– مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ينەمەن ەمدەۋ قوعامىنىڭ مۇشەسى، قحر-داعى قازاق دا­رى­گەرلىك-دارىشىلىك عىلىمي قوعامىنىڭ جاۋاپ­تى حاتشىسىسىز. اتامەكەنگە ورا­لىپ، جەكە كلينيكا اشىپ، جۇمىس ىستەپ جات­قانىڭىزعا ءۇش جىل بولدى. ناتيجەسى قا­لاي؟

– بۇل ورتالىقتى اشپاس بۇرىن اۋەلى ەلگە كەلىپ، حالىقتىڭ جاعدايىمەن تا­نىس­تىم. ءبىز اتامەكەنىمىزگە «قاپتاعان قى­تاي­دىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، بالا-شاعامىز سول ەل­گە ءسىڭىپ كەتپەسىن» دەپ كەلدىك. قازىر قى­زىم دا، ۇلىم دا قازاقشا دا، ورىسشا دا ۇيرەندى. اعىلشىن ءتىلىن ءاۋ باستان بى­لە­دى. سونىمەن، ءبىر جىلداي دايىندىق جۇ­­مىستارىن جۇرگىزىپ، ديپلومدارىمنىڭ زاڭ­­دىلىعىن تەكسەرتىپ، ليتسەنزياعا ءوتى­نىش بەردىم. قىتايدا ءبىلىم العاننان كەيىن بۇل جەردەگى كەيبىر مەديتسينالىق ەرە­جەلەردى بىلە بەرمەيمىز. ءتيىستى قۇ­جات­تار­مەن تانىسىپ شىعىپ، كەيبىر كەمشى­لىك­تەردى تۇزەتتىك. بۇدان بولەك، كلينيكا قىزمەتىنە تەكسەرۋلەر جۇرگىزىلدى. سول تەك­سەرىستەر ارقىلى جۇمىسىمداعى ول­قى­لىقتار انىقتالدى. ونىڭ بارلىعىن ءوز ەلىمىزدىڭ تالاپتارىنا ساي جولعا قويدىم. ءىس بارىسىندا ناۋقاستارمەن تىلدەسۋ ءۇشىن قازاق، قىتاي، اعىلشىن ءتىلىن جەتىك ءبىلۋ ازدىق ەتەتىنىن دە ءتۇسىندىم. ونىڭ ۇستىنە مۇن­داعى كەيبىر دياگنوز تۇرلەرى، تەر­مين­دەر تەك ورىس تىلىندە ايتىلادى ەكەن. سول سە­بەپتى ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋىمە تۋرا كەلدى. قا­زىر بىلىكتىلىگىمدى ارتتىرۋ ءۇشىن الماتى مەملەكەتتىك مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبى­لىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا نەۆ­رو­لوگيا ءبولىمىنىڭ رەزيدەنتۋراسىندا وقىپ جاتىرمىن. ەكى جىلدان سوڭ بىتىرەمىن. تۇسكە دەيىن ۋنيۆەرسيتەتتە پروفەس­سور­لاردان ءدارىس الامىن، تاجىريبە ۇيرەنە­مىن. تۇستەن كەيىن ناۋقاستارعا كوڭىل بو­لە­مىن. 

– قاي تىلدە ءبىلىم الىپ ءجۇرسىز؟ 

– ەكى تىلدە. ارينە، باستاپقىدا ورىس تى­لىندە جۇرەتىن لەكتسيالار قيىن بولدى. سو­عان قاراماستان، زەيىن قويىپ، تى­رى­سىپ جاتىرمىن. تەرميندەردەن اسا قي­نال­مايمىن، اۋىزەكى سويلەسۋگە كەلگەندە، از­داپ اقساڭقىراپ قالامىن. الداعى ۋا­قىت­تا بۇل كەدەرگىلەردى دە جەڭەمىن دەگەن وي­دامىن. 

– ەمدەلۋشىلەر اراسىندا ورىستىلدىلەر كوپ پە؟

– ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى، ءورىستىلدى قا­زاقتار عانا ەمەس، دۇنگەندەر، كارىستەر جانە باسقا دا اعايىندار كەلەدى. ولار قازاق ءتىلىن بىلمەگەن جاعدايدا بۇرىن اۋ­دار­ماشى ارقىلى سويلەسەتىنمىن. قازىر ءوزىم تىلدەسىپ، ءبىر كىسىدەي تۇسىنىسەتىن جاع­داي­عا جەتتىم.

