شاماسى الەمدەگى ەڭ قاۋىپتى قىزمەت - امەريكا پرەزيدەنتى لاۋازىمى شىعار. ەشبىر قاۋىپسىزدىك قىزمەتى ونى 100 پايىزدىق قورعانىسپەن قامتاماسىز ەتە المايدى ەكەن...

* * *

اۆراام لينكولننىڭء ولىمى اقش پرەزيدەنتەرىنىڭ ومىرىنە جاسالعان قاستاندىقتار تىزىمىندە كوش باستاپ تۇر. 

كىسى ءولتىرۋشىنىڭ وعى پرەزيدەنت دجون كەننەديدى نىسانا العان كەزدە بۇكىل الەم 1963 جىلى 22 قاراشا كۇنى داللاستا بولعان تارگەديالىق وقيعانىڭ كۋاگەرى بولعان ەدى. 

دجەيمس گارفيلد پرەزيدەنت لاۋازىمىندا بار-جوعى ءتورت ايعا جۋىق ۋاقىت قىزمەت اتقاردى جانە 1881 جىلدىڭ 2 ماۋسىمىندا ۇيىمداستىرىلعان قاستاندىقتىڭ قۇربانى بولدى. پرەزيدەنتتىڭ ارقاسىنا وق اتىلعان كەزدە ول ۆاشينگتونداعى تەمىر جول ۆوكزالىندا بولعان ەدى. اۋرۋحاناعا جەتكىزۋ ءۇشىن زەمبىلگە جاتقىزعانشا پرەزيدەنت «قۇدايىم! بۇل نە؟» سوزدەرىن ايتىپ ۇلگەرىپتى.

اتقان ادامدى تۇتقىنداۋ كەزىندە ول ءالى ءتۇتىنى شىعىپ تۇرعان تابانشاسىن قولىندا قىسىپ تۇرعان. قاستاندىق جاساعان – ءوز ۋاقىتىسىندا پرەزيدەنت ساياسي قولداۋ كورسەتۋدەن باس تارتقان تىم وڭشىل ۇيىمنىڭ مۇشەسى چارلز گيگو بولعان. 

گارفيلد قاستاندىقتان كەيىن ون ءبىر اپتادان سوڭ قان قاعىندىسىنان كوز جۇمدى – شاماسى ستەريلدەنبەگەن حيرۋرگيالىق قۇرالداردى قولدانعاندىقتان بولۋى مۇمكىن. 1881 جىلى 20 قىركۇيەك كۇنى بۇرىنعى ۆيتسە-پرەزيدەنت چەستەر الان ارتۋر قۇراما شتاتتارىنىڭ پرەزيدەنتى بولدى.

قاستاندىقتان كەيىن، ءبىر جىلدان سوڭ چارلز گيتو، اقىل-ەسىنەن اداسقانى جايلى بولجامدارعا قاراماستان، ءولىم جازاسىنا تارتىلدى.

1901 جىلى اقش ەلىنىڭ پرەزيدەنتىنە ءۇش رەت قاستاندىق جاسالدى. بۇل جولى قاستاندىقتىڭ قۇربانى ۋيليام ماك-كينلي بولدى. ول ءوزىنىڭ تورتجىلدىق پرەزيدەنتتىك مەرزىمىنە ەكىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمنىڭ التى ايىن وتكىزىپ ۇلگەرىپتى. ءوزىنىڭ پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە اقش-تىڭ الەمدىك دەرجاۆاعا اينالۋىنىڭ ارقاسىندا ماك-كينليدىڭ اتاق-داڭقى اسقاقتاي ءتۇستى. ونىڭ ەكسپانسيونيستتىك ساياساتى تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە يمپەريانىڭ قۇرىلۋىنا اكەلگەن بولاتىن: امەريكالىق مۇددە قاتارىنا گاۆاي، گۋام، فيليپپين جانە پۋەرتو-ريكو كىرگەن بولدى. بۇل ءوز كەزەگىندە، بىرەۋلەردى قۋانىشقا بولەسە، ەندى بىرەۋلەردىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. جانە نارازىلىق بىلدەرگەندەردىڭ ىشىندە پولياك ءانارحيستى لەون جولگوش بولعان ەدى. 

6 قىركۇيەك كۇنى پرەزيدەنت ماك-كينلي بۋففالوداعى پانامەريكانلىق كورمەگە كەلدى. ول جينالعان قاۋىمعا قۇتتىقتاۋ ءسوز ايتىپ، سوسىن جينالعان جۇرتپەن بىرگە ورتالىق اللەيامەن پاۆيلونداردىڭ بىرىنە بەت الدى. جولگوش  قول سوزۋ ارقىلى پرەزيدەنتپەن امانداسقىسى كەلگەن سىڭاي تانىتىپ وعان جاقىنداي تۇسەدى. ال ونىڭ قولىندا ورامالمەن جابىلعان تاپانشا بولادى. قىلمىسكەردى قارۋسىزداندىرىپ، جەرگە قۇلاتقانشا ول ەكى رەت پرەزيدەنتكە اتىپ ۇلگەرەدى.

