– Medisina ghylymdarynyng magistri, Qytay Halyq Respublikasy iynemen emdeu qoghamynyng mýshesi, QHR-daghy qazaq dә­ri­gerlik-dәrishilik ghylymy qoghamynyng jauap­ty hatshysysyz. Atamekenge ora­lyp, jeke klinika ashyp, júmys istep jat­qanynyzgha ýsh jyl boldy. Nәtiyjesi qa­lay?

– Búl ortalyqty ashpas búryn әueli elge kelip, halyqtyng jaghdayymen ta­nys­tym. Biz atamekenimizge «qaptaghan Qy­tay­dyng ishinde jýrip, bala-shaghamyz sol el­ge sinip ketpesin» dep keldik. Qazir qy­zym da, úlym da qazaqsha da, oryssha da ýirendi. Aghylshyn tilin әu bastan bi­le­di. Sonymen, bir jylday dayyndyq jú­­mystaryn jýrgizip, diplomdarymnyng zan­­dylyghyn teksertip, liysenziyagha óti­nish berdim. Qytayda bilim alghannan keyin búl jerdegi keybir medisinalyq ere­jelerdi bile bermeymiz. Tiyisti qú­jat­tar­men tanysyp shyghyp, keybir kemshi­lik­terdi týzettik. Búdan bólek, klinika qyzmetine tekseruler jýrgizildi. Sol tek­serister arqyly júmysymdaghy ol­qy­lyqtar anyqtaldy. Onyng barlyghyn óz elimizding talaptaryna say jolgha qoydym. Is barysynda nauqastarmen tildesu ýshin qazaq, qytay, aghylshyn tilin jetik bilu azdyq etetinin de týsindim. Onyng ýstine mún­daghy keybir diagnoz týrleri, ter­miyn­der tek orys tilinde aitylady eken. Sol se­bepti orys tilin ýirenuime tura keldi. Qa­zir biliktiligimdi arttyru ýshin Almaty memlekettik medisina qyzmetkerlerining bi­limin jetildiru institutynda nev­ro­logiya bólimining reziydenturasynda oqyp jatyrmyn. Eki jyldan song bitiremin. Týske deyin uniyversiytette profes­sor­lardan dәris alamyn, tәjiriybe ýirene­min. Týsten keyin nauqastargha kónil bó­le­min. 

– Qay tilde bilim alyp jýrsiz? 

– Eki tilde. Áriyne, bastapqyda orys ti­linde jýretin leksiyalar qiyn boldy. So­ghan qaramastan, zeyin qoyyp, ty­ry­syp jatyrmyn. Terminderden asa qiy­nal­maymyn, auyzeki sóilesuge kelgende, az­dap aqsanqyrap qalamyn. Aldaghy ua­qyt­ta búl kedergilerdi de jenemin degen oi­damyn. 

– Emdelushiler arasynda orystildiler kóp pe?

– Orys últynyng ókilderi, orystildi qa­zaqtar ghana emes, dýngender, kәrister jәne basqa da aghayyndar keledi. Olar qazaq tilin bilmegen jaghdayda búryn au­dar­mashy arqyly sóilesetinmin. Qazir ózim tildesip, bir kisidey týsinisetin jagh­day­gha jettim.

– Qytay elimen salystyrghanda, bizding medisinamyzdyng damuy qalay eken?

– Gigiyenalyq jaghynan alghanda al­dyn­ghy qatarda dep aitugha bolady. Al me­disinalyq emdeu әdisteri jaghynan, әriy­ne, Qytayda adam da, maman da kóp. Tә­jiriybe de jetkilikti. Bizding elimizge әli jete qoymaghan zamanauy jabdyqtary bar. Taghy bir bayqaghanym, búl jaqta bar bol­ghany 3 ailyq kurspen ayaqtalatyn bi­lim Qytayda alty jyl arnayy oqy­ty­lady. Shyghys medisinasynyng otany Qy­tay ekenin eskersek, olarmen әzirge te­re­zemizdi tenestire almaymyz. Biraq Qa­zaqstan da eshkimnen kende emes. Oqy­tu metodikalary, elektrondy qúryl­ghy­lary jaghynan kenje qalyp jatqan joq.

