III

Sóileu mәdeniyetin qalyptastyrudyng tetikteri az emes. Olardyng eng bastysy – jeke túlghanyng ruhany qajettiliginin, ózindik izdenisining boluy. Abay tilimen aitqanda, jan qúmary qajet. «Adam balasy әsemnen әsem tandaydy» deydi Maghjan. Bizding әsemdikke degen qúshtarlyghymyz sóileu mәdeniyetinen de kórinis tabuy tiyis. Adamnyng tazalyghy men tektiligi onyng sóileu mәnerinen de bayqalady. Ózin qúrmetteytin adam tilin shúbarlap, qalay bolsa solay sóilemeydi. Biz barlyq adamgha «elden asqan sheshen bol» nemese «sóilegende qyzyl tilden bal tamyz» dep talap qoidan aulaqpyz. Qarapayym, taza, ornyqty sóileu arqyly da sóileu mәdeniyetin qalyptastyrugha bolady.

Eng aldymen kýndelikti qoldanystaghy sózderdi ana tilinde dúrys aitugha beyimdelu qajet. Onyng eshbir aiyby, sókettigi joq. Ol sózinning de, ózinning de qadir-qasiyetindi arttyrady. Tildi shúbarlap sóileuge әdettensen, saghan degen senimdi kózqarastyng qalyptasuy qiyn, sening túlgha retinde moyyndaluyng da ekitalay.

Mening qol astymda bir qyz júmys istedi. Minezi ornyqty, qazaqy tәrbiyemen ósken, qazaqsha da, oryssha da bir kisidey sóiley biletin, iskerligi de jap-jaqsy qyz bolatyn. Biraq ýnemi angharatynym – eshbir jerde sózi ótimdi bolmaytyn. Sebebi ol oryssha men qazaqshany toqtausyz aralastyryp sóileytin. «Men oilaymyn, chto ol osylay-osylay dep... Biraq búl ne znachit chto men ony bilmeydi dep» degen siyaqty sózdermen jetkizilgen oi-pikirdi kim shydap tyndauy jәne mәn berui mýmkin? Búl adamnyng ózine degen qúrmetsizdigining kórinisi. Áytpese sol qyzdyng eki tilde de taza sóileuge qabileti әbden jetetin. «Sózinizdi tyndatqynyz kelse, qay tilde sóileseniz de taza sóileniz» dep ýnemi ýiretip otyratynmyn. Biraq «ýirengen kónil órtense qoymas» degendey, qalyp alyp qalghan auyzdy qayta tәrbiyeleuge onyng erki jete qoymady.

Osyndayda men Bauyrjan Momyshúlynyng sóileu mәnerin eriksiz eske alyp otyramyn. Eki tildi birdey jetik bilgen ol kisi eshqashan bir sóilem ishinde qazaqsha men orysshany aralastyryp sóilemegen eken. Keybir oralymdar oryssha ontayly bolyp kelse, sóilemdi týgelimen oryssha aitqan, qazaqsha tógilip týsken oilary da sheshendigimen, tazalyghymen, tolyqtyghymen sýisindiredi. 

Sóileu mәdeniyetine qatysty ekinshi bir mәsele – qay salanyng mamany bolsan, sol salagha qatysty kәsiby sózderdi ana tilinde qoldanugha mәn beru qajet. Búl eresek buyngha da, әrtýrli pәnderdi qatar iygerip jýrgen mektep oqushysyna da, jogharghy oqu ornynyng studentterine de qatysty. Kәsiby sózderdi basqa tilde qoldanudyng daghdygha ainaluy – sóileu tilin barynsha shúbarlap jýrgen jayttardyng biri. Mysaly, medisinalyq úghymdardy alayyq. Qazaqsha sóilep otyryp ta biz syrqatnama turaly aitqanda mindetti týrde «istoriya bolezniy» degen sózdi qoldanamyz. Túmauratyp auyrghany turaly bir sóilemdi býgingi qazaq bylay jetkizedi: «Grippovati etip, sistema qabyldap, ukol saldyryp, bolinichnyy ashqyzyp jatyrmyn».

 Osydan bir jylday búryn jol ýstinde qazaqsha taza sóileytin bir azamatpen saparlas boldym. Sóitsem ózin «Tólegen» dep tanystyrghan búl jigit Qaraghandyda ósken, dәrigerlik oqudy tәmamdap, Almatyda hirurg bolyp júmys isteytin Anatoliy atty orys jigiti eken. Qazaqy ortada óspese de qazaq tilin mektep qabyrghasynan bastap, ózi tyrysyp ýirenipti, tili óte jatyq, tipti kәsiby medisinalyq terminderdi qazaqsha aitqanda, eriksiz sýisinesin, «osylay da sóileuge bolady eken-au» dep qazaq bola túra ózing eriksiz oilanyp qalasyn. Qazaq qyzyna ýilengen orys jigiti kelinshegining qazaqsha sóilemeytinin, ýirengisi de kelmeytinin aityp, qynjylys bildirip otyrdy.

