2014 jyly 18 aqpanda QR Preziydenti Ákimshiligining Basshysy – QR Memlekettik hatshysy mindetin uaqytsha atqarushy K.Mәsimovting (surette) tóraghalyghymen qazaq әlipbiyin latyn grafikasyna kóshiru mәselesi jóninde Kenes boldy. Osy Keneste A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng bas mamany Á.Jýnisbekting jetekshiligimen jәne  L.Gumiylev atyndaghy EÚU-dyng professory A.Shәripbaydyng jetekshiligimen dayyndalghan latynsha qazaq әlipbii jobalary talqylady. Sonda talqylanyp qarastyrylghan mәselelerge oray, 2014 jyly 21 nauryzda JShS «Memlekettik tildi daytu instituty» bazasynda arnayy shaqyrylghan mamandardyng jiyny ótkizildi. Osy jiyndaghy pikirtalastan payymdaghanymyz: XX ghasyrdyng 20-jyldarynda bolghan qazaq emlesining dauy XXI ghasyrgha da jetken eken. Biz kýni býginge deyin әli bir ústanymgha kele almay, әrkim óz bilgenin tyqpalap, әri-sәri kýy keshude ekenbiz. Osy dau bastalghan kezde-aq úly aghartushy A.Baytúrsynúly: «Dúrys emle men qate emleni aiyrugha mening oiymsha bylay qarau kerek shyghar deymin: til tabighatyna qaray emleni ynghaylau ma? Joq emle týrine qaray tildi ynghaylau ma? Men oilaymyn, emle – jazu ýshin shygharghan nәrse, jazu – til ýshin shygharghan nәrse. Olay bolsa, tildi búzyp emlege ynghaylau emes, emleni tilge ynghaylau kerek, tilding tabighatyna qaramay zorlap, emlege tanyp baylasa, qytay qatyndarynyng ayaghy bolyp shyghady» [1, 395], – dep, nyq tújyrym jasaghan edi. Onyng osy oi-tújyrymyn kezinde M.Dulatúly, Q.Kemengerúly, H.Dosmúhamedúly, E.Omarúly, T.Shonanúly, S.Saduaqasov, Q.Qaratyshqanov sekildi t.b. kóptegen Alash ziyalylary qoldaghan bolatyn. Olardyng kózi tiri kezinde A.Baytúrsynúly qúrastyrghan arabsha jana әlipbiyde (tóte jazuda) de, sol әlipby negizinde jasalghan 1928 jylghy latynsha qazaq әlipbiyinde de (búl әlipby 1938 jylgha deyin últtyq til baghytynda boldy) tilimizding tabighy bitim-bolmysy, ózindik zandylyqtary saqtalghan edi. Alayda olar repressiyalanghan son, olarmen birge últtyq oi-tújyrymdar da, últtyq ruhaniy-mәdeny tanymdar da tútastay qúrdymgha ketti.

Últtyq dýniyetanym ruhany sabaqtastyq saqtalghan jaghdayda ghana kemeldene týsetinin eskersek, Alash ziyalylarynyng tarihy jәne mәdeny is-tәjiriybesinen 60-70 jylday qol ýzip qalghan bizding jazba mәdeniyetimiz, tipti jalpy ruhaniy-mәdeny dýniyemiz sonyng zalal-zardabyn kýni býginge deyin tartuda. Qazir biz sol arystarymyzdy týgeldey aqtap alsaq ta, últ ýshin etken eren enbekterining qadirine әli jete almay jýrmiz. Tipti «Ol dәuren kelmeske ketti. Tilimiz damudyng jana jolyna týsti. Zaman aghysyna qaray janasha óng alyp damuda» degen syqyldy jasandy qaghidany uaghyzdap, tilimizdin, demek últymyzdyng tabighy bolmysyna kereghar nәrselerdi qasaqana elemeushilik te bayqatyp jýrmiz. Elimizding býgingi sayasatkerleri «últtyq iydeya kerek» deydi, biraq sol iydeyanyng HH ghasyrdyng basynda-aq jasalyp qoyghanyn moyyndaghylary kelmeydi.

Sóitip, biz Alash arystarynyng últtyq maqsat-mýddeni kózdegen oi-tújyrymdaryn zerdelep paydalanudyng ornyna 1940-50 jyldary «jasandy әr aluandylyqty jong maqsatymen» dep dәleldep, «orys sózi men halyqaralyq ataular, orys tili arqyly alynghan sózder orys orfografiyasy boyynsha jazylsyn» degen akademik I.IY.Meshaninov pen professor G.P.Serduchenkonyng kenestik barsha halyqty orystandyrudy maqsat etip úsynghan qaghidasyn (prinsiypin) әli kýnge basshylyqqa alyp kelemiz.