– Osy Shyghys medisinasynyng emdeu tә­silderin nauqastar týsinip jatyr ma?

– Kózi ashyq, oqyghan-toqyghany mol ziya­ly qauym ókilderi jaqsy týsinedi. Key­de emdelushiler tamyr ústaghanyma qarap, meni baqsy-balger eken dep oilap qalady. Olarmen asyqpay otyryp sói­lesip, Shyghys medisinasy – tamyr ús­taudy ýiretetin arnauly ghylym ekenin týsindiremin. Búl sala Qytayda arnayy pәn retinde oqytylatynyn mysalgha kel­tiremin. Qazaq medisinasynda da ta­myr ústaudyng toghyz týrli әdisi bar. Ata­la­rymyz atam zamannan tamyr ústau ar­qyly týrine, ónine, kózine, iyisine qarap diagnoz qoyghan. Tamyr ústap qana qoy­may, qosymsha UZY apparattaryna tý­si­rip, laboratoriyalyq tekseruler jýrgi­zemiz. Bizding ortalyq Shyghys pen qazaq medisinasyn biriktire otyryp, shóppen emdeudi maqsat etedi. 

– Taghy bir erekshelikteriniz, altyn iyne­men emdeu әdisi jaqsy jolgha qoyylghan. Bi­raq biluimizshe, әzirge Qazaqstanda shiy­paly altyn iyne shygharylmaydy. Sizder qay­dan alasyzdar?

– Aty «altyn iyne» atalghanymen, za­ty eshqandayda altyn emes. Kezinde el biy­legen patshalar, handar, qoly jetken bay-baghlandar emdik iynelerdi altynnan ja­satqan eken. Sol kezden bastap «altyn iyne» dep atalyp ketipti. Shamasy kel­me­gen­der kýmis pen qolagha auysyp, jan-januar­lardyng ýshkir sýiekterimen de denedegi nýktelerdi titirkendirip otyr­ghan. Qazir tot baspaytyn bolattan dayyn­dalady. Altyn iyne alghash Qytayda payda bolghan, qazir Reseyde, Ontýstik Koreyada shygharylady. Arnayy firmalar arqyly sol memleketterden tapsyrys­pen aldyramyz.

– Bir adamgha qansha iyne ketedi?

– Nauqastyng jaghdayyna qaray, 70-80 tal qoldanuymyz mýmkin. Keyde bir adam­gha bir iyne de jetedi. Bastapqyda al­tyn iyneni ýnemdeu ýshin qaynatyp, qayta qol­dana beretin. Biraq medisinanyng damuymen qatar, adamnyng kózi kórmegen, qú­laghy estimegen auru týrleri payda boldy. Óitkeni qansha dezinfeksiyalasa da keybir mikrobtar ólmey qaluy mým­kin. Qytay dýniyejýzi boyynsha gepatit pen SPID júqpaly dertinen aldynghy qatargha shyqqannan keyin altyn iyneni qayta paydalanugha tyiym saldy. Biz osy tә­jiriybege sýienemiz. IYneni bir ret shan­shy­ghannan keyin, nauqastyng kózinshe qo­qys jәshigine laqtyramyz. Keyin za­lal­syzdandyru ýshin arnayy oryndargha ót­kizemiz. 

– Basqa memleketten aldyrghan son, ba­ghasy jogharylap ketpey me?

– Tenge qúnsyzdanghan son, baghada óz­geris boldy. Biraq qalay degenmen de ha­lyqtyng qaltasymen sanasamyz. Asa qym­bat emes. Nauqastargha tiyimdi bolsyn de­gen oimen, emdeu aqysyn qatty kóter­gen joqpyz. Men elge payda tabu ýshin emes, enbek etuge kelgen azamatpyn. 

– Dúrys eken. Jalpy, emdelushiler kó­bine qanday aurugha shaghymdanady? Al­tyn iynening barlyq dertke kómegi tie me?

– Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiy­mynyng densaulyq saqtau basqarmasy al­tyn iynemen 46 týrli aurudy emdeuge rúq­sat etken. Sonyng ishinde jýike auru­laryna jaqsy kómektesedi. Qazir adam­dardyng jýike jýiesi sharshaghan. Jýrek te erte bastan syr bere bastady. Bireuding úi­qysy, bireuding kónil kýii, endi bireuding as qorytu jýiesi dúrys emes. Beldegi, moyyn­daghy gryjalargha, bedeulik pen bel­sizdikke, immuniytetti kóteruge, er­lerdin, әielderding garmondaryndaghy auyt­qushylyqqa, asqazan, ishek joly auru­laryna paydasy mol. 

Jogharyda aityp ótken 46 týrli auru­dyng barlyghy birdey kýndelikti ómirde kezdesedi dep aita almaymyn. Jiyr­ma­dan astam auru týrine altyn iyneni ýnemi qol­danamyz. Kitap jýzinde jazylghan ne­mese bizde kezdespeytin auru týrleri de bar. 

– Qús túmauy siyaqty jedel damityn virus­tar ma?

– Nauqastyng immundy jýiesin kó­teru ýshin qús túmauyna iyne qoiygha bola­dy. Al júq­paly aurulargha, jýkti әiel­derge, qú­tyrma virusyna, soqyrishekke, onkolo­giyalyq, ókpe, jatyr aurularyna mýlde pay­dalanylmaydy. Sonday-aq jatyrda pay­da bolghan kistanyng óz nýk­tesi bo­la­dy, eger dúrys salmasa, jary­lyp ketedi. Múny maman bilui kerek. Qanday auru týri bolsyn, eng dúrysy – asqyn­dyr­mau. Al­dyn ala diagnoz qoyyp, emdegen kó­birek nәtiyje beredi. Búryn insulittan keyin bir aidan keyin nemese bir aptadan keyin iyne salugha bolatyn. Qazir 24 saghat­tan keyin qoldanugha rúqsat. Em qansha­lyqty erte bastalsa, sonshalyqty jaqsy nәtiyjege qol jetkizemiz. Al bes-alty, on jyl uaqyt ótip ketken jaghdayda iynening kómegi az bolady. 

– Balalargha salyna ma?

– Shyghys medisinasynda balalargha iyne qoiy bir jarym jastan keyin rúqsat etil­gen. Biraq bala әli jetilu, damu sa­ty­synda bolghandyqtan, óz basym eki jas­tan bastap salamyn. Bizge serebralidi pa­­ralichi bar balalar kóptep keledi. Olar­­gha әdette bir ret qana shanshyp, jýi­kelerin titirkendiremiz. Bala bolghan­nan keyin shyrqyrap, qoldy-ayaqqa túr­maytyndary bar. Onday jaghdayda eki adam qol-ayaghyn ústap otyrady. 15 minut­­tan keyin alyp tastaymyz. 

– Bizding qalalyq emhanalar iynemen em­deu әdisine kóshti me?

– Qazirgi tanda altyn iyneni eki jýz­den astam memlekette qoldanady. Keybir el­der ghana mamannyng joqtyghynan sal­maydy. Jalpy, Aziya, Europa elderi, al­pauyt Amerikanyng ózi altyn iynege ýi­renip aldy. Ózimizge kelsek, Almatyda №12 qalalyq klinikalyq auruhanada, Qal­qamandaghy №7 qalalyq klinikalyq auru­hanada, jalpy nevrologiya bólimi jú­mys isteytin ortalyqtardyng barlyghy em­deydi. Almaty memlekettik medisina qyzmetkerlerining bilimin jetildiru ins­titutynda Shyghys medisinasy kafed­rasy jiyrma jyl búryn ashylghan. Al el arasynda eshqanday qújaty, bilimi bol­masa da basqadan kórip jasap jatqan jeke azamattar da kezdesedi. Biraq adam denesinde iyne salugha bolmaytyn 27 nýkte bar. Ony bilmegen jaghdayda bata tiymese de qate tiyip, búlshyq etter solyp, ishki organdardyng qyzmeti auysyp nemese sony orny tolmas ókinishke aparuy mým­kin. Sol sebepti altyn iyneni liysenziyasy bar, zang jýzinde tirkelgen ortalyqtarda qa­byldaghan dúrys bolady.

