• بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۋعانىنا 120 جىل

بەيىمبەت ءمايليننىڭ سوڭعى سۋرەتى

...ءالى ەسىمدە، 1991-جىلدىڭ ناۋرىز ايى بولاتىن. ول كەزدە قاراعاندى وبلىستىق «زامانداس» جاستار گازەتىنىڭ رەداكتورىمىن. قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيك قالامگەرى بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۋعان قىزى ءرازيا اپاي ءوزىمىزدىڭ جاڭاارقا اۋدانىنىڭ ورتالىعى اتاسۋ كەنتىندە تۇراتىنىن كەزدەيسوق جاعدايدا ەستىدىم دە، اڭگىمەسىن تىڭداۋعا اڭسارىم اۋدى.

كوپ ۇزاماي، ءرازيا اپايدى ارنايى ىزدەپ بارىپ، كوڭىلدە جۇرگەن ساۋالدارىمنىڭ بارلىعىنا جاۋاپ الدىم. وسى ساپاردىڭ ناتيجەسىندە جازىلعان «بي-اعانىڭ ءبىر بالاسى» دەپ اتالاتىن دەرەكتى-تانىمدىق كولەمدى وچەركىم «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ سول جىلعى ءساۋىر ايىنداعى 5 نومىرىندە باسىلدى. كەلەسى جىلى ونىڭ ىقشامدالعان نۇسقاسى «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالاندى.

وسىدان كەيىن ءرازيا اپايمەن ول كىسى دۇنيەدەن وتكەنشە بايلانىسىمىز ۇزىلگەن جوق. اسىلدىڭ سىنىعىنداي ابزال جان ءوزىمنىڭ تۋعان انامداي بولىپ كەتتتى.

بىردە ءرازيا اپايدان كەزەكتى ءبىر حات كەلدى. «قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مۇراعاتىنان اكەمنىڭ تۇرمەدە تولتىرىلعان انكەتاسى مەن سوڭعى رەت تۇسكەن سۋرەتى تابىلدى. ساعان سولاردىڭ كوشىرمەلەرىن جىبەرىپ وتىرمىن. ءبىر كادەڭە جاراتارسىڭ، اينالايىن!» دەپ جازىپتى ارداقتى ءرازيا انامىز.   

بۇل مەن كۇتپەگەن تىڭ دەرەكتەر ەدى. اپايدىڭ سول حاتى مەن انكەتا كوشىرمەسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، «تۇرمەدە تولتىرىلعان انكەتا» دەپ اتالاتىن دەرەكتى ماقالا جازدىم. ول «ورتالىق قازاقستان» گازەتىندە جاريالاندى.

سول انكەتادا «اسكەري قىزمەتى، اتاعى» دەگەن ساۋالعا بي-اعا «الاشوردا اسكەرىنىڭ قاتارداعى ساربازى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. «دەنساۋلىق جاعدايى» دەگەن ساۋالدى جاۋاپسىز قالدىرىپتى. ءسىرا، «جاقسى» دەپ جاۋاپ قايتاراتىن جاعدايى بولماعان، «جامان» دەپ جازۋدان دا تايساقتاعان سياقتى.

جالپى، كوز كورگەندەردىڭ ەستەلىگىنە قاراعاندا بەيىمبەت مايلين جاراتىلىسىنان ۇرەيگە بەيىم، ۇركەكتەۋ ادام بولعانعا ۇقسايدى. تاعدىردىڭ سالعانىنا مويىنۇسىنىپ، نكۆد تەرگەۋشىلەرىنىڭ وزىنە تاققان جالالارى مەن اۋىر ايىپتارىن تەز مويىنداي سالعانداي. بۇعان ونىڭ تۇرمەدە تۇسىرىلگەن مىنا سوڭعى سۋرەتى دە ايعاق بولىپ تۇر. وزىنەن ەكى اپتا بۇرىن قامالعان ساكەن سەيفۋلليندەي اسا كوپ تەپكى كورە قويماعان سەكىلدى. ساقال-مۇرتى وسكەن، كوزدەرى الارىڭقىراپ، بەتى دومبىعىپ كەتىپتى. كوزىنىڭ استى قالتالانىپ قالعان.

