حالىقتىڭ ار-ۇجدانى جانە نامىسى دەيدى ول تۋرالى. بۇكىل الەمگە تانىلعان اقىن جانە قايراتكەر. ولجاس سۇلەيمەنوۆ بۇل كۇندەرى قازاقستاندا ءوتىپ جاتقان ەتيكا جانە وركەنيەتتەردىڭ مادەنيەتارالىق ديالوگى، سونداي-اق قازاقستان تاريحى بويىنشا حالىقارالىق فورۋمدارعا جانە كونفەرەنتسيالارعا قاتىسۋدا.

 تاريحي زەرتتەۋلەرى مەن وي-تولعامدارى قوعامدا ءارتۇرلى پىكىرلەر مەن پايىمداۋلار تۋىنداتىپ جۇرگەن اقىن مەن Baq.kz سايتىنىڭ سۇحباتى.

- ولجاس ومارۇلى مىنا جايعا وراي ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلەدى: نەلىكتەن ءدال قازىرگى ۋاقىتتا پرەزيدەنتتىڭ «حالىق تاريح تولقىنىندا» باستاماسى وسىنشاما قۋاتتى قارقىن الدى؟ بۇلاي دەۋىمىزگە ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرىنە ارنالعان كەڭەيتىلگەن كەڭەس وتكىزىپ، ءتيىستى ماماندارعا كوپتەگەن تاپسىرما بەرۋى تۇرتكى بولىپ وتىر. مۇنداي قادامعا نە يتەرمەلەدى ءارى بۇل نەمەن بايلانىستى؟

- ارينە مۇنداي ماسەلەلەر قانداي دا ءبىر ۋاقىت كەڭىستىگىن، دايىندىقتى قاجەتسىنەدى. بالكىم، ونىڭ ۋاقىتى كەلگەن دە شىعار. پرەزيدەنتتىڭ كىتابى جارىق كورگەننەن كەيىنگى كۇننەن-اق بىردەن ىسكە كىرىسۋ كەرەك تە شىعار. دەگەنمەن نەگىزگى يدەيانى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، جان-جاقتى ۇعىنۋ كەرەك. ارينە، نەگىزىندە بۇل تاقىرىپ اسىرەسە بىزدەر ءۇشىن ءپىسىپ-جەتىلگەن. ويتكەنى، قازاقتاردا ءىس جۇزىندە تاريح «جوق» دەرلىك دەۋگە دە بولادى، مەن مۇنى ءوز باسىمنان دا كەشىرگەنمىن. مەن بۇكىل الەمنىڭ، كوپتەگەن ەلدەردىڭ تاريحىن بىلەمىن، ال ءوزىمنىڭ ءتول تاريحىمدى بىلمەيمىن. سوندىقتان دا مەن بۇل ىسپەن ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى بولعان جىلداردان-اق اينالىسقان ەدىم. قازاقتاردىڭ تاريحىن، تۇركىلەردىڭ تاريحىن العاشقى دەرەككوزدەرىنەن تىمىسكىلەپ ىزدەي باستادىم. سوندىقتان دا بۇل تاقىرىپ بىزدەر ءۇشىن ارقاشان دا وزەكتى

دەگەنمەن، مىنا سوڭعى شاقىرۋ بىزدەرگە كوپتەگەن نارسەلەرگە قول جەتكىزۋگە كومەكتەسۋى ءتيىس، ويتكەنى بەلگىلى ءبىر بىلىمدەر جيناقتالدى، سونىمەن قاتار ءالى كۇنگە دەيىن ءتۇپ تاريحىمىزدى تۇگەندەي الماي جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدىڭ قارەكەتى كەيىس تۋدىرادى. ويتكەنى، ولار وزدەرىنىڭ حالقىن، ۇلتىن جانە ءتىلىن قورعاۋدىڭ ورنىنا وزدەرىنىڭ ديسسەرتاتسيالارىن قورعاپ الەك. مىنە بۇل ۇندەۋ ءدال قازىرگى ۋاقىتتا سولارعا باعىتتالعان.

تاريحشىلار دا قالامگەرلەر سياقتى، ولاردىڭ اراسىندا تالانتتىلارى دا بار. دەگەنمەن تالانتتى جازۋشىلارعا قاراعاندا، تالانتتى تاريحشىلاردى از كەزدەستىردىم (كۇلەدى - اۆتوردىڭ ەسكەرتپەسى). مادەنيەتىمىزدىڭ اتالعان جانرىن دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەت حاتشىسى كوتەرگەن ماسەلەنىڭ زور ماڭىزى بار. بۇل ۇندەۋ دۇنيەتانىمى جاڭا، «ويلى» كوزقاراسى بار تالانتتى تاريحشىلاردىڭ جاڭا بۋىنىنىڭ ءوسىپ شىعۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن.

