– Virtualdy ashyq kitaphanalar әlemning әr elinde damyp, olardyng mýmkinshilikteri jyl ótken sayyn artyp keledi. Wikibilim qoghamdyq qo­ry qolgha alghan Qazaqstannyng ashyq kitaphanasy da birneshe jyldan beri oqyrmanyna qaltqysyz qyzmet etip kele jatyr. Kózdelgen  maqsat  qalay oryndaluda?  

– IYә, әlemning әr elinde ondaghan jyldyq tarihy bar, songhy teh­no­logiyalarmen ýndesken kóptegen ashyq kitaphanalar júmys isteydi. Al kitap.kz  – elimizdegi alghashqy jobalardyng biri. «Ádeby әlem», «Ádebiyet portaly» syndy maqsat-mýddemiz ortaq  әriptesterimiz de bar. 

Súraghynyzgha jauap bermes búryn, «Qazaqstannyng ashyq kitap­hanasyn qúru qanday qajettilikten tudy?» degen saualgha jauap bere keteyin. Kez kelgen tilding ómirsheng bolyp, keng qoldanysqa enui – sol tilding zaman kóldeneng tartqan teh­nologiyalardy qanshalyqty iygeruine tikeley baylanysty. Kýn ótken sayyn aqparattyq tehnolo­giya­lar­syz adym jasay almaytyn qogham­gha bet alyp kelemiz. Qazirding ózinde súl­basy endi kórinip kele jatqan aq­parattyq qoghamnyng nyshandaryn bay­qaugha bolady. Ghalamtorgha  qosyl­ghan qúrylghynyz arqyly ýide oty­ryp-aq bilim alu, aqsha audaru jәne anyqtama alu sekildi operasiyalardy jasaytyn  jaghdaygha jetuimiz – sózimizding aighaghy. Ózimizge ýiren­shikti bolyp kóringen dýniyelerding jana tehnologiyalardyng әserinen ózgeriske týsip, basqa keyipke enuin qabyldau qiyn bolsa da, biz oghan qar­sy túrugha qauqarsyzbyz. Qarsy túrudyng qajeti de joq. Sebebi, za­man talaby solay. Kitap shygharu jәne ony taratu isi de búl ýrdisten shet qalmady. Batys elderinde qa­ghazgha basylatyn kitaptardy bir­tindep elektrondy kitaptar almas­tyra  bastady. Osydan birer jyl búryn internetten qazaqsha sapaly material tabu qiynnyng qiyny bolatyn. Internetti shalghay auyl­dardyng barlyghyna tartyp, Qazaq­standy tolyq internetpen qam­tamasyz etu mәseleni tolyqqandy sheshpeydi. Olay deytinimiz, kon­tentsiz internet – ishinde jazbasy joq kitap sekildi. Internette kon­tent joq dep «jylaudan» payda joq ekenin,  ózimizge keregimizdi ózimiz jasap almasaq, basqa bireu jasap bermeytinin týsinip, Wikibilim qo­ry  sayt jasaugha kirisip ketti. Qa­zaq­stan­nyng ashyq kitaphanasy – sol talpynysymyzdyng nәtiyjesi. Bizding maqsatymyz – últtyq mә­deniyetimiz ben әdebiyetimizge, ghy­lymymyz ben bilimimizge qatysy bar barlyq kitaptardyng elektrondy núsqasyn jasap, oqyrmangha yn­ghayly ýlgide úsynu.

Osy ýsh jyldyng ishinde kitap­hanamyzgha 700-den astam avtordyng  4000-gha juyq kitaby salyndy. Áriy­ne, qorymyzda әdeby múra mol. Ba­lalar әdebiyetinen әlem әdebiyetine deyingi aralyqty óz dengeyinde qam­tydyq. Kitaphanamyzgha jazba әde­biyetimizdi órkendetip,  kemeline kel­tirgen HH ghasyrdyng úly túl­gha­larynyng  tuyndylary tútastay salyndy dep aita alamyz. Ghylymy múramyzdyng  qory da auyz toltyryp aitarlyqtay. Izdenisimiz jalghasa beredi. Auyz әdebiyetining qaynar búlaghy bolghan aqyn-jy­raulary­myzdyn, sheshenderimizding múrasyn tolyqtay  jinap, oqyrmanymyzgha úsynghymyz keledi. Kitaphana qoryn toltyru isi birneshe baghyt boyynsha jýzege asyp jatyr. 

