Halyqtyng ar-újdany jәne namysy deydi ol turaly. Býkil әlemge tanylghan aqyn jәne qayratker. Oljas Sýleymenov búl kýnderi Qazaqstanda ótip jatqan etika jәne órkeniyetterding mәdeniyetaralyq dialogy, sonday-aq Qazaqstan tarihy boyynsha halyqaralyq forumdargha jәne konferensiyalargha qatysuda.

 Tarihy zertteuleri men oi-tolghamdary qoghamda әrtýrli pikirler men payymdaular tuyndatyp jýrgen aqyn men Baq.kz saytynyng súhbaty.

- Oljas Omarúly myna jaygha oray sizding pikirinizdi bilgim keledi: nelikten dәl qazirgi uaqytta Preziydentting «Halyq tarih tolqynynda» bastamasy osynshama quatty qarqyn aldy? Búlay deuimizge elimizding Memlekettik hatshysy Qazaqstan tarihynyng mәselelerine arnalghan keneytilgen kenes ótkizip, tiyisti mamandargha kóptegen tapsyrma berui týrtki bolyp otyr. Múnday qadamgha ne iytermeledi әri búl nemen baylanysty?

- Áriyne múnday mәseleler qanday da bir uaqyt kenistigin, dayyndyqty qajetsinedi. Bәlkim, onyng uaqyty kelgen de shyghar. Preziydentting kitaby jaryq kórgennen keyingi kýnnen-aq birden iske kirisu kerek te shyghar. Degenmen negizgi iydeyany oy eleginen ótkizip, jan-jaqty úghynu kerek. Áriyne, negizinde búl taqyryp әsirese bizder ýshin pisip-jetilgen. Óitkeni, qazaqtarda is jýzinde tarih «joq» derlik deuge de bolady, men múny óz basymnan da keshirgenmin. Men býkil әlemnin, kóptegen elderding tarihyn bilemin, al ózimning tól tarihymdy bilmeymin. Sondyqtan da men búl ispen Ádebiyet institutynyng studenti bolghan jyldardan-aq ainalysqan edim. Qazaqtardyng tarihyn, týrkilerding tarihyn alghashqy derekkózderinen timiskilep izdey bastadym. Sondyqtan da búl taqyryp bizder ýshin әrqashan da ózekti

Degenmen, myna songhy shaqyru bizderge kóptegen nәrselerge qol jetkizuge kómektesui tiyis, óitkeni belgili bir bilimder jinaqtaldy, sonymen qatar әli kýnge deyin týp tarihymyzdy týgendey almay jýrgen ózimizding tarihshylarymyzdyng qareketi keyis tudyrady. Óitkeni, olar ózderining halqyn, últyn jәne tilin qorghaudyng ornyna ózderining dissertasiyalaryn qorghap әlek. Mine búl ýndeu dәl qazirgi uaqytta solargha baghyttalghan.

Tarihshylar da qalamgerler siyaqty, olardyng arasynda talanttylary da bar. Degenmen talantty jazushylargha qaraghanda, talantty tarihshylardy az kezdestirdim (kýledi - avtordyng eskertpesi). Mәdeniyetimizding atalghan janryn damytu ýshin Memleket hatshysy kótergen mәselening zor manyzy bar. Búl ýndeu dýniyetanymy jana, «oyly» kózqarasy bar talantty tarihshylardyng jana buynynyng ósip shyghuyna septigin tiygizedi dep oilaymyn.

- Úzaq uaqyttan beri qazaqtardy Kenesary hannyng basy qayta jatqandyghy mәselesi tolghandyrady. Siz onyng qayda ekenin bilesiz be?

- Búl saualdy tipti Sankt-Peterbordaghy Ermitaj múrajayynyng diyrektoryna da qoydym. Eshkim múnday eksponat turasynda bilmeydi. Bar bolghany osy. Búl eksponat joq! Men búghan senimdimin әri biz qazirgi uaqytta búl әngimelerding barlyghyn bosqa qozdyryp otyrmyz. Atalghan eksponat bolghan jaghdayda ol jaqtaghylar ony sonshalyqty qúndy sanamas edi. Resey ýshin onyng eshqanday qúny joq. Olar bayaghyda-aq berer edi. Sondyqtan da, mening oiymsha, búghan moyynsúnyp, búl taqyrypty jabu kerek siyaqty. Meninshe ol oqigha oryn alghan 19 ghasyrda-aq qyr astynda qalghan siyaqty.