- ۇزاق ۋاقىتتان بەرى قازاقتاردى كەنەسارى حاننىڭ باسى قايتا جاتقاندىعى ماسەلەسى تولعاندىرادى. ءسىز ونىڭ قايدا ەكەنىن بىلەسىز بە؟

- بۇل ساۋالدى ءتىپتى سانكت-پەتەربورداعى ەرميتاج مۇراجايىنىڭ ديرەكتورىنا دا قويدىم. ەشكىم مۇنداي ەكسپونات تۋراسىندا بىلمەيدى. بار بولعانى وسى. بۇل ەكسپونات جوق! مەن بۇعان سەنىمدىمىن ءارى ءبىز قازىرگى ۋاقىتتا بۇل اڭگىمەلەردىڭ بارلىعىن بوسقا قوزدىرىپ وتىرمىز. اتالعان ەكسپونات بولعان جاعدايدا ول جاقتاعىلار ونى سونشالىقتى قۇندى ساناماس ەدى. رەسەي ءۇشىن ونىڭ ەشقانداي قۇنى جوق. ولار باياعىدا-اق بەرەر ەدى. سوندىقتان دا، مەنىڭ ويىمشا، بۇعان مويىنسۇنىپ، بۇل تاقىرىپتى جابۋ كەرەك سياقتى. مەنىڭشە ول وقيعا ورىن العان 19 عاسىردا-اق قىر استىندا قالعان سياقتى.

- مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين تاريحقا ارنالعان جيىندا شەتەلدىك قويمالاردان قازاققا قاتىستى ارتەفاكتىلەر مەن قۇجاتتاردى ەلگە قايتارۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتقان بولاتىن. سىزدىڭشە الەمدە مۇنداي قىزىقتى ارتەفاكتىلەر بار ما؟

- بولعانىنىڭ بارلىعى دا اشىلدى، ال اشىلعاندارى مۇلدەم از ءارى قازىردىڭ وزىندە ءبىزدىڭ قورىمىزدا ساقتاۋلى. ەندى جاڭاسىن اشۋ قاجەت. ەڭ قىزىقتىسى، قازىرگى ۋاقىتتا ولاردى ءبىز قازاقستاننان دا تاۋىپ، اشا الامىز. ماسەلەن، مەن قورقىت بابانىڭ مۇراسىمەن اينالىسۋدى ۇسىنامىن. تاياۋدا قىزىلوردادا وتكەن كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ، وندا ءوز ارىپتەستەرىمدى قورقىتتىڭ تاريحي تۇلعا ەمەس ميفتىك فيگۋرا ەكەندىگىنە سەندىرۋگە تىرىستىم. ول بىزدەرگە مىسىردان كەلىپ، اتا-بابالارىمىزبەن 5 مىڭ جىل بويى ءبىزدىڭ زامانعا جەتكەن. قورقىت - بۇل ۇياسىنا باتىپ بارا جاقتان كۇن قۇدايى.

- ءسىزدى بۇل ويعا نە جەتەلەدى؟

- مەنىڭ مۇنى بىلەتىنىم، بىرقاتار ەجەلگى مىسىرلىق دەرەككوزدەرىن اقتارعان ەدىم. ولاردا جەردىڭ ءۇستى مەن استىنا كۇننىڭ شىعۋى ءارى باتۋى بەينەلەنگەن يرەك جانە تىك سىزىق بەلگى بولعان. مەنىڭ ويىمشا، ءدال وسىدان اڭىز تۋىنداعان سياقتى، ولار بۇل بەلگىدەن سۋ جىلانىنىڭ سۇلباسىن اڭعارعان.

ال قورقىتتىڭ سۋ جىلانىنىڭ شاعۋىنان ولەتىندىگى جايىنداعى اڭىز تەك بىزدە عانا ساقتالعان. سىرداريا بويى قازاقتارى عانا ونى ساقتاپ قالعان. بۇل قورقىتتىڭ ولىمنەن قاشىپ، جەردىڭ بارلىق تۇپكىرىن ارالاپ شىعاتىندىعى، سىردارياعا ورالعاننان كەيىن وزەننىڭ ورتاسىنا ءجۇزىپ بارىپ، كىلەمنىڭ ۇستىندە قوبىز تارتىپ وتىرعاندىعى، سول كەزدە سۋ جىلانى ءجۇزىپ كەلىپ، شاعىپ ولتىرگەندىگى تۋرالى اڭىز. مۇنداي اڭىز الەمنىڭ باسقا بىردە-ءبىر ەلىندە جوق. ءتىپتى تۇرىك ميفولوگياسىندا دا قورقىت تۋرالى ونىڭ داناگوي قاريا بولعاندىعى ايتىلادى. جىلاننىڭ شاعۋىنان ولگەندىگى سيپاتتالاتىن مۇنداي سيۋجەت تۇرىكتەردە دە، ءازىربايجانداردا دا، تۇركىمەندەردە دە ساقتالماعان. بۇل ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ جاسىن بىلدىرەدى. بۇل اڭىز وسىدان 5 مىڭ جىل بۇرىن ەجەلگى مىسىردان جەتىپ، عاسىرلار بويى ساقتالىپ قالدى.

