Shamasy әlemdegi eng qauipti qyzmet - Amerika preziydenti lauazymy shyghar. Eshbir qauipsizdik qyzmeti ony 100 payyzdyq qorghanyspen qamtamasyz ete almaydy eken...

* * *

Avraam Linkolinnin ólimi AQSh preziydenterining ómirine jasalghan qastandyqtar tiziminde kósh bastap túr. 

Kisi óltirushining oghy preziydent Djon Kennediydi nysana alghan kezde býkil әlem 1963 jyly 22 qarasha kýni Dallasta bolghan targediyalyq oqighanyng kuәgeri bolghan edi. 

Djeyms Garfild preziydent lauazymynda bar-joghy tórt aigha juyq uaqyt qyzmet atqardy jәne 1881 jyldyng 2 mausymynda úiymdastyrylghan qastandyqtyng qúrbany boldy. Preziydentting arqasyna oq atylghan kezde ol Vashingtondaghy temir jol vokzalynda bolghan edi. Auruhanagha jetkizu ýshin zembilge jatqyzghansha preziydent «Qúdayym! Búl ne?» sózderin aityp ýlgeripti.

Atqan adamdy tútqyndau kezinde ol әli týtini shyghyp túrghan tabanshasyn qolynda qysyp túrghan. Qastandyq jasaghan – óz uaqytysynda preziydent sayasy qoldau kórsetuden bas tartqan tym onshyl úiymnyng mýshesi Charliz Gigo bolghan. 

Garfild qastandyqtan keyin on bir aptadan song qan qaghyndysynan kóz júmdy – shamasy sterilidenbegen hirurgiyalyq qúraldardy qoldanghandyqtan boluy mýmkin. 1881 jyly 20 qyrkýiek kýni búrynghy viyse-preziydent Chester Alan Artur Qúrama Shtattarynyng preziydenti boldy.

Qastandyqtan keyin, bir jyldan song Charliz Gito, aqyl-esinen adasqany jayly boljamdargha qaramastan, ólim jazasyna tartyldy.

1901 jyly AQSh elining preziydentine ýsh ret qastandyq jasaldy. Búl joly qastandyqtyng qúrbany Uiliyam Mak-Kinliy boldy. Ol ózining tórtjyldyq preziydenttik merzimine ekinshi preziydenttik merzimning alty aiyn ótkizip ýlgeripti. Ózining preziydenttik merziminde AQSh-tyng әlemdik derjavagha ainaluynyng arqasynda Mak-Kinliyding ataq-danqy asqaqtay týsti. Onyng ekspansionisttik sayasaty tenizding arghy betinde imperiyanyng qúryluyna әkelgen bolatyn: amerikalyq mýdde qataryna Gavayi, Guam, Filippin jәne Puerto-Riko kirgen boldy. Búl óz kezeginde, bireulerdi quanyshqa bólese, endi bireulerding narazylyghyn tudyrdy. Jәne narazylyq bildergenderding ishinde polyak anarhisti Leon Jolgosh bolghan edi. 

6 qyrkýiek kýni preziydent Mak-Kinly Buffalodaghy panamerikanlyq kórmege keldi. Ol jinalghan qauymgha qúttyqtau sóz aityp, sosyn jinalghan júrtpen birge ortalyq alleyamen paviliondardyng birine bet aldy. Jolgosh  qol sozu arqyly preziydentpen amandasqysy kelgen synay tanytyp oghan jaqynday týsedi. Al onyng qolynda oramalmen jabylghan tapansha bolady. Qylmyskerdi qarusyzdandyryp, jerge qúlatqansha ol eki ret preziydentke atyp ýlgeredi.

Preziydentting jaraqaty alghashynda dәrigerlerding ýreyin alady. Jәne búl onyng densaulyghynyng kýrt nasharlap ketuining sebebi boluy әbden yqtimal. Bir aptadan song preziydent dýniyeden ozady.

Leon Jolgosh sot aldyna kelip, kisi óltirgenine aiypty dep tanylyp, 1901 jyly 29 qazan kýni elektr oryndyghynda ólim jazasyna tartylghan bolatyn. 