- Memlekettik hatshy Marat Tәjin tariyhqa arnalghan jiynda sheteldik qoymalardan qazaqqa qatysty artefaktiler men qújattardy elge qaytaru qajettiligi turaly aitqan bolatyn. Sizdinshe әlemde múnday qyzyqty artefaktiler bar ma?

- Bolghanynyng barlyghy da ashyldy, al ashylghandary mýldem az әri qazirding ózinde bizding qorymyzda saqtauly. Endi janasyn ashu qajet. Eng qyzyqtysy, qazirgi uaqytta olardy biz Qazaqstannan da tauyp, asha alamyz. Mәselen, men Qorqyt babanyng múrasymen ainalysudy úsynamyn. Tayauda Qyzylordada ótken konferensiyagha qatysyp, onda óz әriptesterimdi Qorqyttyng tarihy túlgha emes miftik figura ekendigine sendiruge tyrystym. Ol bizderge Mysyrdan kelip, ata-babalarymyzben 5 myng jyl boyy bizding zamangha jetken. Qorqyt - búl úyasyna batyp bara jaqtan kýn qúdayy.

- Sizdi búl oigha ne jeteledi?

- Mening múny biletinim, birqatar ejelgi mysyrlyq derekkózderin aqtarghan edim. Olarda jerding ýsti men astyna kýnning shyghuy әri batuy beynelengen iyrek jәne tik syzyq belgi bolghan. Mening oiymsha, dәl osydan anyz tuyndaghan siyaqty, olar búl belgiden su jylanynyng súlbasyn angharghan.

Al Qorqyttyng su jylanynyng shaghuynan óletindigi jayyndaghy anyz tek bizde ghana saqtalghan. Syrdariya boyy qazaqtary ghana ony saqtap qalghan. Búl Qorqyttyng ólimnen qashyp, jerding barlyq týpkirin aralap shyghatyndyghy, Syrdariyagha oralghannan keyin ózenning ortasyna jýzip baryp, kilemning ýstinde qobyz tartyp otyrghandyghy, sol kezde su jylany jýzip kelip, shaghyp óltirgendigi turaly anyz. Múnday anyz әlemning basqa birde-bir elinde joq. Tipti týrik mifologiyasynda da Qorqyt turaly onyng danagóy qariya bolghandyghy aitylady. Jylannyng shaghuynan ólgendigi sipattalatyn múnday sujet týrikterde de, әzirbayjandarda da, týrkimenderde de saqtalmaghan. Búl bizding mәdeniyetimizding jasyn bildiredi. Búl anyz osydan 5 myng jyl búryn ejelgi Mysyrdan jetip, ghasyrlar boyy saqtalyp qaldy.

Sondyqtan tarihshylargha aitarym: dostarym menin, tarihpen ainalysynyzdar, degim keledi. Men aqynmyn әri óz isimmen ainalysyp qana otyra alar edim. Biraq men barlyq kóne jazbalardy aqtaryp, býkil әlemnen shumer, ejelgi mysyr, ejelgi orys, skandinaviya jazbalaryn qotaryp, olardy jazyp alyp, óz halqyma qatysty qanday da bir derek biluge úmtyldym. Jәne de men kóptegen jayttargha qanyqtym. Alayda olar (tarihshylar) «shaynap bergendi» júta almaydy. Óitkeni sauatsyz, olar múny týsinbeydi. Men olarmen shumer tilinde jalyndy sóz sóilep túrghanday sezinemin. Biraq mening qalay bolghanda da týsindirgim keledi jәne de endigi uaqytta doktorlar men akademikterge emes, týsinigi bar studentterge, sauatty balalargha aitamyn. Olar jas kezinen bastap týsine bersin. Men eski sarynda qalghan ghalymdargha emes, jastargha senim artamyn.

- Osy rette bir saual tuyndap otyr: siz tayaudaghy súhbattarynyzdyng birinde әlemdegi tanymal әri bedeldi joghary oqu oryndarynyng kópshiligining qúrmetti professory ekendiginizdi aittynyz. Alayda elinizde, Qazaqstanda nege dәris oqymaysyz? Óitkeni sizding studentterge berer biliminiz mol ghoy.