«Zaman ozyp, zang tozghanyn» týsinsek te, teris qaghidanyng shylauynan shygha almay, sonyng kesirinen kezinde qasaqana eskerilmegen tilimizding myndaghan jyl boyy qalyptasqan óz zandylyghy, tól dybystary, tól dybystarynyng ózindik tirkesimi, sol dybystar men dybys tirkesimderin aitatyn ózimizge ghana tәn dybystau ereksheligimiz (artikulyasiya, akustika) bar ekenin tipten úghynghymyz kelmeydi.

Qazirgi qoldanystaghy qazaq әlipbiyin kenestik-kommunistik jýiening tildik (últtyq) sayasatynyng tikeley yqpalymen f.gh.d., professor S.Amanjolov eriksizden-eriksiz qúrastyrdy. Ol ony qazaq tilinde joq orys әripterimen tolyqtyrdy. Búl óz kezeginde qazaq tilining bitim-bolmysyna, tabighy zandylyghyna jat erejelerdi kirgizip, jazu emlesin ózgertip, ony kýrdelendirip jiberuge әkeldi. Sondyqtan qazaq tili emle (orfografiya) sózdikteri birneshe ret (1940, 1957, 1978, 1983) qayta óndelip otyrdy [2,7]. Songhy núsqa 2006 jyly Qazaqstan Respublikasy Memlekettik terminologiya komissiyasy bekitken «Orfografiyalyq sózdikte» negizge alyndy [3].

Osy uaqyttar (1940 jyldan býginge deyin) aralyghynda qazaq tilining tabighatynan tys dybys tanbalarymen tolyqtyrylghan әlipbiyimizdi, eskertulerden ayaq alyp jýrgisiz emle erejelerimizdi maqtap, «orys tilining iygi әseri arqasynda tilimiz bayydy, kez kelgen shetel sózderin jaza da, aita da alatyn boldyq» dep qazaq tilining belgili ghalymdary enbekter jazady [4; 5, 199-205; 6, 48; 7, 22 t.b.]

Dybystyq jýiesi mýlde kereghar, grammatikalyq qúrylymy bir-birine sәikes kelmeytin tilderge (qazaq, orys) ortaq ereje shygharu әreketi emle erejelerin eskertulerge toltyryp jiberdi. Búl qiyndyqtan shyghudyng jolyn kórsetpek bolyp, taghy bir qazaq ghalymdary arnayy enbek te dayyndady [8].

Qazaq qoghamynyng osy әlipby men jazugha әbden bauyr basyp, daghdylanyp ketkendigi sonshalyq – óz tilimizding tól zandylyqtary ózimizge jat bolyp kórine bastap, «Sózderding dybystaluy men jazyluy arasyndaghy kereghar alshaqtyq birjolata joyyldy» [9, 222], «Qazaq tilinde sózder qalay jazylghan bolsa, solay oqylady» [10, 10; 11, 5] degen oi-tújyrym tilshi ghalymdar tarapynan da aitylatyn boldy.

Tәuelsizdik alghan alghashqy jyldardan beri ózgetildik sózderdi, әsirese ózgerissiz qoldanysta bolyp kele jatqan qoghamdyq-sayasy leksika men ghylymiy-tehnikalyq terminderdi qazaqshalau mәselesi qazirgi uaqytta ózekti mәselelerding birine ainaldy. Búl mәsele jóninde qazaq ghalymdarynyng (tilshi-lingvisterinin) kózqarastary әrtýrli. Bireuleri jalpy kirme sózderge balama tabudy kózdese, endi bireuleri tek orys tilinen engen sózderdi ghana qazaqshalau kerek, al orys tili arqyly engen, biraq arghy tegi grek, latyn t.b. tilderining sózderi bolyp keletinderdi qazaqshalaudyng qajeti joq dep esepteydi.

Alayda birinshi ústanymdaghylardyng niyetteri dúrys bolghanymen, jýzege asuy qiyn sharua. Sebebi san myndaghan sheteldik sózderding tilimizge kýn sayyn tolassyz enuine qolayly jaghday tudyryp otyrghan myna aqparattar tasqyny qarqyndy damyghan zamanda biren-saran sózderge әreng degende qazaqsha balama tauyp, biraq sonyng ózin san-saqqa jýgirtip, daulasyp jýrgenimizde týr-túrpaty ózgetildik sózderding barlyghyna balama sózder tabu degeniniz ýlken mashaqatty qajet etedi.