مەنىڭ پايىمداۋىمشا، بەيىمبەت بۇل سۋرەتكە نكۆد تۇرمەسىنە قامالعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي تۇسىرىلگەن. سەبەبى قوبىراعان قالىڭ شاشىن بۇل كەزدە ءالى سىپىرىپ الماعان.  

بەيىمبەتتىڭ ءبىر ادەتى – جازۋ جازىپ وتىرعاندا ماڭداي شاشىن ءبىر قولىمەن بۇراپ قويىپ وتىرادى ەكەن. ونىڭ تۇرمەگە قامالعانىنا ەكى ايداي ۋاقىت وتكەن سوڭ جارى گۇلجامال ارەڭ دەگەندە ءبىر رەت جولىعۋعا رۇقسات الادى. سول كۇنى كەشكە گۇلجامال ۇيىنە جىلاپ كىرىپتى.

- بۇگىن مەنى اكەلەرىڭە جولىقتىردى. شاشىن تىقىرلاپ الىپ تاستاپتى. ءتۇرى جۇدەۋ. ءوزىنىڭ ءوڭى كەتىپ قالىپتى. «بەيىمبەت-اۋ، شاشىڭدى بۇراپ وتىرۋشى ەدىڭ. ەندى نەڭدى بۇرايسىڭ؟» دەپ جىلادىم،-دەپ ەگىلىپتى ارداقتى انالارى بالالارىنا. سول كەزدە 13 جاستا بولعان ءرازيا اپاي وسىنىڭ بارلىعىن جادىندا ساقتاپ قالعان. اسقار تاۋداي ابزال اكەسىن دە ونىڭ كوز الدىندا «قارا قۇزعىنمەن» الىپ كەتكەن. قارا تۇندە كەلىپ، نەبىر جاقسىلار مەن جايساڭداردى قاراڭعى تاس تۇرمەگە الىپ كەتەتىن نكۆد-ءنىڭ ماشيناسىن ەل «قارا قۇزعىن» دەپ اتايتىن.

«ەگەر بەيىمبەت جاۋ بولسا، مەن دە جاۋ شىعارمىن»» دەپ سالعان قايران عابەڭ، قازاقتىڭ تاعى ءبىر كلاسسيك قالامگەرى عابيت مۇسىرەپوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە: «بەيىمبەت مايلين – ءارى تەڭدەسى جوق اڭگىمەشى رەتىندە دە، ءارى پروزاداعى سۇيەكتى شىعارمالاردى جاساۋشى رەتىندە دە ءبىزدىڭ تۇڭعىش زەرگەر پروزاشىمىز» دەپ بياعانىڭ لايىقتى باعاسىن بەرگەن ەدى.

قازاقتىڭ ۇلى قالامگەرى، ومىردە قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن مومىن جان بولعان بەيىمبەت ءمايليننىڭ نكۆد تورىنا تۇسۋىنە قارا جۇرەكتى كۇيكەنتاي پەندەلەر سەبەپكەر بولعان. بۇل جايىندا بەيىمبەتتىڭ ادال دوسى، ءىزباسار ءىنىسى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ مىنانداي ءبىر اعىنان اقتارىلعان سوزدەرى بار: «ساكەن سەيفۋللين حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولدى. اكىمشىلىك قىزمەتى دۇشپانىن كوبەيتۋگە سەبەپ ەتتى دەلىك. ال بەيىمبەت بەيباق شە؟ ەڭ ۇلكەن مانسابى – «ەڭبەكشى قازاق» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى. وسى قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن جاندى كورسەتكەن قاي جاۋىز؟ وزىنە تانىس رەۆوليۋتسيونەر ساكەندى، نە قۇلاعى ەستىپ، كوزى كورمەگەن ءمايليندى ۇستاڭدار دەپ ستالين تىكە نۇسقاۋ تۇسىرمەگەنى انىق». عابەڭنىڭ وسى پىكىرى قالامگەر ش.ەلەۋكەنوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 2002 جىلعى 11 قاڭتار كۇنگى سانىندا جاريالانعان ماقالاسىندا كەلتىرىلگەن.