– قىتاي ەلىمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ مەديتسينامىزدىڭ دامۋى قالاي ەكەن؟

– گيگيەنالىق جاعىنان العاندا ال­دىڭ­عى قاتاردا دەپ ايتۋعا بولادى. ال مە­ديتسينالىق ەمدەۋ ادىستەرى جاعىنان، اري­نە، قىتايدا ادام دا، مامان دا كوپ. تا­جىريبە دە جەتكىلىكتى. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ءالى جەتە قويماعان زاماناۋي جابدىقتارى بار. تاعى ءبىر بايقاعانىم، بۇل جاقتا بار بول­عانى 3 ايلىق كۋرسپەن اياقتالاتىن ءبى­لىم قىتايدا التى جىل ارنايى وقى­تى­لادى. شىعىس مەديتسيناسىنىڭ وتانى قى­تاي ەكەنىن ەسكەرسەك، ولارمەن ازىرگە تە­رە­زەمىزدى تەڭەستىرە المايمىز. بىراق قا­زاقستان دا ەشكىمنەن كەندە ەمەس. وقى­تۋ مەتوديكالارى، ەلەكتروندى قۇرىل­عى­لارى جاعىنان كەنجە قالىپ جاتقان جوق.

– وسى شىعىس مەديتسيناسىنىڭ ەمدەۋ تا­سىلدەرىن ناۋقاستار ءتۇسىنىپ جاتىر ما؟

– كوزى اشىق، وقىعان-توقىعانى مول زيا­لى قاۋىم وكىلدەرى جاقسى تۇسىنەدى. كەي­دە ەمدەلۋشىلەر تامىر ۇستاعانىما قاراپ، مەنى باقسى-بالگەر ەكەن دەپ ويلاپ قالادى. ولارمەن اسىقپاي وتىرىپ سوي­لەسىپ، شىعىس مەديتسيناسى – تامىر ۇس­تاۋدى ۇيرەتەتىن ارناۋلى عىلىم ەكەنىن تۇسىندىرەمىن. بۇل سالا قىتايدا ارنايى ءپان رەتىندە وقىتىلاتىنىن مىسالعا كەل­تىرەمىن. قازاق مەديتسيناسىندا دا تا­مىر ۇستاۋدىڭ توعىز ءتۇرلى ءادىسى بار. اتا­لا­رىمىز اتام زاماننان تامىر ۇستاۋ ار­قىلى تۇرىنە، وڭىنە، كوزىنە، يىسىنە قاراپ دياگنوز قويعان. تامىر ۇستاپ قانا قوي­ماي، قوسىمشا ۋزي اپپاراتتارىنا ءتۇ­سى­رىپ، لابوراتوريالىق تەكسەرۋلەر جۇرگى­زەمىز. ءبىزدىڭ ورتالىق شىعىس پەن قازاق مەديتسيناسىن بىرىكتىرە وتىرىپ، شوپپەن ەمدەۋدى ماقسات ەتەدى. 

– تاعى ءبىر ەرەكشەلىكتەرىڭىز، التىن ينە­مەن ەمدەۋ ءادىسى جاقسى جولعا قويىلعان. بى­راق بىلۋىمىزشە، ازىرگە قازاقستاندا شي­پالى التىن ينە شىعارىلمايدى. سىزدەر قاي­دان الاسىزدار؟

– اتى «التىن ينە» اتالعانىمەن، زا­تى ەشقاندايدا التىن ەمەس. كەزىندە ەل بي­لەگەن پاتشالار، حاندار، قولى جەتكەن باي-باعلاندار ەمدىك ينەلەردى التىننان جا­ساتقان ەكەن. سول كەزدەن باستاپ «التىن ينە» دەپ اتالىپ كەتىپتى. شاماسى كەل­مە­گەن­دەر كۇمىس پەن قولاعا اۋىسىپ، جان-جانۋار­لاردىڭ ۇشكىر سۇيەكتەرىمەن دە دەنەدەگى نۇكتەلەردى تىتىركەندىرىپ وتىر­عان. قازىر توت باسپايتىن بولاتتان دايىن­دالادى. التىن ينە العاش قىتايدا پايدا بولعان، قازىر رەسەيدە، وڭتۇستىك كورەيادا شىعارىلادى. ارنايى فيرمالار ارقىلى سول مەملەكەتتەردەن تاپسىرىس­پەن الدىرامىز.