Ekinshi ústanymdaghylardyng grek, latyndyq «halyqaralyq sózder» dep jýrgenderi – tilimizge qazaqshalanyp emes, oryssha qalay aitylyp-jazylsa, esh ózgerissiz sol qalpynda qoldanylyp jýrgenin orys sózderi. Olar osyny qaperlerine almay jýr. Bizding búl uәjimiz kýdik-kýmәn (pretenziya) tudyratyn bolsa, sol «halyqaralyq sózder» delinip jýrgen sózderding latyn-grektik týpnúsqasy men oryssha núsqasyn salystyryp qaraugha bolady. Latyn-grekshe bir basqa, oryssha núsqasy bir basqa.

Áriyne, búl bizding qazirgi әlipbiyimiz ben emlemizding meylinshe orystanyp ketuinen bolyp jatyr. Yaghny ózgetildik sózderdi sol qalpynda jazyp-aytugha mәjbýrleytin qazaq tiline tәn emes orys tilining dybys-әripterining qazirgi әlipbiyimizding qúramynda boluy men ózgetildik (orystildik) sózderdegi tilimizge jat dybys tirkesimderining qoldanysta jýrui jәne solargha sәikes emle erejemizde arnayy qaghidalardyng boluy oghan basty sebep bolyp otyr.

Búl mәseleni әlipbiyimizdi qaytadan latynshagha kóshiru arqyly sheshuge bolatynyn kópshilik endi týsine bastaghanday. Oghan QR Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng 2012 jylghy Qazaqstan halqyna arnalghan Joldauynda: «Qazaq alfaviytin 2025 jylgha qaray latyn grafikasyna kóshiruge dayyndyq júmysyn osy bastan qolgha alu qajet. Búl qazaq tilin janghyrtyp qana qoymay, ony osy zamanghy aqparattyng tiline ainaldyrady» [12], – degen sózi sebep boldy.

Sodan beri elimizding qazaqtildi qoghamy arasynda latyngha kóshu jónindegi qoghamdyq pikir asa jandana týsti. Nebir ghylymi, ghylymiy-kópshilik bayandamalar jasalyp, maqalalar jariyalandy. Latynshagha negizdelgen qazaq әlipbiyining jobalary qalyng qauymgha úsynylyp, talqylandy. Onyng kýrdeli de manyzdy mәselelerin qarastyryp talqylaghan irili-úsaqty talay jiyndar, arnayy konferensiyalar men seminarlar, simpoziumdar ótti.

Osylardyng ózekti de manyzdy mәselelerdi kótergenderin jәne 1928 jyldan bastalghan qazaq jazuyn auystyrudyng tarihyn zerdelep, oy tarazysyna salsaq, mәnisine terenirek boylap, kenirek oy jýgirtsek, jalpy arabshadan latyngha, latynshadan kirilge, endi qaytadan kirilden latynshagha kóshuding últtyq mýddeden góri sayasy astary basym bolyp kelgenin angharamyz. Qazirgi latynshagha kóshudi jaqtaushylar, kóbinese, ghylymiy-tehnologiyalyq, kompiuterlik-baghdarlamalyq, elektrondy qúral-jabdyq-tyq, sayasi-ekonomikalyq, qoghamdyq-әleumettik, pedagogika-psihologiyalyq, tarihiy-mәdeny baylanystyq (týrkilik últtardyng birdey әlipby paydalanyp tútasuyn) jәne t.b. janama sebepterdi algha tartyp jýr. Bizding oiymyzsha, әlipby auystyru arqyly últtyq-lingvistikalyq mәseleni sheship, ruhany tәuelsizdikke qol jetkizu – eng negizgi mәsele. Demek latynshagha kóshu tilimizding ózindik tabighy bitim-bolmysyn saqtap qalu ýshin qajet.

Latyn jazuyna negizdelgen ózimizding tól әlipbiyimizdi qúryp alghan son, tilimizding tabighatynda joq, orys tilinen jәne sol arqyly «halyqaralyq sóz» degen jeleumen orysshalanyp engen bóten ataulardy jana әlipbiymen jazyp, óz sózimizge ainaldyra alamyz. Sóitip, olardyng tilimizge beyimdelmey tolassyz enuine tosqauyl qoyamyz.

