• Beyimbet Maylinning tughanyna 120 jyl

Beyimbet Maylinning songhy sureti

...Áli esimde, 1991-jyldyng nauryz aiy bolatyn. Ol kezde Qaraghandy oblystyq «Zamandas» jastar gazetining redaktorymyn. Qazaq әdebiyetining klassik qalamgeri Beyimbet Maylinning tughan qyzy Rәziya apay ózimizding Janaarqa audanynyng ortalyghy Atasu kentinde túratynyn kezdeysoq jaghdayda estidim de, әngimesin tyndaugha ansarym audy.

Kóp úzamay, Rәziya apaydy arnayy izdep baryp, kónilde jýrgen saualdarymnyng barlyghyna jauap aldym. Osy sapardyng nәtiyjesinde jazylghan «Bi-aghanyng bir balasy» dep atalatyn derekti-tanymdyq kólemdi ocherkim «Ortalyq Qazaqstan» gazetining sol jylghy sәuir aiyndaghy 5 nómirinde basyldy. Kelesi jyly onyng yqshamdalghan núsqasy «Júldyz» jurnalynda jariyalandy.

Osydan keyin Rәziya apaymen ol kisi dýniyeden ótkenshe baylanysymyz ýzilgen joq. Asyldyng synyghynday abzal jan ózimning tughan anamday bolyp kettti.

Birde Rәziya apaydan kezekti bir hat keldi. «Qauipsizdik komiyteti múraghatynan әkemning týrmede toltyrylghan anketasy men songhy ret týsken sureti tabyldy. Saghan solardyng kóshirmelerin jiberip otyrmyn. Bir kәdene jaratarsyn, ainalayyn!» dep jazypty ardaqty Rәziya anamyz.   

Búl men kýtpegen tyng derekter edi. Apaydyng sol haty men anketa kóshirmesin negizge ala otyryp, «Týrmede toltyrylghan anketa» dep atalatyn derekti maqala jazdym. Ol «Ortalyq Qazaqstan» gazetinde jariyalandy.

Sol anketada «әskery qyzmeti, ataghy» degen saualgha Bi-agha «Alashorda әskerining qatardaghy sarbazy» dep jauap beripti. «Densaulyq jaghdayy» degen saualdy jauapsyz qaldyrypty. Sirә, «jaqsy» dep jauap qaytaratyn jaghdayy bolmaghan, «jaman» dep jazudan da taysaqtaghan siyaqty.

Jalpy, kóz kórgenderding esteligine qaraghanda Beyimbet Maylin jaratylysynan ýreyge beyim, ýrkekteu adam bolghangha úqsaydy. Taghdyrdyng salghanyna moyynúsynyp, NKVD tergeushilerining ózine taqqan jalalary men auyr aiyptaryn tez moyynday salghanday. Búghan onyng týrmede týsirilgen myna songhy sureti de aighaq bolyp túr. Ózinen eki apta búryn qamalghan Sәken Seyfullindey asa kóp tepki kóre qoymaghan sekildi. Saqal-múrty ósken, kózderi alarynqyrap, beti dombyghyp ketipti. Kózining asty qaltalanyp qalghan.

Mening payymdauymsha, Beyimbet búl suretke NKVD týrmesine qamalghannan keyin kóp úzamay týsirilgen. Sebebi qobyraghan qalyng shashyn búl kezde әli sypyryp almaghan.  

Beyimbetting bir әdeti – jazu jazyp otyrghanda manday shashyn bir qolymen búrap qoyyp otyrady eken. Onyng týrmege qamalghanyna eki aiday uaqyt ótken song jary Gýljamal әreng degende bir ret jolyghugha rúqsat alady. Sol kýni keshke Gýljamal ýiine jylap kiripti.

- Býgin meni әkelerine jolyqtyrdy. Shashyn tyqyrlap alyp tastapty. Týri jýdeu. Ózining óni ketip qalypty. «Beyimbet-au, shashyndy búrap otyrushy edin. Endi nendi búraysyn?» dep jyladym,-dep egilipti ardaqty analary balalaryna. Sol kezde 13 jasta bolghan Rәziya apay osynyng barlyghyn jadynda saqtap qalghan. Asqar tauday abzal әkesin de onyng kóz aldynda «Qara qúzghynmen» alyp ketken. Qara týnde kelip, nebir jaqsylar men jaysandardy qaranghy tas týrmege alyp ketetin NKVD-ning mashinasyn el «Qara qúzghyn» dep ataytyn.