– ءبىر ادامعا قانشا ينە كەتەدى؟

– ناۋقاستىڭ جاعدايىنا قاراي، 70-80 تال قولدانۋىمىز مۇمكىن. كەيدە ءبىر ادام­عا ءبىر ينە دە جەتەدى. باستاپقىدا ال­تىن ينەنى ۇنەمدەۋ ءۇشىن قايناتىپ، قايتا قول­دانا بەرەتىن. بىراق مەديتسينانىڭ دامۋىمەن قاتار، ادامنىڭ كوزى كورمەگەن، قۇ­لاعى ەستىمەگەن اۋرۋ تۇرلەرى پايدا بولدى. ويتكەنى قانشا دەزينفەكتسيالاسا دا كەيبىر ميكروبتار ولمەي قالۋى مۇم­كىن. قىتاي دۇنيەجۇزى بويىنشا گەپاتيت پەن سپيد جۇقپالى دەرتىنەن الدىڭعى قاتارعا شىققاننان كەيىن التىن ينەنى قايتا پايدالانۋعا تىيىم سالدى. ءبىز وسى تا­جىريبەگە سۇيەنەمىز. ينەنى ءبىر رەت شان­شى­عاننان كەيىن، ناۋقاستىڭ كوزىنشە قو­قىس جاشىگىنە لاقتىرامىز. كەيىن زا­لال­سىزداندىرۋ ءۇشىن ارنايى ورىندارعا وت­كىزەمىز. 

– باسقا مەملەكەتتەن الدىرعان سوڭ، با­عاسى جوعارىلاپ كەتپەي مە؟

– تەڭگە قۇنسىزدانعان سوڭ، باعادا وز­گەرىس بولدى. بىراق قالاي دەگەنمەن دە حا­لىقتىڭ قالتاسىمەن ساناسامىز. اسا قىم­بات ەمەس. ناۋقاستارعا ءتيىمدى بولسىن دە­گەن ويمەن، ەمدەۋ اقىسىن قاتتى كوتەر­گەن جوقپىز. مەن ەلگە پايدا تابۋ ءۇشىن ەمەس، ەڭبەك ەتۋگە كەلگەن ازاماتپىن. 

– دۇرىس ەكەن. جالپى، ەمدەلۋشىلەر كو­بىنە قانداي اۋرۋعا شاعىمدانادى؟ ال­تىن ينەنىڭ بارلىق دەرتكە كومەگى تيە مە؟

– دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيى­مىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسى ال­تىن ينەمەن 46 ءتۇرلى اۋرۋدى ەمدەۋگە رۇق­سات ەتكەن. سونىڭ ىشىندە جۇيكە اۋرۋ­لارىنا جاقسى كومەكتەسەدى. قازىر ادام­داردىڭ جۇيكە جۇيەسى شارشاعان. جۇرەك تە ەرتە باستان سىر بەرە باستادى. بىرەۋدىڭ ۇي­قىسى، بىرەۋدىڭ كوڭىل كۇيى، ەندى بىرەۋدىڭ اس قورىتۋ جۇيەسى دۇرىس ەمەس. بەلدەگى، مويىن­داعى گرىجالارعا، بەدەۋلىك پەن بەل­سىزدىككە، يممۋنيتەتتى كوتەرۋگە، ەر­لەردىڭ، ايەلدەردىڭ گارموندارىنداعى اۋىت­قۋشىلىققا، اسقازان، ىشەك جولى اۋرۋ­لارىنا پايداسى مول. 

جوعارىدا ايتىپ وتكەن 46 ءتۇرلى اۋرۋ­دىڭ بارلىعى بىردەي كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەدى دەپ ايتا المايمىن. جيىر­ما­دان استام اۋرۋ تۇرىنە التىن ينەنى ۇنەمى قول­دانامىز. كىتاپ جۇزىندە جازىلعان نە­مەسە بىزدە كەزدەسپەيتىن اۋرۋ تۇرلەرى دە بار. 