Biz zamandastarymyzdy kitap oqugha shaqyryp, ol ýshin barlyq jaghday jasap otyrmyz. Kýn sayyn jýzdegen oqyrmannyng kitap oqyp otyrghanyna kuә bolamyz. Búl – bizding izgi armanymyzdyng basy ghana. Maqsatymyz tolyq oryndaluy ýshin  әli de erinbey enbek ete beruimiz qajet.

– Ýsh jyl da az uaqyt emes. Osy aralyqta «Zamandastarymyz kitap oqy ma?»  degen ózekti saualgha naqty jauap taba aldynyzdar ma?

– Zamanauy tehnologiyalardyng artyqshylyghy – sayt qoldanu­shy­larynyng  qalauyn, is-әreketin zer­delep otyrugha mýmkindik beretin jýie­ler bar. Aldaghy uaqytta sonyng negizinde oqyrman belsendiligi turaly zertteulerdi úsynudy jos­parlap jýrmiz. Oqyrman ne oqy­ghan­dy únatady? Qay uaqytta oqidy? Qay qalada túrady? Jas ereksheligi qanday? Qanday kitap­tardy izdeydi? Búl qyzyqty derekterge toly zert­teu bolmaq.  Bir sózben aitsaq, eli­mizde onlayn kitap oqu mәdeniyeti qalyptasyp keledi. Kitap oqityn oqyrman jeterlik. Zamandas­ta­rymyz kitap oqidy! «Myna kitapty saytqa saludy súraymyz» nemese «Mynaday kitap nege joq?» dep renish bildirip jatatyn qol­danu­shylarymyz kóp. Qazaqstannyng ashyq kitaphanasyna bir ret kirgen oqyrman onyng bay múrasyna bay­lanyp qalady. Ol mindetti týrde túraqty oqyrmangha ainalady. 

– Dúrys eken. Qazaqstannyng ashyq kitaphanasy avtorlyq qú­qyqtardy saqtay otyryp, zang ayasynda júmys isteytinin bilemiz.  Aqyn-jazushylar, ghalymdar óz kezeginde sizderding úsynysta­ry­nyzdy birden qabyldap jata ma? Avtorlar men olardyng úrpaqtary múralaryn qalyng kópshilikke úsynugha dayyn ba? 