Mak-Kinliyding Aq ýidegi mirasqory 42 jastaghy Teodor Ruzvelit  boldy. Ol Qúrama Shtattary tarihyndaghy eng jas preziydent sanalady. Jas bolghanyna qaramastan, ol óte bedeldi sayasatker  bolghan. Teodor Ruzvelit preziydent lauazymynda eki merzim (1901-1909) qyzmet etti. 1912 jyldyng 14 qazanynda Viskonsin shtatynyng Miluoky qalasynda ornalasqan «Gippatriyk» qonaq ýii manynda Djon Shrenk esimdi azamat AQSh preziydentin andyp, oghan qastandyq jasady. Atalghan qastandyq Ruzvelitti Aq ýide ýshinshi merzimge qaldyrugha baylanysty saylau nauqany kezinde jasalghan edi. Jaraqatyna qaramastan preziydent ózinen kýsh tauyp, saylaushylar aldynda sóz sóilep bolghannan song ghana dәrigerlerding kómegine jýginipti. Kóp úzamay ol jaraqatynan sauyghady, biraq saylaudy ózining qarsylasy – respublikandyq Uiliyam Govard Taftke jenilip qalady.

Preziydentke oq atqan Djon Shrenk aqyl-esinen adasqan bolyp eseptelip, sottyng sheshimimen psihiatriyalyq auruhanagha jiberildi jәne otyz jyldan song ol kóz júmghan bolatyn.

1951 jyldyng kýz mausymynda Aq ýidegi jóndeu júmystary bitkenshe preziydent Garry Trumen Vashingtonnyng Pensilivaniya-avenu kóshesindegi reziydensiyasyna uaqytsha qonys audarady. Birinshi qarasha kýni týski astan song Trumen óz kabiynetinde demalyp jatqan kezde eki puertorikandyq separatist – Oskar Koliyazo men Griyzelio Torresola, sonynda belgili bolghanday, ýige jasyrynyp kirip, preziydentti óltirmek bolghan. Kýzet pen shabuyl jasaghandar arasynda ýsh minuttyq atys oryn alady. Nәtiyjesinde Trresola men kýzetshilerding biri mert boldy, al Koliyazo  tútqyndalghan bolatyn. Sotta qylmysker seriktesi ekeui aman qalugha ýmittenbegendikten tek bir baghytqa qana biylet alghandaryn aitqan. Koliyazo AQSh preziydentin óltirmek maqsatta astyrtyn әreket jasaghandyghyna aiypty dep tanylyp, sot sheshimimen ólim jazasyna tartylghan bolatyn. Al Trumen elektr ýstelin ómir boylyq qamaugha auystyryp bergen eken. 

1975 jyldyng qyrkýieginde AQSh preziydenti Djeralid Fordtyn ómirine qatarynan eki qastandyq jasalghan. Olardyng birinshisi 5 qyrkýiek kýni Sakramentoda bolypty. Tanerteng preziydent oqqaghalarymen birge "Senator" qonaq ýiinen shyghyp, iskerlik kezdesu josparlanghan ghimaratqa baghyt alady. Ýlken qonaqty qoshemetteuge jinalghan júrttan ótip bara jatyp, adamdarmen qol alysady, kenetten úipa-túipa bolghan jas әiel tapanshamen preziydentti kózdep, oghan atyla týsedi. Biraq eshqanday oq atylmaydy. Qauipsizdik qyzmetining agentteri terrorist әieldi ústap alghan kezde ol jynyn shaqyrghan baqsyday "Tapansha atpay qaldy, atpay qaldy" dep qaytalay bergen. Keyinirek qarudy zertteu kezinde polisiya qarudyng oqtalghanyn, alayda ot almay qalghanyn mәlimdedi. Ústalghan әielding jeke basyn anyqtau kezinde onyng býkil Amerikagha ýrey tudyrghan Charliz Mensonnyng lankesttik úiymynyng mýshesi jiyrma tórt jastaghy Liynett Fromm ekeni belgili boldy. 