– قۇس تۇماۋى سياقتى جەدەل داميتىن ۆيرۋس­تار ما؟

– ناۋقاستىڭ يممۋندى جۇيەسىن كو­تەرۋ ءۇشىن قۇس تۇماۋىنا ينە قويۋعا بولا­دى. ال جۇق­پالى اۋرۋلارعا، جۇكتى ايەل­دەرگە، قۇ­تىرما ۆيرۋسىنا، سوقىرىشەككە، ونكولو­گيالىق، وكپە، جاتىر اۋرۋلارىنا مۇلدە پاي­دالانىلمايدى. سونداي-اق جاتىردا پاي­دا بولعان كيستانىڭ ءوز نۇك­تەسى بو­لا­دى، ەگەر دۇرىس سالماسا، جارى­لىپ كەتەدى. مۇنى مامان ءبىلۋى كەرەك. قانداي اۋرۋ ءتۇرى بولسىن، ەڭ دۇرىسى – اسقىن­دىر­ماۋ. ال­دىن الا دياگنوز قويىپ، ەمدەگەن كو­بىرەك ناتيجە بەرەدى. بۇرىن ينسۋلتتان كەيىن ءبىر ايدان كەيىن نەمەسە ءبىر اپتادان كەيىن ينە سالۋعا بولاتىن. قازىر 24 ساعات­تان كەيىن قولدانۋعا رۇقسات. ەم قانشا­لىقتى ەرتە باستالسا، سونشالىقتى جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزەمىز. ال بەس-التى، ون جىل ۋاقىت ءوتىپ كەتكەن جاعدايدا ينەنىڭ كومەگى از بولادى. 

– بالالارعا سالىنا ما؟

– شىعىس مەديتسيناسىندا بالالارعا ينە قويۋ ءبىر جارىم جاستان كەيىن رۇقسات ەتىل­گەن. بىراق بالا ءالى جەتىلۋ، دامۋ سا­تى­سىندا بولعاندىقتان، ءوز باسىم ەكى جاس­تان باستاپ سالامىن. بىزگە تسەرەبرالدى ءپا­­راليچى بار بالالار كوپتەپ كەلەدى. ولار­­عا ادەتتە ءبىر رەت قانا شانشىپ، جۇي­كەلەرىن تىتىركەندىرەمىز. بالا بولعان­نان كەيىن شىرقىراپ، قولدى-اياققا تۇر­مايتىندارى بار. ونداي جاعدايدا ەكى ادام قول-اياعىن ۇستاپ وتىرادى. 15 مينۋت­­تان كەيىن الىپ تاستايمىز. 

– ءبىزدىڭ قالالىق ەمحانالار ينەمەن ەم­دەۋ ادىسىنە كوشتى مە؟

– قازىرگى تاڭدا التىن ينەنى ەكى جۇز­دەن استام مەملەكەتتە قولدانادى. كەيبىر ەل­دەر عانا ماماننىڭ جوقتىعىنان سال­مايدى. جالپى، ازيا، ەۋروپا ەلدەرى، ال­پاۋىت امەريكانىڭ ءوزى التىن ينەگە ۇي­رەنىپ الدى. وزىمىزگە كەلسەك، الماتىدا №12 قالالىق كلينيكالىق اۋرۋحانادا، قال­قامانداعى №7 قالالىق كلينيكالىق اۋرۋ­حانادا، جالپى نەۆرولوگيا ءبولىمى جۇ­مىس ىستەيتىن ورتالىقتاردىڭ بارلىعى ەم­دەيدى. الماتى مەملەكەتتىك مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينس­تيتۋتىندا شىعىس مەديتسيناسى كافەد­راسى جيىرما جىل بۇرىن اشىلعان. ال ەل اراسىندا ەشقانداي قۇجاتى، ءبىلىمى بول­ماسا دا باسقادان كورىپ جاساپ جاتقان جەكە ازاماتتار دا كەزدەسەدى. بىراق ادام دەنەسىندە ينە سالۋعا بولمايتىن 27 نۇكتە بار. ونى بىلمەگەن جاعدايدا باتا تيمەسە دە قاتە ءتيىپ، بۇلشىق ەتتەر سولىپ، ىشكى ورگانداردىڭ قىزمەتى اۋىسىپ نەمەسە سوڭى ورنى تولماس وكىنىشكە اپارۋى مۇم­كىن. سول سەبەپتى التىن ينەنى ليتسەنزياسى بار، زاڭ جۇزىندە تىركەلگەن ورتالىقتاردا قا­بىلداعان دۇرىس بولادى.