– Biz jobany bastaghan kezde kóptegen avtorlar men olardyng  múragerleri avtorlyq mәselesine kelgende týsinbey, alandaushylyq tanytqany ras. «Bizding saytymyz tegin bolady, biz kitaphanamyzdyng júmysy arqyly payda tabudy kózdemeymiz» degen uәjimizden keyin avtorlarymyz bizding iydeya­myzdy týsine bastady. Sebebi, barlyq avtor óz tuyndysynyng oqyr­mangha jetkenin qalaydy. Biz sol jazushy men oqyrmannyng arasyn jalghaushylar ghanamyz. Jogharyda atap ótkenimizdey, jana aqparattyq tehnologiyalardyng әser etpegen salasy kemde-kem. Aq­parattyq tehnologiyalardyng ke­luimen ghalymdar adamzat óz damuyn­da jana qoghamgha – sandyq qoghamgha ayaq basqanyn aituda. Búl kezende kóptegen dәstýrli dýniyelerdi qayta qarastyryp, jana kezenning talap­taryna iykemdeu qajettigi tudy. Sonyng biri – avtorlyq qúqyq. Qazirgi qoldanystaghy «Avtorlyq qúqyq jәne sabaqtas qúqyqtar turaly» zang internet joq kezde payda bolghan. Yaghny qazirgi re­dak­siyadaghy zang internetting kelui arqyly payda bolghan kóptegen erekshelikterdi eskermeydi. Múnyng sheshimin Garvardtyng zang pro­fessory Lourens Lessig osydan on shaq­ty jyl búryn úsynghan bolatyn. Ol aqparattyng erkin taraluyn zandy túrghyda qamtamasyz etetin Creative Commons erkin liyse­nziya­laryn oilap tapty. Ghalymnyng osy enbegin qorymyz qazaqshalap, kitap etip basyp, kópshilikke úsynghanyn da aita ketkenim oryndy bolar.  Qazirding ózinde AQSh preziydentining resmy sayty, Vikiypedia, YouTube, Flickr siyaqty әlemdik resurstar Creative Commons liysenziyalaryn qoldanady. Eger siz avtor retinde ózinizding shygharmanyzdy iyn­ter­nette erkin taralghanyna mýddeli bolsanyz, onda siz Creative Commons liysenziyasyna jýginuiniz qajet. Kóptegen avtorlarymyz ózderining shygharmalarynyng erkin taralghanyn qalaydy, sol sebepti biz kitap­ha­namyzdy Creative Commons liysen­ziyasynyng negizinde jasaudy jón kórdik. Alghashqylardyng biri bolyp, bastamamyzdy qoldap, Alash arys­tarynyng úrpaqtary  qayrat­ker­lerimizding tuyndylaryn kitap­hanamyzgha salugha kelisimin berdi.  Ahmet Baytúrsynúly,  Iliyas Jansýgirúly, Sәken Seyfulliyn, Maghjan Júmabayúly, Mirjaqyp Dulatúly, Múhtar Áuezov bastaghan úly túlghalarymyzdyng múragerleri bizge ýn qosty.  Búl tizimdi Qasym Amanjolov, Zeyin Shashkiyn, Júban Moldaghaliyev, Qalijan Bekhojiyn, Saghy Jiyenbaev, Ghafu Qayyrbekov, Múqaghaly Maqataev, Fariza Ongharsynova, Zeynolla Qabdolov,    Sәken Jýnisov syndy kórnekti qalamgerlerimizding enbekteri jalghady. Ábish Kekilbaev bastaghan kózi tiri klassikterimiz de shy­ghar­malaryn Qazaqstannyng ashyq kitap­hanasyna salugha óz rúqsatyn berdi. Biz juyrda Iliyas Jansýgirúly­nyng úrpaqtarynan rizashylyqqa toly hat aldyq. Birtuar túlghamyzdyng kópshilikke belgisiz birneshe fotosuretin joldapty. Babala­rynyng múrasyn tughan tilinde әri sapaly audionúsqada tyndaugha mýmkindik bergenimiz ýshin alghysyn bildirgen eken. Múnday mysaldar jeterlik. Bizding isimiz oqyrmannyng osynday  iltipatymen ólshense kerek.  

– Kitap.kz saytyna mektep baghdarlamasyna kiretin býkil shygharmalardyng audiohres­toma­tiyasy  salynghan. Biluimizshe, búl – 130 avtordyng 1500-den astam shy­gharmasy.  Shygharmalardyng ýzindileri nemese belgili bir bólimderi emes, tolyq núsqalary jazylghanyn es­kersek, búl jobagha qyruar kýsh júmsalghany bilinedi. Múnday au­diohres­tomatiya jasaugha ne týrtki boldy? 

– Kitaphanamyzdy tek qana mә­tinge negizdelgen materialdarmen toltyrugha bolar edi. Alayda biz ki­taphanamyzdyng dýniyelermen bay jәne aluan týrli bolghanyn qa­laymyz. Búl is talghamy kýnnen-kýn­ge artyp kele jatqan, qazaq tilinde sapaly aqparat tútynghysy keletin internet paydalanu­shy­larynyng qajettiligin óteu ýshin jasalyp jatyr. Qazaq tilinde au­diokitap jasau iydeyasyn mektep bagh­dar­lamasyna engen shyghar­ma­lardan bastaudy jón sanadyq. Búl óz ke­zeginde jas úrpaqty kitap oqugha yn­ta­landyrady dep sendik. Audio­hres­to­matiya kәsiby studiyada, kәsiby diyk­­torlardyng qatysuymen 2 jyl­dyng  kóleminde jazyldy. Au­qymdy jobanyng nәtiyjesi – 900 saghattan astam audiomaterial. Býginde say­tymyzdan 1500 shy­gharmany erkin tyndaugha  kez kelgen oqyrmannyng mýmkindigi bar. Audiohrestomatiya mәtin týrindegi  kitapty  oqugha uaqy­ty nemese mým­kindigi joq kitapsýier qauymgha arnalady. Sonday-aq,  mem­le­kettik tildi ýirenuge degen súra­nys kýn sanap artyp keledi. Til ýi­renu pro­sesi­ning manyzdy bóligi – tyn­dau ekenin eskersek, onda au­diohrestomatiya ózdiginen til ýi­renushilerge de taptyrmas qúral bo­lyp otyr. Audiokitaptarymyz kóp­shilikke úsynylghanda, til ýi­re­nu­ge niyetti zamandas­tary­myz­dyng quanghanyn jasyra almaymyz. 

