى، اۆياتسيا مەن تانكىلەر دە پايدالانىلۋدا دەپ بايبالام سالۋدا. ال وزدەرىنىڭ شەشەن حالقىنا جاساعاندارىن، گروزنىيعا، باسقا دا قالالارعا مۇزداي قارۋلانعان اسكەر شىعارعانىن جانە ءتىپتى ءوز حالقىنا جاساعان سوعىسىنىڭ بىرنەشە جىلعا سوزىلعانىن ەسكە الار ەمەس.  ءبىز بۇدان «ماسكەۋدىڭ – ءۇشىنشى ريم» بولۋدان اينىماعانىن كورەمىز. ءپۋتيننىڭ 2008 جىلى بۋحارەستتە وتكەن ناتو سامميتىندە «ۋكراينا –جاساندى مەملەكەت» جانە بىرنەشە جىل بۇرىن «كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى حح عاسىردىڭ ۇلكەن اپاتى» دەپ ايتقانىن تالايلار ەستىدى. قازىر ءپۋتيننىڭ وسى سوزىنە دەر كەزىندە كوڭىل بولىنبەگەنىنە باتىس ەلدەرى وكىنۋدە. 9 مامىر كۇنگى اسكەري پارادتا سويلەگەن سوزىندە پۋتين قىرىم مەن سەۆاستوپولدىڭ رەسەيگە قوسىلۋى تۋرالى ء«بىز قايتادان بىرگە بولدىق» دەگەندى ايتتى. ەندى بۇعان دا كوڭىل بولىنبەس پە ەكەن؟

فيلوفەي العاشقى ەكى ءريمنىڭ قۇلاۋىن دىنگە جاسالعان وپاسىزدىقتان كورسە، قازىرگى ء«ۇشىنشى ءريمنىڭ» قۇلاۋى باۋىرلاس حالىقتاردىڭ «وپاسىزدىعىنان» بولاتىن سياقتى. فيلوفەي ء«ۇشىنشى ريم» قۇلاسا ء«تورتىنشىسى» بولمايدى» دەپ دە ايتقان.   فيلوفەي دە ءوزىنىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىن مىقتاپ-اق ساقتاندىرعان ەكەن. مۇنداي تەوريادان ءبىز دە ساقتانا ءبىلۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدە، بۇكىل الەمدە بەيبىتشىلىك جانە ىنتىماق، بىرلىك بولسىن. ساياساتكەرلەر دە وسىنداي تىلەكتە بولسا عوي.  جانە مۇنداي تىلەكتەرى مەن نيەتتەرى شىنايى بولسا ەكەن.

بەكمىرزا سىرىمبەتۇلى، قىزىلوردا قالاسى

Abai.kz