سوندىقتان تاريحشىلارعا ايتارىم: دوستارىم مەنىڭ، تاريحپەن اينالىسىڭىزدار، دەگىم كەلەدى. مەن اقىنمىن ءارى ءوز ىسىممەن اينالىسىپ قانا وتىرا الار ەدىم. بىراق مەن بارلىق كونە جازبالاردى اقتارىپ، بۇكىل الەمنەن شۋمەر، ەجەلگى مىسىر، ەجەلگى ورىس، سكانديناۆيا جازبالارىن قوتارىپ، ولاردى جازىپ الىپ، ءوز حالقىما قاتىستى قانداي دا ءبىر دەرەك بىلۋگە ۇمتىلدىم. جانە دە مەن كوپتەگەن جايتتارعا قانىقتىم. الايدا ولار (تاريحشىلار) «شايناپ بەرگەندى» جۇتا المايدى. ويتكەنى ساۋاتسىز، ولار مۇنى تۇسىنبەيدى. مەن ولارمەن شۋمەر تىلىندە جالىندى ءسوز سويلەپ تۇرعانداي سەزىنەمىن. بىراق مەنىڭ قالاي بولعاندا دا تۇسىندىرگىم كەلەدى جانە دە ەندىگى ۋاقىتتا دوكتورلار مەن اكادەميكتەرگە ەمەس، تۇسىنىگى بار ستۋدەنتتەرگە، ساۋاتتى بالالارعا ايتامىن. ولار جاس كەزىنەن باستاپ تۇسىنە بەرسىن. مەن ەسكى سارىندا قالعان عالىمدارعا ەمەس، جاستارعا سەنىم ارتامىن.

- وسى رەتتە ءبىر ساۋال تۋىنداپ وتىر: ءسىز تاياۋداعى سۇحباتتارىڭىزدىڭ بىرىندە الەمدەگى تانىمال ءارى بەدەلدى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى ەكەندىگىڭىزدى ايتتىڭىز. الايدا ەلىڭىزدە، قازاقستاندا نەگە ءدارىس وقىمايسىز؟ ويتكەنى ءسىزدىڭ ستۋدەنتتەرگە بەرەر ءبىلىمىڭىز مول عوي.

- وتكەن جىلى عوي دەيمىن، مەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە رەكتوردىڭ وقىتۋشىلاردى، فيلولوگتار مەن تاريحشىلاردى جيناپ بەرۋىمەن شەبەرلىك ساباعىن وتكىزدىم. دەگەنمەن، بۇل تىم از. بىراق باستاپقى قادام جاسالدى ءارى مەنىڭشە بۇل ودان ءارى جالعاساتىن بولادى.

- ماسەلەن، ءسىزدىڭ «1001 ءسوز» اتتى ەتيمولوگيالىق كىتابىڭىزدى مىسالعا الار بولساق، وندا دا ءوزىڭىزدىڭ ىزدەنىستەرىڭىزدى كەڭىنەن تارقاتا جازىپ بەرە الار ەدىڭىز عوي؟

- ول ءالى دە جازىلۋ ۇستىندە، بۇل ەڭبەكتىڭ العىسوزى عانا جازىلدى ءارى باسىلىمعا دايىندىق ۇستىندە. ارينە، وندا مەن ءبىراز جايتتى باياندايمىن. مەن ولاردى ماسكەۋدەگى بىرقاتار دوكتورلارعا وقۋعا بەرەمىن، قازاقستاندا دا، دەگەنمەن ولاردىڭ دىم تۇسىنبەگەندىگىن بايقايمىن. سوندىقتان دا مەن ولاردى عالامتور ارقىلى تاراتامىن، تارالىمىن كوبەيتۋگە كۇش سالامىن، ادامدار وقىسىن. مەن مىڭ ادامنىڭ بىرەۋى تۇسىنەتىندىگىنە سەنىمدىمىن. ال ونداي مىڭدىقتار وتە كوپ. ميلليون وقىرمان جيناساق، ونىڭ مىڭى تازا بىلەتىن ادامدار بولادى.