– ارتىق پايدالانعان جاعدايدا زيانى بولۋى مۇمكىن بە؟

– نەگىزگى نۇكتەلەرىنە سالىنسا، ارتىق قا­بىلداعاننىڭ زيانى جوق. بىراق ونداعى نەرۆ­تى، قان تامىرلارىن زاقىمداپ الما­سا بولعانى.

– بەدەۋلىكتى ەمدەۋ قانشا پايىز ناتي­جە­سىن بەرەدى؟

– بىزدە بەدەۋلىك ەمدەلمەيدى دەگەن تۇ­سىنىك قالىپتاسقان. ولاي ەمەس. وسىندا كەل­گەلى ءوز باسىم بىرنەشە وتباسىنىڭ با­لالى بولۋىنا قول ۇشىن سوزدىم. 

ءبىر عانا مىسال، ون بەس جاستا قىزى بار، ەكىنشى رەت بالا كوتەرە الماعان ءبىر ايەل جاركەنتتەن كەلىپ ەمدەلدى. سويتسەك، قالقانشا بەزى ءىسىنىپ كەتكەن ەكەن. اۋەلى «زو­بىن» ەمدەدىك، ءبىرىنشى ەمدەۋ مەرزىمى اياق­تالعان سوڭ، ء«بىراز دەمالىپ، قايتا اي­نالىپ كەلەرسىڭ» دەپ ۇيىنە قايتاردىم. سول ەكى ارادا تولىسا باستايدى. ء«ىشىم ءىسى­نىپ كەتتى» دەپ جەرگىلىكتى دارىگەرگە بار­سا، قۇرساعىندا ءۇش ايلىق بالاسى بارىن ايتىپتى. قۇدايعا شۇكىر، امان-ەسەن بو­سا­نىپ الدى. 

ەلگە ورالعانداعى ۇلكەن ولجامىز – ناۋ­قاستاردىڭ قۇلان-تازا ايىعىپ، ءبىر پەر­زەنتكە زار بولىپ جۇرگەندەردىڭ ءسابي سۇيگەندىگى. بۇدان ارتىق قۋانىش بار ما؟! كوپ­شىلىك دتسپ ەمدەلمەيدى  دەپ  ويلاي­دى. مەنىڭ قولىمنان ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ون­نان اسا بالا ءجۇرىپ كەتتى. ءتىلى شىقپا­عا­نىنىڭ ءتىلى شىقتى. سول اتا-انالاردىڭ راق­مەتىن ەستىپ، قۋانىشتىڭ كوز جاسىن كورۋ – مەن ءۇشىن ۇلكەن باقىت. مەنىڭ جە­تىس­تىگىم وسى دەپ ايتا الامىن. 

– مۇلدە بالا كوتەرمەگەن، جاسى بىراز­عا كەلىپ قالعان قىز-كەلىنشەكتەرگە قايتپەك كەرەك؟

– ايەلدەردىڭ ىشىندە ءبىر-اق ادام بالا كو­تەرە المايدى. ول – بەدەۋ، ياعني انالىق بەزى جوق ايەل. تابيعي جاراتىلىسىنان انا­لىق بەزى جوق نازىك جاندىلار وتە از. سوندىقتان دەنساۋلىعىندا كىناراتى بار ايەلدەر دۇرىستاپ ەمدەلسە، بالا ءسۇيۋ مۇم­كىندىگى ۇلكەن. ەكولوگيانىڭ بۇ­زىلۋى­نان نەشە ءتۇرلى اۋرۋلار باس كوتەردى، ايتپەسە بۇرىنعى اپالارىمىز 53-55 جاسىنا دەيىن بالا تاپقان. 55 جاستان كەيىن مۇم­كىندىك وتە از، بىراق بۇل جاستا دا انا اتانۋ­عا بولادى. سوندىقتان انا بولۋ با­قىتىنان ەشقاشان ءۇمىت ۇزبەڭىزدەر. تەك ايتارىم، بويجەتكەندەرىمىز ەرتەرەك تۇرمىس قۇرىپ، بالا سۇيۋگە اسىقسا ەكەن. ويتكەنى ايەلدەردىڭ قاساعا سۇيەكتەرى 25 جاستا بىرىنە-ءبىرى ءبىتىپ كەتەدى. 21-23 جا­سىندا بوساعا اتتاپ، بالالى بولسا، وزدىگى­نەن بوسانۋ مۇمكىندىگى مول. ال ەكى مۇشەل­دەن اسقان سوڭ شات سۇيەگى اشىلمايدى. سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن كلينيكا­لاردا ءوزى بوسانادى دەپ، اتا-انا تاۋەكەلگە بارىپ، كەسەر تىلىگىن جاساۋعا رۇقسات بەر­مەي جاتادى. دارىگەر مامانداردىڭ دا ءوز كۇشى جەتىپ قالار دەگەن ءۇمىتى بولادى. ءسوي­تىپ وتىرعاندا، بالا ىشتە تۇنشىعىپ قا­لادى. سوندىقتان دارىگەرلەردىڭ كەڭە­سىنە جۇگىنىپ، ورتاق شەشىم قابىلداعان دۇرىس. اتا-انالار پەرزەنتىنىڭ ەرتەرەك ۇي­لەنىپ، ەرتەرەك پەرزەنتتى بولۋىنا ىق­پال ەتسە، قۇدا دا، قۇداعي دا تىنىش.