–  «Qazaq tilining әmbebap sózdigi» de  –  Qazaqstannyng ashyq kitap­hana­synyng qúramdas bóligi bolyp túr. Tughan tilimizding sózdik qoryn jýie­lep,  internet arqyly kóp­shilikke úsynghan týsindirme sózdik turaly kenirek talqylasaq...

– Qazaq tilinde jaryq kórgen ghylymy materialdar kóp. Biz sol dýniyelerdi zaman talabyna say iykemdep, oqyrmangha ynghayly ýlgide internet arqyly jetkizudi kóz­deymiz. «Qazaq tilining әmbebap sózdigi» jobasy da týrli sózdikterdi  bir jerge toptastyrudy maqsat etedi. Keleshekte әmbebap sózdikti salalyq, túraqty tirkester, kәsipke baylanysty jәne audarma sóz­dik­termen tolyqtyru josparlanghan. Sonymen qatar, әmbebap sózdiktegi әr sóz dybystalatyn bolady. Yaghny әmbebap sózdikten sózding qalay dúrys aitylatyndyghyn da tynday alady. Osy orayda, әmbebap sóz­digimizding ózegi bolyp otyrghan «Qazaq әdeby tilining sózdigin» әzirlegen jәne bizge qoldanugha rúqsat bergen A. Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi institutyna alghysymyzdy aitamyz. Búl sózdik tughan tilin terenirek tanyghysy keletin әr azamat ýshin qúndy. 

– Kitap.kz  biyl ishki dizaynyn, qúrylymyn ózgertip, janasha sipatta oqyrman nazaryna úsyndy. Oghan deyin kópshilik kitaphananyng ikitap.kz  degen atauyn biletin. Atauy da janardy. Búl ózgerister qanday maqsatta jasaldy?

– Zaman bir orynda túrmaydy. Ásirese, tehnologiyalardyng damu qarqyny óte jyldam jýrude. Jana tehnologiyalardy paydalana oty­ryp, kitaphana paydalanu­shy­larynyng tilek-ótinishterin eskere kele, saytty janarttyq. Jana saytymyzdyng basty ereksheligi onyng riyderinde (onlayn kitap oqu baghdarlamasy). Eski riyderde mәtindi ýlkeytu mýmkindigi joq bolatyn. Al qazir ePub tehnologiyasynyng ne­gizinde mәtindi ózinizding qala­uynyz boyynsha ózgerte alasyz. Sayttyng atauyna keler bolsaq, jobany bastar kezde oiymyzgha alghash kelgen atau kitap.kz  boldy. Alayda, ol domen bos bolmady, Degenmen, biz kitap.kz  domenin qaytsek te aluymyz kerek degen oimen kelissózder jýrgize bastadyq. Nәtiyjesinde, kitap.kz domenining iyesimen kelisimge keldik. Sayttyng qoldanushylaryna ynghaysyzdyq tudyrmas ýshin ikitap.kz domenin kitap.kz-pen qatar qol­danyp jýrmiz. Sayt atauyn auys­tyrugha baylanysty bar әngime osy.  Oqyrmandarymyz bayqaghan bolar,  saytymyzdyng dizayny, ishki qúry­lymy janaryp, mýmkinshilikteri artty. Mәselen, әr avtordyng por­tretin tek bizding saytymyzgha tiyesili erekshelikpen salyp jatyrmyz. Ózindik galereyamyzdy qalyp­tas­tyrudamyz. Kitap múqabalaryn sapaly jasau ýshin de suretshiler toby júmys isteude.  Ár múqaba ýshin jeke-dara suret salynatynyn da aita ketkenimiz jón. Saytymyzgha tirkelgen paydalanushylar ózining «jeke kitaphanasyn» qúryp, oghan qalaghan kitabyn ornalastyra alady. Kitap talqylaularyna qatysyp, óz oiyn ortagha saluyna mýmkindik ja­salghan. 

– Internet kenistiginde balamasy joq «Qúndy kitap», «Ertegi tyn­dayyq!», «Qazaqtyng aqyndary», «Úly­lardyng ýni» jobalary jayynda sóz qozghasaq... 