Ýshinshi bir mәsele – basqa adamdar týsinbey qalady-au degen kýmәnmen jalpy qoldanystaghy kýrdelileu qazaqsha sózderdi oryssha aityp әdettenuding eshbir qajeti joq. Osynday sebepterden adamdar tildi shúbarlap sóileuge qalyptasyp ketedi. Tildi shúbarlau onay, tazartu qiyn. Týsinbey qalady deseniz, audarmasyn aityp beriniz. Siz taza qazaqsha sóileu arqyly óz sananyzdy tazartyp, tilinizdi damytyp qana qoymaysyz, ózgeni oilanugha, audarugha, týsinuge tәrbiyeleysiz. Jaqynda bir eresek zamandasymnyng súraghyna jauap berip otyryp, «tobyrlyq psihologiya» degen sózdi qoldandym. Ol kisi meni toqtata qoyyp: «Tobyrlyq psihologiya» degen «psihologiya tolpy» ma?» dep súrady. Sóitsem kóbirek oryssha oqyghan ol kisi mening keybir sózderimdi ishtey audaryp týsinip otyr eken. Múnyng ózi ol kisining sóz aldyndaghy jauapkershiliginin, payymdau qabiletining kórinisi ekeni anyq. Osynday qarapayym súhbattar sóileu mәdeniyetine tәrbiyeleuding kýndelikti ómirdegi tәjiriybelik bir tetigi bolyp tabylady.

Tórtinshiden, sóileu mәdeniyetine qatysty ózin-ózi tәrbiyeleu ýrdisi toqtausyz jýrui tiyis. «Tilim basynan dúrys qalyptaspady, endi osymen kettik qoy» dep, nemqúraydy qala beruding qajeti joq. Ómir býgingi kýnmen toqtap qalmaydy. Sizding ómiriniz toqtasa da, ózgening ómiri jalghasady. Sol ýshin de tilding ómiri jalghasuy kerek. Oghan bir tamshy bolsa da sizding ýlesiniz qosyluy tiyis. Ózgening emes, ózinizding tilinizdi týzetu arqyly ýles qosugha tiyissiz. «Ózindi qútqar, sonda sening arqanda myn-myndaghan adamdar qútylady» degen qanatty sóz dýnie tirshiligining kez kelgen salasyna qatysty aitylghan.

Jaqynda jol sapargha shyghyp bara jatyp, jenil kólikte otyryp, qyzmettesterimmen telefon arqyly birneshe ret sóilesip, biraz mәselelerdi talqylauyma tura keldi. Taksy jýrgizushisi ýnsiz tyndap otyryp, sonynan: - Qay mekemede júmys isteysiz? – dep súrady. Tilge mýlde qatysy joq mekemede júmys isteytinimdi estigende, mening qazaqsha sóileytinime tang qaldy. Búl da bizding qoghamnyng aqyl-oyynyng bir kórinisi. Yaghny qazaq tilin kýndelikti qatynas qúraly emes, tilge qatysy bar mamandar ghana qoldanatyn shekteuli saladaghy qatynas qúraly dep sanau qoghamymyzda qalyptasyp qalghan. Sodan keyin taksy jýrgizushisi kez kelgen adamgha oy salarlyq biraz pikirler aitty: – Biz  kenes ýkimetining kezinde ósip, qazaq tiline mýlde mәn bermedik. Bir sózimiz qazaqsha bolsa, eki sózimiz oryssha. Qazirgi jastar da solay. Qazaq tilin taza, sheshen sóileytin adamdar kóbeyse, jastar solargha qyzyghar edi, elikter edi, qazaq tilin ýirenu, bilu sәnge ainalar edi. Men ózim Qazaq radiosyn jii tyndaymyn. Sondaghy qyzdardyng sózin estigende, «osylar taza qazaqsha sóileudi qaydan ýirenedi eken?» dep tang qalamyn, - dedi ol.

Aynúr Ábdirәsilqyzy,

QR Din isteri agenttigi Tóraghasynyng kenesshisi

filologiya ghylymdarynyng kandidaty

(jalghasy bar)

Abai.kz