- Ótken jyly ghoy deymin, men Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetinde rektordyng oqytushylardy, filologtar men tarihshylardy jinap beruimen sheberlik sabaghyn ótkizdim. Degenmen, búl tym az. Biraq bastapqy qadam jasaldy әri meninshe búl odan әri jalghasatyn bolady.

- Mәselen, Sizding «1001 sóz» atty etimologiyalyq kitabynyzdy mysalgha alar bolsaq, onda da ózinizding izdenisterinizdi keninen tarqata jazyp bere alar ediniz ghoy?

- Ol әli de jazylu ýstinde, búl enbekting alghysózi ghana jazyldy әri basylymgha dayyndyq ýstinde. Áriyne, onda men biraz jaytty bayandaymyn. Men olardy Mәskeudegi birqatar doktorlargha oqugha beremin, Qazaqstanda da, degenmen olardyng dym týsinbegendigin bayqaymyn. Sondyqtan da men olardy Ghalamtor arqyly taratamyn, taralymyn kóbeytuge kýsh salamyn, adamdar oqysyn. Men myng adamnyng bireui týsinetindigine senimdimin. Al onday myndyqtar óte kóp. Million oqyrman jinasaq, onyng myny taza biletin adamdar bolady.

- Qazaqstandyq-reseylik qarym-qatynasqa, onyng ishinde bizding aumaghymyzda zymyran synaqtaryna qatysty tayaudaghy sózinizge oray adamdar ghalamtorda: «Oljas Omarúly Reseymen dos ne dos emestigin aiqyndamay ma, ony qalay týsinuge bolady?», dep jaza bastady. Siz osyghan oray týsinikteme bere alasyz ba?

- Tarihy әri bolashaqta da bizder, әriyne dospyz әri dos bolugha tiyistimiz. Búl bizding sana-sezimimizde naqty saqtaluy tiyisti. Degenmen dostyqta da eskertuler bolatyndyghy shyndyq qoy? Dostyq qarym-qatynasty jetildiruge mýmkindik beretin eskertu dosqa da jasalady. Ol jaqta oryn alyp jatqan jayttardyng barlyghy birdey maghan únay bermeydi. Alayda, qalay bolghanda da býkil ómirimde Reseyge, orys mәdeniyetine, orys halqyna degen jinalghan peyilimdi búl kelensizdikter enserip kete almaydy. Mine, dәl osy mening úly kórshimizge degen qarym-qatynasymdy aiqyndaydy.

- Siz QHR Tóraghasy Sy Szinipinning Qazaqstan ýshin eshqanday jaman qadamgha barmaytyndyghy jәne transshekaralyq ózenderdi paydalanu mәselesi tek qana kelissózder jolymen sheshiletindigi turaly mәlimdemesine senesiz be?

- Men ýmit artamyn. Ol shyn niyetimen aitqan da shyghar. Biraq ol qanshalyqty jýzege asyrylady, mine búl bizder ýshin óte manyzdy. Men onyng shynayylyghy is jýzinde de quattala týsedi dep oilaymyn.

- Sayttardyng birinde sizding Parijde bergen súhbatynyz «Oljas Sýleymenov: «Bizge Resey qajet» degen taqyryppen jariyalandy. Sol súhbatqa pikir qaldyrghan bir oqyrman «Oljas Sýleymenov eng aldymen úly aqyn, al nelikten jurnalist poeziya turaly birauyz sóz qozghamady?», dep jazdy. Demek, qoghamnyng bilgisi keletini, siz jazuynyzdy әli jalghastyrasyz ba?

Poeziya - әmbebap týsinik. Poeziya ólenmen, ispen jәne basqa da jayttarmen kórinis tabady. Tipti mening tarihpen ainalysuymnyng ózi poetikalyq shygharma. «Nevada-Semey» - búl da mening poemam. Basqa da kóptegen ister - múnyng barlyghy da aqynnyng bet-beynesi. Al ólendi men sanaly týrde birazdan beri jazbaymyn. Pushkiyning «Goda k surovoy proze klonyat», degen sózi esime týsip otyr. Ol 37 jasynda prozagha bet búra bastaghan edi. Maghan da sonymen ainalysugha tura kelip otyr. Yaghny men jas shaghymda beyimim bolghan basqa da janrlardaghy ózimning qarym-qabiletimdi kórsete bastadym.

Tapsyrys berushi:

Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi. Oryndaghan "Abay-aqparat" qazaq interneti kenistigin damytu qory" qoghamdyq qory. 2013