– Qazaqstannyng ashyq kitap­ha­nasy meylinshe auqymdy audiy­to­riyany qamtyghanyn qalaymyz. Qy­zyghushylyghyna qaray әrkim óz iz­­de­­genin bizding kitaphanadan tapsa degen maqsatymyz bar. Sol ýshin de shygharmashylyq tobymyz  enbek etip jatyr. Respublikalyq kitap múrajayymen birlese otyryp, «Qúndy kitap» jobasyn qolgha al­dyq. Joba ayasynda ghylymy qún­dyly­ghy joghary, siyrek kitaptardyng fotokóshirmecin saytymyzgha orna­lastyrudamyz. Búl Qazaqstan­nyng tarihyn týpnúsqadan oqyghysy ke­letin ghalymdargha, oqyrmangha tap­tyr­maytyn resurs bolady dep sene­miz. Fotokóshirme–tarihtyng ty­­nysyn, kitaptyng sol kezdegi «ru­hyn» sezuge mýmkinshilik beredi. Osy­dan jýz jyl búryn babamyz qol­gha ústaghan kitapty paraqtaudyng ózi erekshe әserge bóleytini anyq qoy. 

Jeke ózim Túrar Rysqúlov pen Sanjar Asfendiyarovtyn, Temirbek Jýrgenovting kózi tirisinde jaryq kórgen kitaptarymen tanysqanda, ghajap kýide boldym. Sol kýidi әr oqyrman sezinerin bilemiz.

«Qazaq aqyndary» audiojobasy belgili aqyndarymyzdyng óz ólen­derin ózderining oquyna jol ashady. Bir óleng emes, jýz ólendi oqytu ar­qyly – aqynnyng tútas shyghar­ma­shylyq jolyn qamtimyz. Býgingi kýnge deyin Temirhan Medetbek agha­myz jәne Jadyra Dәribaeva apa­myzdyng jyrlaryn úsyndyq.  Audio jobamyzgha agha buyn aqyn­dary­myz­dyng barlyghyn tartudy maqsat etip otyrmyz.  

«Úlylardyng ýni» jobasy arqyly belgili aqyn-jazushylarymyzdyn, qayratkerlerimizding  dauysyn qa­lyng kópshilikke úsynudamyz. Qoly­myz­da 100 túlghanyng dauysy bar. Osy orayda, qorynda túlghalary­myz­gha qatysty audio, viydeo jәne foto­suretteri bar azamattar múra­laryn kópshilikpen bólisse degen tilegimiz bar.

«Ertegi tyndayyq!» jobasy aya­synda qazaq halqynyng 400 er­tegi­sining audio núsqasyn kóp­shilikke úsyndyq. Búl júmysty da jylgha juyq jýrgizdik. Úrpaghyn ana ti­limen susyndatudy kózdeytin ata-analar jobamyzdy jyly qabyl­dady. «Feysbuk» әleumettik je­­­li­­sinde «Ertegi tyndayyq!» jo­basynyng siltemesin myng jarym azamattyng bóliskenin eskersek, zamannyng ózi tudyryp otyrghan qajettilikti dóp bastyq dep aita alamyz. Sonymen qatar, saytymyz birazdan beri  audiosúhbattar úiym­dastyra bastady. Ghylymnyng әr salasynyng bastaularynda túrghan ghalymdarymyz ben belgili qa­lam­gerlerimizding keleli әngimelerin úsynudamyz. Búl – oqyrman­da­rymyz agha buynnyng oily pikir­lerimen susyndasa, ózine keregin alsa degen oiymyzdan tudy. 

– Qazaqstannyng ashyq kitap­hanasyn qoldanatyn kez kelgen oqyrmannyng kókeyinde jýrgen mynaday saual bar. Sayttyng mo­bilidik qúrylghylargha arnalghan qosymshalary  jasala ma?

– Búl baghytta da júmystar bastalyp ketti. Býginge deyin kitap­hana ayasynda júmys isteytin «Qazaq tilining әmbebap sózdiginin» iOS jәne Android operasiyalyq jýielerine arnalghan mobilidi qosymshasy jasaldy. Kelesi kezekte kitap­ha­nanyng mýmkindigin mobilidi qú­rylghylar arqyly tolyq paydalanu­gha jol ashatyn qosymsha jasau jos­pary túr. 

– Ángimenizge raqmet!