– جاس قىزدار اراسىندا نەگە تۇسىك كوپ؟

– تۇرمىس قۇرار الدىندا، نە جۇكتى­لىك­تىڭ الدىندا جاتىر دايىن بولماعان. جاتىرىنا سۋىق تيگەن جاعدايدا، پايدا بولعان بالا ءتۇسىپ قالادى. سوندىقتان با­لا كوتەرمەس بۇرىن باۋىر قىزمەتى، بۇي­رەك، جۇرەك، وكپە قىزمەتىن تەكسەرىپ العان دۇرىس. تەك قانا ايەل ەمەس، ەرلى-زايىپتى ەكەۋى بىردەي قارالسا، تۇسىكتىڭ الدىن الۋعا بولادى. 

– كوكتەم شىعا اللەرگيالىق اۋرۋلار قاپ­تاپ كەتەدى...

– اللەرگيالىق اۋرۋلار ەكولوگيالىق ورتانىڭ بۇزىلۋىنان تۋىندايدى. ءبىزدىڭ ورتالىققا مامىر ايى قالاي تۋادى، ەم­دەلۋشىلەر اعىلا باستايدى. بالالار دا، ەرەسەك ادامدار دا جانىن قويارعا جەر تاپ­پايدى. اللەرگيالىق اۋرۋلاردى زەرت­تەۋدى قىتايدا ءوز تاجىريبەمە ەنگىزگەنمىن. كەزىندە سول ەلدە ەمدەلگەن ناۋقاستار قا­زىر قازاقستانعا ۆيزا اشىپ، ارتىمنان ىزدەپ كەلىپ جاتىر. بۇل دەرت ەكى كۋرس ەم قا­­بىلداعاننان كەيىن جازىلادى. گار­مو­نالدى دارىلەر ءىشىپ، يممۋنيتەتتى ودان ارى السىرەتپەي تۇرىپ، قارالعان دۇرىس. ءبىز تەك قانا ءشوپ ءدارى، ينەمەن ەمدەيمىز. ون كۇن ءبىر كۋرس دەپ ەسەپتەلەدى. ون كۇن ىشىندە جازىلىپ كەتەتىندەر دە بار. ال ەكى كۋرستان سوڭ قۇلان-تازا ايىعادى دەپ ايتا الامىن. گايموريتتىڭ زيانىنا كەلسەك، مۇرىنداعى تىنىس جولىن، كومەكەيدى ىسىرەدى دە، اۋا جەتىسپەيدى. اۋا جەتىسپەگەن­نەن كەيىن ميدا وتتەگى تاپشىلىعى پايدا بولادى. ەستە ساقتاۋ قابىلەتى ناشارلايدى. باسى اۋىرادى، ۇيقىسى قاشادى، جۇيكە اۋرۋلارى تۋىندايدى. بۇل باسقا ورگان­دارعا دا اسەر ەتىپ، جۇمىسىن بۇزادى. سول سەبەپتەن ۋاقىتىندا ەمدەتكەن ابزال. 