«Eger Beyimbet jau bolsa, men de jau shygharmyn»» dep salghan qayran Ghaben, qazaqtyng taghy bir klassik qalamgeri Ghabit Mýsirepov ózining estelikterining birinde: «Beyimbet Maylin – әri tendesi joq әngimeshi retinde de, әri prozadaghy sýiekti shygharmalardy jasaushy retinde de bizding túnghysh zerger prozashymyz» dep Biaghanyng layyqty baghasyn bergen edi.

Qazaqtyng úly qalamgeri, ómirde qoy auzynan shóp almaytyn momyn jan bolghan Beyimbet Maylinning NKVD toryna týsuine qara jýrekti kýikentay pendeler sebepker bolghan. Búl jayynda Beyimbetting adal dosy, izbasar inisi Ghabit Mýsirepovting mynanday bir aghynan aqtarylghan sózderi bar: «Sәken Seyfullin Halyq Komissarlary Kenesining tóraghasy boldy. Ákimshilik qyzmeti dúshpanyn kóbeytuge sebep etti delik. Al Beyimbet beybaq she? Eng ýlken mansaby – «Enbekshi qazaq» gazeti redaktorynyng orynbasary. Osy qoy auzynan shóp almas momyn jandy kórsetken qay jauyz? Ózine tanys revolusioner Sәkendi, ne qúlaghy estip, kózi kórmegen Maylindi ústandar dep Stalin tike núsqau týsirmegeni anyq». Ghabenning osy pikiri qalamger Sh.Eleukenovting «Qazaq әdebiyeti» gazetining 2002 jylghy 11 qantar kýngi sanynda jariyalanghan maqalasynda keltirilgen.

NKVD jendetteri Beyimbet Maylindi 1937 jylghy 6 qazan kýni keshkisin tútqyndaghan. Sonyng aldynda ghana ózining ssenarii boyynsha qazaqtyng túnghysh kórkem filimi «Amangeldinin» týsiriliminde kenesshi bolyp jýrgen Bi-agha kino týsirilip jatqan Qaraqastekten kelipti.

Bi-agha qamalghan kezde otbasynda jary men ýsh úl, eki qyzy qalghan. Ol óte balajan adam bolghan eken. Beyimbet әielimen týrmede bolghan birinshi jәne songhy kezdesuinde:

- Gýljamal, saghan bir amanatym bar. Anau ýsheui úl ghoy, qiyndyqqa moyymas. Eki qyzymdy saghyndym. Endi kelgeninde sol eki qalqamdy ala kelip, bir iyisketip ketshi maghan!-depti de kónili búzylyp, teris ainala beripti. Amal neshik, Bi-aghanyng osy aqyrghy amanatyn oryndaudyng orayy kelmegen kórinedi. Halyqtyng úldaryn «halyq jauy» atandyryp, auyr azap shektirgen súrqay zaman-ay!

Beyimbet Maylinning taghy bir erekshe minezi – bastyq bolugha jolamau. Narkom Temirbek Jýrgenov ony «Kazizdat» baspasynyng diyrektory etip taghayyndamaqshy bolghanda, qayran Bi-agha búl úsynystan at-tonyn ala qashypty. Sodan song búl úsynys Ghabit Mýsirepovke aitylady. Ol baspagha barsa, ataghy darday jazushy Beyimbet Maylin sol baspada qatardaghy redaktorlardyng biri bolyp qyzmet atqaryp jýrgen kórinedi.

Búghan qayran qalghan Ghabeng Temirbek Jýrgenovke jýgirip kelip:

- Beyimbet Maylin qatardaghy redaktor bolyp otyrghan baspagha men diyrektor bola almaymyn,-depti. Kórnekti memleket qayratkeri Temirbek Jýrgenov shyndyqty betke aityp, qarap otyratyn er minezdi adam bolghan eken.

- Sen әulie bolsan, Beyimbetti diyrektor bolugha kóndirip bershi. Biz moynyna qyl arqan saludan basqanyng bәrin istedik,-dep shart ketipti.

Ghabeng qansha jalynsa da, Bi-agha diyrektor bolugha kónbey qoyypty.

- Men auru bolmasyn desen, sen diyrektor bolshy. Júmysyn ózim-aq atqaryp bereyin,-deytin kórinedi. Búl turaly Ghabeng ózining estelikterinde jazghan.

Qazaq halqynyng klassik qalamgeri Beyimbet Maylin – ózining tamasha talantymen әdebiyetimizding tórinen oiyp túryp oryn alghan zerli sózding zergeri. Onyng qara ormanday halqyna qaldyryp ketken shúrayly shygharmalary úrpaqtan úrpaqqa amanat bolyp, qymbat ruhany qazynalarymyzdyng qatarynda saf altynday jarqyrap túra beretin bolady.

Tóleubay ERMEKBAEV,            

Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi         

Qaraghandy qalasy

Abai.kz