Sakramentodaghy oqighadan son, ýsh aptadan keyin yaghny 1975 jyldyng 21 qyrkýiek kýni preziydent Ford Los-Andjelestegi qonaq ýiden shyghyp bara jatqanda onyng ómirine ekinshi qastandyq jasaldy. Osy oqighanyng kuәgerlerining biri: "Preziydent qonaq ýiden shyqqan kezinde qarsy alushy júrt qozghala bastaghan jәne kenetten qarudyng dauysy estilgen. Biz kóshening qarama-qarsy jaghynan týtinning shyqqanyn bayqadyq. Preziydent ne isterin bilmey toqtap qaldy. Qúpiya qyzmetining agentteri tez arada ony avtokólikke iytermelep kirgizip jibergeni sol, kólik birden jýrip ketti..."

Qauipsizdik qyzmetining bir top agenti sasqan preziydentti әketip bara jatqanda, ekinshi top әli de qolyna tapansha ústap túrghan 45 jastaghy әieldi tútqyndap jatty. Tútqyndalghan әiel solshyl qozghalys belsendisi, San-Fransiskoda keninen tanymal bolghan Sara Djeyn Mur bolyp shyqty.

Eki qylmysker de Amerika Qúrama Shtattarynyng preziydentin óltirmek boldy degen aiyppen sot aldynda kelip, sot sheshimimen úzaq uaqytqa týrmege qamalghan bolatyn.

Amerika preziydentin taghy bir óltiru әreketi 1981 jyldyng 30 nauryzynda oryn aldy. Qúrylysshylar kәsipodaghy sezdinde sóz sóilegennen sonRonalid Reygan vashingtondyq «Hilton» qonaq ýiinen shyghady. Qonaq ýy podezdinen preziydent limuziynine nebәri jiyrmagha juyq qadam bolghan. Jol-jónekey preziydent janbyrgha qaramastan memleket basshysyn kóruge jinalghan adamdardy qoshemetteumen bolady. Kenet bireu ony aighaylap shaqyrady: «Preziydent myrza!» Reygan búrylady jәne dәl sol kezde tórt ret atylghan qarudyng dauysy shyghady.

Búl uaqytta qauipsizdik qyzmetining agentteri oq jaudyrghan adamdy qarusyzdandyrumen bolady. Kóp adam jaraqat alghan edi, baspasóz-hatshy Djim Bredy bolsa óte qiyn jaghdayda edi. Basqalardyng jaraqaty, quanyshqa oray, asa qauipti bolmady.

Qan  josyp jatqan preziydent tez arada Djordj Vashington uniyversiytetining auruhanasyna jetkiziledi. Sol jerge zәre-qúty qashqan Nensy Reygan da kelip jetken. Tipti osynday dramalyq jaghdaylarda әzili jarasqan búrynghy Gollivud akteri operasiya bólmesine әketu kerek katalkagha týsip jatqan kezinde әieline kýlimsirep qarap: «Qymbattym, men bar bolghany oqtan jaltaryp kete almadym» depti. Dәrigerlerge kóz tastap, taghy da bir ret әzildegen eken: «Jigitter, sender respublikalyq shygharsyndar?».

Amerika astanasynyng ýzdik hirurgtary bir saghat ishinde preziydent ókpesinen oqty alyp tastady. Hirurgtardyng biri «Preziydent ómiri qyl ýstinde túrdy...» degen bolatyn. Biraq Ronalid Reygannyng ýlken jasqa keluine qaramastan, ol jyldam sauyghyp ketken.

Preziydentke oq atqan Djon Hinkly jiyrma bes jastaghy disk-jokey bolyp shyqqan. Oghan AQSh elining preziydentin óltirmek boldy degen aiyp taghyldy, biraq qylmysker es-týsin bilmeytin adam bolyp shyqqan. Nәtiyjesinde sot ony ómir boyy aqyl-esi auysqan adamdargha arnalghan auruhanada ústau sheshimin qabyldady.

Dayyndaghan: Ákejan Dәken

Massaget.kz