Qazir qazaqsha balamasy (atauy) tabylmay, tilimizding leksikalyq qúramyna kire almay (olar kirme sóz bola almaydy, óitkeni kirme sózder boluy ýshin dybystaluy qazaqsha boluy kerek) jýrgen býkil sózdi óz tilimizding tól dybystarymen jazyp-aytugha tarihy mýmkinshilik tuyp otyr. Osy mýmkinshilikti dúrys paydalanbasaq, isimizding bәri beker.

Alayda biz qansha jerden dәleldep aityp-jazsaq ta, ózgetildik dybystar men olardyng tanbalaryn bolashaq latynsha qazaq әlipbiyining qúramynda boluyn qalaytyndardyng asa kóptigi tanghaldyrady.

A.Baytúrsynúly qazaqtyng ejelden auyzsha qalyptasqan dybystyq jýiesin negizge ala otyryp, arab әlipbiyine negizdelgen búrynnan kele jatqan eskishe jazudy týbegeyli ózgertu (reformalau) arqyly jana әlipby qúrastyrdy. A.Baytúrsynúly úsynghan jana әlipby qazaq tilining dybystyq jýiesine negizdelip, toghyz dauysty (a-ә, o-ó, ú-ý, y-i, e) jәne on toghyz dauyssyz (b, p, d, t, g, gh, q, k, j, z, sh, s, y, l, m, n, n, r, u) dybystardan qúraldy. Sol sebepten arabsha әrip-tanbalarmen jazylyp kelgen týrkilik sóz ýlgileri men qalyng júrtshylyqqa týsiniksiz arab-parsy, tipti orys sózderining búrynghysha jazyluyna tosqauyl qoyyldy.

A.Baytúrsynúlynyng arab jazuyn qazaq tiline iykemdegen núsqasy sol kezdegi mamandardyng kópshiligining kónilinen shyghyp, qalyng qauymnyng ystyq yqylasyna bólendi. Al qazirgi uaqyt túrghysynan qarap baghalasaq, búl әlipby turaly qazaq til bilimining asa kórinekti ókili, f.gh.d., professor, QR ÚGhA akademiygi R.Syzdyq bylay deydi: «A.Baytúrsynovtyng arab jazuyn qazaq tiline iykemdegen núsqasyn qazaq júrtshylyghy, әsirese múghalimder qauymy eshbir dau-damaysyz qabyldady. Sebebi, Baytúrsynovtyng alfavitke jasaghan reformasy әri qazaq tilining tabighatyna sýienip, әri ghylymy negizde jasalghan bolatyn» [13, 9].

Tarihy qújattargha nazar audarsaq, rasynda da den qoyyp ýirengisi keletin adamdar ony bir-eki aidyng ishinde-aq ýirenip, sauat ashqan eken. Sol sebepten bolar, búl әlipbiydi sol zamandaghy qazaq qoghamy «tóte jazu» nemese «tóte oqu» dep atapty.

A.Baytúrsynúlynyng tóte jazuyn tek qazaq ziyalylary ghana emes, әlemdik til bilimi (lingvistika) ghylymynyng kórnekti ókilderi de moyyndap, joghary baghalaghan bolatyn (E.D.Polivanov, V.N.Yakovlev jәne t.b.). Mysaly, E.D.Polivanov A.Baytúrsynúlynyng әlipbii turaly: «Ol kezdegi Qazaqstannyng istegen júmystaryn raqattanyp eske týsirem. Ol kezde Qazaqstannyng sonynan basqa týrik elderi arab jazuyn óndeu, ózgertu júmystaryn qolgha aldy. Biraq ol jaghynan Qazaqstan basqa týrik elderining aldynda otyrdy, basqalargha múryndyq boldy. Qazaqstannan keyingi orynda Tatarstan boldy. Sol kezdegi Qazaqstan men Tatarstannyng eski jazuynday jaqsy, dúrys jazu bolghan joq. Arab әlippesip dúrystap óndeu tek Qazaqstan men Tatarstannyng ghana qolynan keldi. Qazaqstanda múny istegen Baytúrsynúly boldy [14, 32],– dep erekshe atap kórsetken edi.

Sóitip, A.Baytúrsynúlynyng zor enbegining arqasynda qazaqtyng tól әlipbii men emlesi (jazu) dýniyege kelip, 1929 jylgha deyin tolyq qoldanysta boldy. Tipti 1929 jyly qabyldanghan latynsha jazumen qatarlasyp, 1940 jylgha deyin jarysa qoldanylyp keldi. Qazaq qoghamyndaghy qoldanysynyng ómirshendigin bertingi uaqytqa deyin saqtay aldy.