– دەنەسىن جارا باسىپ كەتەتىن كىسىلەرگە قان­داي كەڭەس بەرەسىز؟

– بۇل اللەرگيانىڭ تەرىدەگى بەلگىلەرى بو­­لىپ تابىلادى. اللەرگيا كەيدە ىشەك بە­­تىنە نەمەسە اسقازان بەتىنە ءبورتىپ شى­عا­دى. اسقىنعان جاعدايدا اسقازاندا جا­را­­عا اينالىپ، قان كەتۋى مۇمكىن. سول سە­بەپ­­تى تەرىدە شىققان بورتكەنگە، ال­­­لەر­­گياعا سەلقوس قاراۋعا بولمايدى. ىشتە قان كەتەتىن بولسا، ول كىسىگە ەشقان­داي كومەك قاجەت بولماي قالادى.

– ىشتەگى قۇرتتى ءتۇسىرۋ كەرەك پە؟

– دەنەنى جارا باسۋ قۇرتتان دا بولۋى مۇم­­كىن. اۋا، جەگەن تاماق، شاڭ-توزاڭعا باي­­لانىستى، ىشكى اعزادا ءتۇرلى-ءتۇستى پارا­زيت­تەر كوبەيەدى. ونى انىقتاپ، قۇرت بول­عان جاعدايدا، مىندەتتى تۇردە ءتۇسىرۋ قا­جەت. 

– قاتەرلى ىسىككە شالدىققاندارعا قان­داي جاعداي جاساي الاسىزدار؟

– نەگىزىنەن، قاتەرلى ىسىكتى ەمدەمەيمىز. تەك وپەراتسيا، حيميالىق تەراپيا ەمدەرىن كو­تەرە المايتىن جانداردىڭ ءومىرىن ۋا­قىتشا بولسا دا ۇزارتۋعا، اۋىرعانىن باسۋ­عا جۇمىس ىستەيمىز. سونداي-اق وسى سا­لاداعى ارنايى مامانداردان ەمدەلۋگە كەڭەس بەرەمىز.

– ورتالىقتا وتا جاسالا ما؟

– ازىرشە جوق. بولاشاقتا ۇلكەن كلي­نيكا سالۋ ويىمىزدا بار. ويىمىز جۇزەگە اسىپ جاتسا، قازاقستاننىڭ، قىتايدىڭ مىق­تى حيرۋرگتارىن اكەلىپ، ورتالىقتى كەڭەي­تەم دەگەن جوسپار قۇرىپ ءجۇرمىن. ازىر­گە قان شىعارماي ەمدەيمىز. 

– قان شىعارماي ەمدەۋ دەمەكشى، لا­زەر­لىك سۇندەتتەۋ ادىسىنە پىكىرىڭىزدى بىلدىر­سەڭىز...

– لازەرلىك سۇندەتتەۋ – قازىر عىلىمدا تا­لاسقا ءتۇسىپ جاتقان ۇلكەن ماسەلە. كوپ­تە­گەن عالىمدار دابىل قاعىپ وتىر. لازەر پىشاعى راك كلەتكاسىن ءولتىرۋ ءۇشىن، قان­دى توقتاتۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان. ونى ۇل­پاسى ەندى جەتىلىپ كەلە جاتقان بەس جاس­تاعى بالاعا قولدانۋ وتە زيان. لازەر كەس­كەن جەرىنىڭ 1 مم مولشەردەگى كلەت­كا­لارىن ولتىرەدى. بالالاردىڭ جىنىستىق مۇ­شەسى كوپتەگەن قان تامىرلارمەن، نەرۆ­تەردەن قۇرالعان. قازىر قان شىقپايدى، تەز جازىلادى، بالا قينالمايدى دە­گەن­مەن، ەرتەڭ بولاشاعى قانداي بولادى؟ وسى­عان ءاربىر اتا-انا ءمان بەرۋى ءتيىس. ودان دا اتام زاماننان كەلە جاتقان داس­تۇرمەن سۇندەتتەسە، كوپ بولسا ءبىر اپتا قي­نا­لاتىن شىعار. بۇل كەيىن ءومىر بويى زار­دابىن تارتقاننان الدەقايدا جەڭىل. لا­زەرمەن سۇندەتتەلگەن ءجۇز بالانىڭ سەك­سەنى وسە كەلە، بەلسىز بولىپ شىعۋى ابدەن مۇم­كىن. ول ۋاقىتتا قايدا بارساڭىز دا ەش­تەڭەمەن ورنىن تولتىرا المايسىز. سون­دىقتان بالالارىمىزدىڭ بولاشا­عى­نا بالتا شاپپايىق. ونسىز دا از قازاق­پىز، ونى الدەكىمدەرگە ەرىپ، ودان سايىن ازايت­پايىق. ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز دامىعان تەح­نيكانىڭ تاجىريبە جاسايتىن قۇربا­نى­نا اينالماسا ەكەن.