– Artyq paydalanghan jaghdayda ziyany boluy mýmkin be?

– Negizgi nýktelerine salynsa, artyq qa­byldaghannyng ziyany joq. Biraq ondaghy nerv­ti, qan tamyrlaryn zaqymdap alma­sa bolghany.

– Bedeulikti emdeu qansha payyz nәtiy­je­sin beredi?

– Bizde bedeulik emdelmeydi degen tý­sinik qalyptasqan. Olay emes. Osynda kel­geli óz basym birneshe otbasynyng ba­laly boluyna qol úshyn sozdym. 

Bir ghana mysal, on bes jasta qyzy bar, ekinshi ret bala kótere almaghan bir әiel Jarkentten kelip emdeldi. Sóitsek, qalqansha bezi isinip ketken eken. Áueli «zo­byn» emdedik, birinshi emdeu merzimi ayaq­talghan son, «biraz demalyp, qayta ai­nalyp kelersin» dep ýiine qaytardym. Sol eki arada tolysa bastaydy. «Ishim isi­nip ketti» dep jergilikti dәrigerge bar­sa, qúrsaghynda ýsh ailyq balasy baryn aitypty. Qúdaygha shýkir, aman-esen bo­sa­nyp aldy. 

Elge oralghandaghy ýlken oljamyz – nau­qastardyng qúlan-taza aiyghyp, bir per­zentke zar bolyp jýrgenderding sәby sýigendigi. Búdan artyq quanysh bar ma?! Kóp­shilik DSP emdelmeydi  dep  oylay­dy. Mening qolymnan ýsh jyldyng ishinde on­nan asa bala jýrip ketti. Tili shyqpa­gha­nynyng tili shyqty. Sol ata-analardyng raq­metin estip, quanyshtyng kóz jasyn kóru – men ýshin ýlken baqyt. Mening je­tis­tigim osy dep aita alamyn. 

– Mýlde bala kótermegen, jasy biraz­gha kelip qalghan qyz-kelinshekterge qaytpek kerek?

– Áyelderding ishinde bir-aq adam bala kó­tere almaydy. Ol – bedeu, yaghny analyq bezi joq әiel. Tabighy jaratylysynan ana­lyq bezi joq nәzik jandylar óte az. Sondyqtan densaulyghynda kinәraty bar әielder dúrystap emdelse, bala sýi mým­kindigi ýlken. Ekologiyanyng bú­zyluy­nan neshe týrli aurular bas kóterdi, әitpese búrynghy apalarymyz 53-55 jasyna deyin bala tapqan. 55 jastan keyin mým­kindik óte az, biraq búl jasta da ana atanu­gha bolady. Sondyqtan ana bolu ba­qytynan eshqashan ýmit ýzbenizder. Tek aitarym, boyjetkenderimiz erterek túrmys qúryp, bala sýyge asyqsa eken. Óitkeni әielderding qasagha sýiekteri 25 jasta birine-biri bitip ketedi. 21-23 ja­synda bosagha attap, balaly bolsa, ózdigi­nen bosanu mýmkindigi mol. Al eki mýshel­den asqan song shat sýiegi ashylmaydy. Sonyng saldarynan kóptegen klinika­larda ózi bosanady dep, ata-ana tәuekelge baryp, keser tiligin jasaugha rúqsat ber­mey jatady. Dәriger mamandardyng da óz kýshi jetip qalar degen ýmiti bolady. Sói­tip otyrghanda, bala ishte túnshyghyp qa­lady. Sondyqtan dәrigerlerding kene­sine jýginip, ortaq sheshim qabyldaghan dúrys. Ata-analar perzentining erterek ýi­lenip, erterek perzentti boluyna yq­pal etse, qúda da, qúdaghy da tynysh.

– Jas qyzdar arasynda nege týsik kóp?