Mәselen, alghashynda eskishe sauat ashyp, keyin tóte jazumen bilim-biliktiligin jetildirgen zamanymyzdyng zanghar jazushylary M.Áuezov pen Gh.Mýsirepov latynsha, kirilshe jazulardy oqyp-ýirense de, solardy bizden góri jaqsyraq mengerse de, ómirlerining sonyna deyin óz qoljazbalarynyng basym kópshiligin bala shaghynda ýirengen arabshagha negizdelgen qazaq әlipbiyimen, demek A.Baytúrsynúlynyng «tóte jazuymen» jazyp ótken eken.

«Tóte jazu» halqymyzdyng jappay sauat ashuynda, jastardy sapaly oqytuda, qazaqsha gazet-jurnaldar men kórkem shygharmalardy kóptep basyp shygharuda, jalpy qazaq júrtynyng mәdeniyeti men әdebiyetin damytuda zor ról atqardy. Qazir de ózining sol qyzmetin әli joghalta qoyghan joq. QHR-da túrmys-tirshilik etip túryp jatqan millionnan astam qandastarymyz osy jazudy kýni býginge deyin keng paydalanyp, bilim alyp, ghylymdy iygerip, oqulyqtar men oqu kúraldaryn jazyp, gazet-jurnaldar, týrli kitaptar shygharyp, qoldanyp keledi.

Qazaq tili emlesin tól tabighatyna әkelip, reformalau mәselesi latyn әlipbii jobalaryn jasaudan bastalyp otyr. Qazaq qoghamy, sonyng ishinde qazaqtildiler búl mәselege belsene atsalysyp, 100-den astam joba úsynyldy. Oghan sheteldegi qazaqtar da, tipti, ózgetildi aghayyndar da ýn qosyp keledi [15].

Olardy shartty týrde ýsh baghytta toptastyrugha bolady. 1-baghyt ortaq týrki әlipbiyin qúru maqsatynda keneytilgen (astyly-ýstili belgileri bar)

Ishan Beybit Jәlelúly – f.gh.k., dosent,

Abay atyndaghy QazÚPU Ádebiyettanu jәne til bilimi GhZY qyzmetkeri

Abai.kz

PAYDALANGhAN ÁDEBIYETTER

1 Baytúrsynov A. Til taghylymy. Almaty, «Ana tili». 1992 j.

2 Qazaq tilining orfografiyalyq sózdigi. – Almaty: «Qazaqstan», 1988.

3 Orfografiyalyq sózdik / Qúrast.: N.Uәliyúly, A.Fazyljanova, Q.Kýderinova, Gh.Ánes. – Almaty: Til bilimi instituty, 2007. – 480 b.

4 Kenesbaev I, Músabaev Gh. Qazirgi qazaq tili. – Almaty.

5 Syzdyqova R. Janpeyisov E. Qazaq tilining tarihy. – Almaty: «Mektep» – 1968. – 239 b.

6 Aytbayúly Ó. Qazaq sózi. – Almaty: «Evro». – 1997.

7 Barlybaeva R. Qazirgi qazaq tilindegi qoghamdyq-sayasy leksika. –Almaty: «Mektep», 1978. –144 b.

8 Uәliyev N., Aldasheva A. Qazaq orfografiyasyndaghy qiyndyqtar. – Almaty: «Ghylym», 1986.

9 Sauranbaev N. Qazaq til bilimining problemalary. Tandamaly enbekterining jinaghy. –Almaty: «Ghylym», 1988.

10 Islam Jemeney. Parsysh-qazaqsha jәne qazaqsha-parsysha sózdik. –Almaty: «Sanat», 1994.

11 Amanjolov A. Týrik filologiyasy jәne jazu tarihy. –Almaty: «Sanat», 1996.

12 Nazarbaev N.Á. Qazaqstan-2050» Strategiyasy qalyptasqan memleketting jana sayasy baghyty /Elbasy N.Á. Nazarbaevtyng Qazaqstan Halqyna Joldauy. 2012 jylghy 14 jeltoqsan.  

13 Syzdyqova R. Ahmet Baytúrsynov /Ómiri men qyzmeti turaly/. /A.Baytúrsynov. «Til taghlymy». –Almaty, 1992.

14 Stenograficheskiy otchet nauchno-orfograficheskoy konferensii, sozvannoy 2-4 iilya 1929 g. Nauchno-metodicheskim Sovetom NKP y SKNTA. –Almaty, 1930 – S. 58.

15 Azer Hasret: «Biz qatelestik, Sizder qatelespenizder!». http://www.azerhasret. com/