 – سوڭعى سۇراعىم بولسىن، مامان رە­تىن­دە پىكىرىڭىزدى ايتىڭىزشى... ءمايىتتى سويىپ، سوت-مەديتسينالىق ساراپتاماسىن جاپ­پاي جۇرگىزۋ قانشالىقتى قاجەت؟

– قىتايدا وسكەندىكتەن، سالىس­تىر­ما­لى تۇردە ايتايىن. ول ەلدىڭ زاڭى بويىن­شا، ەگەر مارقۇمنىڭ ءوز جۇرتى نە­مەسە ناعاشى جۇرتى «بىرەۋ قاستىقپەن ءول­تىردى مە؟» دەپ كۇدىكتەنسە نەمەسە جاس ادام بولسا، سونداي-اق زورلىق-زومبىلىق كور­سەتىلسە، وندا ءمايىتتى تەكسەرەدى. اۋىر­ماي-سىرقاماي، ءجۇرىپ كەتسە، ءسوز باسقا. مە­نىڭ تۇسىنبەيتىنىم، ءبىزدىڭ ەلدە ناۋقاس ۇزاق ۋاقىتتان بەرى قاتەرلى ىسىكپەن ەم­دە­لىپ جاتسا دا ءىش-قۇرىلىسىن اشىپ قاراي­تىن كورىنەدى. اۋرۋ تاريحى نەشە كىتاپ بو­لىپ تۇرسا دا، بىردەن مايىتحاناعا جو­نەل­تەدى ەكەن. ولاردىڭ رۇقسات قاعازىنسىز زيراتتان ورىن بەرمەيتىن كورىنەدى. 

ءمايىتتى سويماس بۇرىن نە ءۇشىن اتا-انا­سىنىڭ، تۋعان-تۋىسىنىڭ رۇقساتىن ال­مايدى؟ تۋعان اكە-شەشەسى كەلىسىم بەر­مەي، سۇراپ، جالىنىپ تۇرسا دا ولاردىڭ تى­لەگى ەسكەرىلمەيدى.زاڭدا اقى يەسىنىڭ قۇ­قى­عىن دا ويلاستىرۋ كەرەك ەدى. جاقىن­دا­رىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماي الىپ كە­تەدى، سوسىن ءمايىتحانا جاعالاپ، سۇيەگىن الا الماي سورلاپ جۇرگەندەرى. مۇسىل­مان­شىلىق تۇرعىدان العاندا دا ادامنىڭ بارلىق مۇشەسى وزىمەن بىرگە جەر قوينىنا تاپسىرىلۋى ءتيىس. ەگەر بىرەۋدىڭ اياعىن كەس­كەن جاعدايدا ساقتاپ قويىپ، قايتىس بول­عاندا بىرگە كومەدى. ال ءمايىتحانادا ولاردىڭ دەنە مۇشەلەرىن يت جەپ جاتىر ما، قوقىسقا لاقتىرىپ جىبەردى مە، نە ىستەيتىندەرىن كىم بىلەدى؟ كولىك اپاتىنان قايتىس بولعان جانداردىڭ ءولىم سەبەبى بەلگىلى ەمەس پە؟! ەشقانداي شاعىمى جوق مارقۇمدارعا نەگە تيىسەدى؟

ءولىم تۋرالى انىقتامانى دا ءمايىت­حانا بەرەدى. ال اۋرۋحانانىڭ نەگە مۇنداي قۇ­زىرى جوق؟ ماسەلەن، قىتايدا ءبىر جا­رىم ميلليارد حالىق بار. انىقتاماعا ەم­دەگەن دارىگەر قول قويادى. ولاردىڭ ءمو­رى بارلىق مەكەمەگە جارايدى. سوندا بىز­دە ءمايىتحانا مەديتسينادان بيىك بولىپ تۇر ما؟ قاساپشى قۇرلى دارىگەردىڭ قۇقى جوق پا؟ مەنىڭشە، بۇل ماسەلە دەپۋتات­تار­دىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، زاڭ قايتا قا­رالۋى قاجەت.

اڭگىمەلەسكەن قانشايىم بايداۋلەت

"ايقىن" گازەتى

Abai.kz