– Túrmys qúrar aldynda, ne jýkti­lik­ting aldynda jatyr dayyn bolmaghan. Jatyryna suyq tiygen jaghdayda, payda bolghan bala týsip qalady. Sondyqtan ba­la kótermes búryn bauyr qyzmeti, býi­rek, jýrek, ókpe qyzmetin tekserip alghan dúrys. Tek qana әiel emes, erli-zayypty ekeui birdey qaralsa, týsikting aldyn alugha bolady. 

– Kóktem shygha allergiyalyq aurular qap­tap ketedi...

– Allergiyalyq aurular ekologiyalyq ortanyng búzyluynan tuyndaydy. Bizding ortalyqqa mamyr aiy qalay tuady, em­delushiler aghyla bastaydy. Balalar da, eresek adamdar da janyn qoyargha jer tap­paydy. Allergiyalyq aurulardy zert­teudi Qytayda óz tәjiriybeme engizgenmin. Kezinde sol elde emdelgen nauqastar qa­zir Qazaqstangha viza ashyp, artymnan izdep kelip jatyr. Búl dert eki kurs em qa­­byldaghannan keyin jazylady. Gar­mo­nalidy dәriler iship, immuniytetti odan ary әlsiretpey túryp, qaralghan dúrys. Biz tek qana shóp dәri, iynemen emdeymiz. On kýn bir kurs dep esepteledi. On kýn ishinde jazylyp ketetinder de bar. Al eki kurstan song qúlan-taza aiyghady dep aita alamyn. Gaymoritting ziyanyna kelsek, múryndaghy tynys jolyn, kómekeydi isiredi de, aua jetispeydi. Aua jetispegen­nen keyin mida ottegi tapshylyghy payda bolady. Este saqtau qabileti nasharlaydy. Basy auyrady, úiqysy qashady, jýike aurulary tuyndaydy. Búl basqa organ­dargha da әser etip, júmysyn búzady. Sol sebepten uaqytynda emdetken abzal. 

– Denesin jara basyp ketetin kisilerge qan­day kenes beresiz?

– Búl allergiyanyng teridegi belgileri bo­­lyp tabylady. Allergiya keyde ishek be­­tine nemese asqazan betine bórtip shy­gha­dy. Asqynghan jaghdayda asqazanda ja­ra­­gha ainalyp, qan ketui mýmkin. Sol se­bep­­ti teride shyqqan bórtkenge, al­­­ler­­giyagha selqos qaraugha bolmaydy. Ishte qan ketetin bolsa, ol kisige eshqan­day kómek qajet bolmay qalady.

– Ishtegi qúrtty týsiru kerek pe?

– Deneni jara basu qúrttan da boluy mým­­kin. Aua, jegen tamaq, shan-tozangha bay­­lanysty, ishki aghzada týrli-týsti para­ziyt­ter kóbeyedi. Ony anyqtap, qúrt bol­ghan jaghdayda, mindetti týrde týsiru qa­jet. 

– Qaterli isikke shaldyqqandargha qan­day jaghday jasay alasyzdar?

– Negizinen, qaterli isikti emdemeymiz. Tek operasiya, himiyalyq terapiya emderin kó­tere almaytyn jandardyng ómirin ua­qytsha bolsa da úzartugha, auyrghanyn basu­gha júmys isteymiz. Sonday-aq osy sa­ladaghy arnayy mamandardan emdeluge kenes beremiz.

– Ortalyqta ota jasala ma?

– Ázirshe joq. Bolashaqta ýlken kliy­nika salu oiymyzda bar. Oiymyz jýzege asyp jatsa, Qazaqstannyn, Qytaydyng myq­ty hirurgtaryn әkelip, ortalyqty keney­tem degen jospar qúryp jýrmin. Ázir­ge qan shygharmay emdeymiz. 

– Qan shygharmay emdeu demekshi, la­zer­lik sýndetteu әdisine pikirinizdi bildir­seniz...