نكۆد جەندەتتەرى بەيىمبەت ءمايليندى 1937 جىلعى 6 قازان كۇنى كەشكىسىن تۇتقىنداعان. سونىڭ الدىندا عانا ءوزىنىڭ ستسەناريى بويىنشا قازاقتىڭ تۇڭعىش كوركەم ءفيلمى «امانگەلدىنىڭ» تۇسىرىلىمىندە كەڭەسشى بولىپ جۇرگەن بي-اعا كينو ءتۇسىرىلىپ جاتقان قاراقاستەكتەن كەلىپتى.

بي-اعا قامالعان كەزدە وتباسىندا جارى مەن ءۇش ۇل، ەكى قىزى قالعان. ول وتە بالاجان ادام بولعان ەكەن. بەيىمبەت ايەلىمەن تۇرمەدە بولعان ءبىرىنشى جانە سوڭعى كەزدەسۋىندە:

- گۇلجامال، ساعان ءبىر اماناتىم بار. اناۋ ۇشەۋى ۇل عوي، قيىندىققا مويىماس. ەكى قىزىمدى ساعىندىم. ەندى كەلگەنىڭدە سول ەكى قالقامدى الا كەلىپ، ءبىر يىسكەتىپ كەتشى ماعان!-دەپتى دە كوڭىلى بۇزىلىپ، تەرىس اينالا بەرىپتى. امال نەشىك، بي-اعانىڭ وسى اقىرعى اماناتىن ورىنداۋدىڭ ورايى كەلمەگەن كورىنەدى. حالىقتىڭ ۇلدارىن «حالىق جاۋى» اتاندىرىپ، اۋىر ازاپ شەكتىرگەن سۇرقاي زامان-اي!

بەيىمبەت ءمايليننىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە مىنەزى – باستىق بولۋعا جولاماۋ. ناركوم تەمىربەك جۇرگەنوۆ ونى «كازيزدات» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى ەتىپ تاعايىنداماقشى بولعاندا، قايران بي-اعا بۇل ۇسىنىستان ات-تونىن الا قاشىپتى. سودان سوڭ بۇل ۇسىنىس عابيت مۇسىرەپوۆكە ايتىلادى. ول باسپاعا بارسا، اتاعى دارداي جازۋشى بەيىمبەت مايلين سول باسپادا قاتارداعى رەداكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كورىنەدى.

بۇعان قايران قالعان عابەڭ تەمىربەك جۇرگەنوۆكە جۇگىرىپ كەلىپ:

- بەيىمبەت مايلين قاتارداعى رەداكتور بولىپ وتىرعان باسپاعا مەن ديرەكتور بولا المايمىن،-دەپتى. كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆ شىندىقتى بەتكە ايتىپ، قاراپ وتىراتىن ەر مىنەزدى ادام بولعان ەكەن.

- سەن اۋليە بولساڭ، بەيىمبەتتى ديرەكتور بولۋعا كوندىرىپ بەرشى. ءبىز موينىنا قىل ارقان سالۋدان باسقانىڭ ءبارىن ىستەدىك،-دەپ شارت كەتىپتى.

عابەڭ قانشا جالىنسا دا، بي-اعا ديرەكتور بولۋعا كونبەي قويىپتى.

- مەن اۋرۋ بولماسىن دەسەڭ، سەن ديرەكتور بولشى. جۇمىسىن ءوزىم-اق اتقارىپ بەرەيىن،-دەيتىن كورىنەدى. بۇل تۋرالى عابەڭ ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە جازعان.

قازاق حالقىنىڭ كلاسسيك قالامگەرى بەيىمبەت مايلين – ءوزىنىڭ تاماشا تالانتىمەن ادەبيەتىمىزدىڭ تورىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان زەرلى ءسوزدىڭ زەرگەرى. ونىڭ قارا ورمانداي حالقىنا قالدىرىپ كەتكەن شۇرايلى شىعارمالارى ۇرپاقتان ۇرپاققا امانات بولىپ، قىمبات رۋحاني قازىنالارىمىزدىڭ قاتارىندا ساف التىنداي جارقىراپ تۇرا بەرەتىن بولادى.

تولەۋباي ەرمەكباەۆ،            

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى         

قاراعاندى قالاسى

Abai.kz