- قازاقستاندىق-رەسەيلىك قارىم-قاتىناسقا، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ اۋماعىمىزدا زىمىران سىناقتارىنا قاتىستى تاياۋداعى سوزىڭىزگە وراي ادامدار عالامتوردا: «ولجاس ومارۇلى رەسەيمەن دوس نە دوس ەمەستىگىن ايقىنداماي ما، ونى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟»، دەپ جازا باستادى. ءسىز وسىعان وراي تۇسىنىكتەمە بەرە الاسىز با؟

- تاريحي ءارى بولاشاقتا دا بىزدەر، ارينە دوسپىز ءارى دوس بولۋعا ءتيىستىمىز. بۇل ءبىزدىڭ سانا-سەزىمىمىزدە ناقتى ساقتالۋى ءتيىستى. دەگەنمەن دوستىقتا دا ەسكەرتۋلەر بولاتىندىعى شىندىق قوي؟ دوستىق قارىم-قاتىناستى جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ەسكەرتۋ دوسقا دا جاسالادى. ول جاقتا ورىن الىپ جاتقان جايتتاردىڭ بارلىعى بىردەي ماعان ۇناي بەرمەيدى. الايدا، قالاي بولعاندا دا بۇكىل ومىرىمدە رەسەيگە، ورىس مادەنيەتىنە، ورىس حالقىنا دەگەن جينالعان پەيىلىمدى بۇل كەلەڭسىزدىكتەر ەڭسەرىپ كەتە المايدى. مىنە، ءدال وسى مەنىڭ ۇلى كورشىمىزگە دەگەن قارىم-قاتىناسىمدى ايقىندايدى.

- ءسىز قحر توراعاسى سي ءتسزينپيننىڭ قازاقستان ءۇشىن ەشقانداي جامان قادامعا بارمايتىندىعى جانە ترانسشەكارالىق وزەندەردى پايدالانۋ ماسەلەسى تەك قانا كەلىسسوزدەر جولىمەن شەشىلەتىندىگى تۋرالى مالىمدەمەسىنە سەنەسىز بە؟

- مەن ءۇمىت ارتامىن. ول شىن نيەتىمەن ايتقان دا شىعار. بىراق ول قانشالىقتى جۇزەگە اسىرىلادى، مىنە بۇل بىزدەر ءۇشىن وتە ماڭىزدى. مەن ونىڭ شىنايىلىعى ءىس جۇزىندە دە قۋاتتالا تۇسەدى دەپ ويلايمىن.

- سايتتاردىڭ بىرىندە ءسىزدىڭ پاريجدە بەرگەن سۇحباتىڭىز «ولجاس سۇلەيمەنوۆ: «بىزگە رەسەي قاجەت» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالاندى. سول سۇحباتقا پىكىر قالدىرعان ءبىر وقىرمان «ولجاس سۇلەيمەنوۆ ەڭ الدىمەن ۇلى اقىن، ال نەلىكتەن جۋرناليست پوەزيا تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز قوزعامادى؟»، دەپ جازدى. دەمەك، قوعامنىڭ بىلگىسى كەلەتىنى، ءسىز جازۋىڭىزدى ءالى جالعاستىراسىز با؟

پوەزيا - امبەباپ تۇسىنىك. پوەزيا ولەڭمەن، ىسپەن جانە باسقا دا جايتتارمەن كورىنىس تابادى. ءتىپتى مەنىڭ تاريحپەن اينالىسۋىمنىڭ ءوزى پوەتيكالىق شىعارما. «نەۆادا-سەمەي» - بۇل دا مەنىڭ پوەمام. باسقا دا كوپتەگەن ىستەر - مۇنىڭ بارلىعى دا اقىننىڭ بەت-بەينەسى. ال ولەڭدى مەن سانالى تۇردە ءبىرازدان بەرى جازبايمىن. پۋشكينىڭ «گودا ك سۋروۆوي پروزە كلونيات»، دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ول 37 جاسىندا پروزاعا بەت بۇرا باستاعان ەدى. ماعان دا سونىمەن اينالىسۋعا تۋرا كەلىپ وتىر. ياعني مەن جاس شاعىمدا بەيىمىم بولعان باسقا دا جانرلارداعى ءوزىمنىڭ قارىم-قابىلەتىمدى كورسەتە باستادىم.

تاپسىرىس بەرۋشى:

مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى. ورىنداعان "اباي-اقپارات" قازاق ينتەرنەتى كەڭىستىگىن دامىتۋ قورى" قوعامدىق قورى. 2013