– Lazerlik sýndetteu – qazir ghylymda ta­lasqa týsip jatqan ýlken mәsele. Kóp­te­gen ghalymdar dabyl qaghyp otyr. Lazer pyshaghy rak kletkasyn óltiru ýshin, qan­dy toqtatu ýshin oilap tabylghan. Ony úl­pasy endi jetilip kele jatqan bes jas­taghy balagha qoldanu óte ziyan. Lazer kes­ken jerining 1 mm mólsherdegi klet­ka­laryn óltiredi. Balalardyng jynystyq mý­shesi kóptegen qan tamyrlarmen, nerv­terden qúralghan. Qazir qan shyqpaydy, tez jazylady, bala qinalmaydy de­gen­men, erteng bolashaghy qanday bolady? Osy­ghan әrbir ata-ana mәn berui tiyis. Odan da atam zamannan kele jatqan dәs­týrmen sýndettese, kóp bolsa bir apta qiy­na­latyn shyghar. Búl keyin ómir boyy zar­dabyn tartqannan әldeqayda jenil. La­zermen sýndettelgen jýz balanyng sek­seni óse kele, belsiz bolyp shyghuy әbden mým­kin. Ol uaqytta qayda barsanyz da esh­tenemen ornyn toltyra almaysyz. Son­dyqtan balalarymyzdyng bolasha­ghy­na balta shappayyq. Onsyz da az qazaq­pyz, ony әldekimderge erip, odan sayyn azayt­payyq. Bizding úrpaghymyz damyghan teh­nikanyng tәjiriybe jasaytyn qúrba­ny­na ainalmasa eken.

 – Songhy súraghym bolsyn, maman re­tin­de pikirinizdi aitynyzshy... Mәiitti soyyp, sot-medisinalyq saraptamasyn jap­pay jýrgizu qanshalyqty qajet?

– Qytayda óskendikten, salys­tyr­ma­ly týrde aitayyn. Ol elding zany boyyn­sha, eger marqúmnyng óz júrty ne­mese naghashy júrty «bireu qastyqpen ól­tirdi me?» dep kýdiktense nemese jas adam bolsa, sonday-aq zorlyq-zombylyq kór­setilse, onda mәiitti tekseredi. Auyr­may-syrqamay, jýrip ketse, sóz basqa. Me­ning týsinbeytinim, bizding elde nauqas úzaq uaqyttan beri qaterli isikpen em­de­lip jatsa da ish-qúrylysyn ashyp qaray­tyn kórinedi. Auru tarihy neshe kitap bo­lyp túrsa da, birden mәiithanagha jó­nel­tedi eken. Olardyng rúqsat qaghazynsyz zirattan oryn bermeytin kórinedi. 

Mәiitti soymas búryn ne ýshin ata-ana­synyn, tughan-tuysynyng rúqsatyn al­maydy? Tughan әke-sheshesi kelisim ber­mey, súrap, jalynyp túrsa da olardyng ti­legi eskerilmeydi.Zanda aqy iyesining qú­qy­ghyn da oilastyru kerek edi. Jaqyn­da­rynyng qarsylyghyna qaramay alyp ke­tedi, sosyn mәiithana jaghalap, sýiegin ala almay sorlap jýrgenderi. Músyl­man­shylyq túrghydan alghanda da adamnyng barlyq mýshesi ózimen birge jer qoynyna tapsyryluy tiyis. Eger bireuding ayaghyn kes­ken jaghdayda saqtap qoyyp, qaytys bol­ghanda birge kómedi. Al mәiithanada olardyng dene mýshelerin it jep jatyr ma, qoqysqa laqtyryp jiberdi me, ne isteytinderin kim biledi? Kólik apatynan qaytys bolghan jandardyng ólim sebebi belgili emes pe?! Eshqanday shaghymy joq marqúmdargha nege tiyisedi?

Ólim turaly anyqtamany da mәiit­hana beredi. Al auruhananyng nege múnday qú­zyry joq? Mәselen, Qytayda bir ja­rym milliard halyq bar. Anyqtamagha em­degen dәriger qol qoyady. Olardyng mó­ri barlyq mekemege jaraydy. Sonda biz­de mәiithana medisinadan biyik bolyp túr ma? Qasapshy qúrly dәrigerding qúqy joq pa? Meninshe, búl mәsele deputat­tar­dyng qúlaghyna jetip, zang qayta qa­raluy qajet.

Ángimelesken Qanshayym Baydәulet

"Ayqyn" gazeti

Abai.kz