پرەزيدەنتتىڭ جاراقاتى العاشىندا دارىگەرلەردىڭ ۇرەيىن الادى. جانە بۇل ونىڭ دەنساۋلىعىنىڭ كۇرت ناشارلاپ كەتۋىنىڭ سەبەبى بولۋى ابدەن ىقتيمال. ءبىر اپتادان سوڭ پرەزيدەنت دۇنيەدەن وزادى.

لەون جولگوش سوت الدىنا كەلىپ، كىسى ولتىرگەنىنە ايىپتى دەپ تانىلىپ، 1901 جىلى 29 قازان كۇنى ەلەكتر ورىندىعىندا ءولىم جازاسىنا تارتىلعان بولاتىن. 

ماك-كينليدىڭ اق ۇيدەگى ميراسقورى 42 جاستاعى تەودور رۋزۆەلت  بولدى. ول قۇراما شتاتتارى تاريحىنداعى ەڭ جاس پرەزيدەنت سانالادى. جاس بولعانىنا قاراماستان، ول وتە بەدەلدى ساياساتكەر  بولعان. تەودور رۋزۆەلت پرەزيدەنت لاۋازىمىندا ەكى مەرزىم (1901-1909) قىزمەت ەتتى. 1912 جىلدىڭ 14 قازانىندا ۆيسكونسين شتاتىنىڭ ميلۋوكي قالاسىندا ورنالاسقان «گيپپاتريك» قوناق ءۇيى ماڭىندا دجون شرەنك ەسىمدى ازامات اقش پرەزيدەنتىن اڭدىپ، وعان قاستاندىق جاسادى. اتالعان قاستاندىق رۋزۆەلتتى اق ۇيدە ءۇشىنشى مەرزىمگە قالدىرۋعا بايلانىستى سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە جاسالعان ەدى. جاراقاتىنا قاراماستان پرەزيدەنت وزىنەن كۇش تاۋىپ، سايلاۋشىلار الدىندا ءسوز سويلەپ بولعاننان سوڭ عانا دارىگەرلەردىڭ كومەگىنە جۇگىنىپتى. كوپ ۇزاماي ول جاراقاتىنان ساۋىعادى، بىراق سايلاۋدى ءوزىنىڭ قارسىلاسى – رەسپۋبليكاندىق ۋيليام گوۆارد تافتكە جەڭىلىپ قالادى.

پرەزيدەنتكە وق اتقان دجون شرەنك اقىل-ەسىنەن اداسقان بولىپ ەسەپتەلىپ، سوتتىڭ شەشىمىمەن پسيحياتريالىق اۋرۋحاناعا جىبەرىلدى جانە وتىز جىلدان سوڭ ول كوز جۇمعان بولاتىن.

1951 جىلدىڭ كۇز ماۋسىمىندا اق ۇيدەگى جوندەۋ جۇمىستارى بىتكەنشە پرەزيدەنت گارري ترۋمەن ۆاشينگتوننىڭ پەنسيلۆانيا-اۆەنيۋ كوشەسىندەگى رەزيدەنتسياسىنا ۋاقىتشا قونىس اۋدارادى. ءبىرىنشى قاراشا كۇنى تۇسكى استان سوڭ ترۋمەن ءوز كابينەتىندە دەمالىپ جاتقان كەزدە ەكى پۋەرتوريكاندىق سەپاراتيست – وسكار كوليازو مەن گريزەليو توررەسولا، سوڭىندا بەلگىلى بولعانداي، ۇيگە جاسىرىنىپ كىرىپ، پرەزيدەنتتى ولتىرمەك بولعان. كۇزەت پەن شابۋىل جاساعاندار اراسىندا ءۇش مينۋتتىق اتىس ورىن الادى. ناتيجەسىندە تررەسولا مەن كۇزەتشىلەردىڭ ءبىرى مەرت بولدى، ال كوليازو  تۇتقىندالعان بولاتىن. سوتتا قىلمىسكەر سەرىكتەسى ەكەۋى امان قالۋعا ۇمىتتەنبەگەندىكتەن تەك ءبىر باعىتقا قانا بيلەت العاندارىن ايتقان. كوليازو اقش پرەزيدەنتىن ولتىرمەك ماقساتتا استىرتىن ارەكەت جاساعاندىعىنا ايىپتى دەپ تانىلىپ، سوت شەشىمىمەن ءولىم جازاسىنا تارتىلعان بولاتىن. ال ترۋمەن ەلەكتر ۇستەلىن ءومىر بويلىق قاماۋعا اۋىستىرىپ بەرگەن ەكەن. 

1975 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە اقش پرەزيدەنتى دجەرالد فوردتىڭ ومىرىنە قاتارىنان ەكى قاستاندىق جاسالعان. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى 5 قىركۇيەك كۇنى ساكرامەنتودا بولىپتى. تاڭەرتەڭ پرەزيدەنت وققاعالارىمەن بىرگە "سەناتور" قوناق ۇيىنەن شىعىپ، ىسكەرلىك كەزدەسۋ جوسپارلانعان عيماراتقا باعىت الادى. ۇلكەن قوناقتى قوشەمەتتەۋگە جينالعان جۇرتتان ءوتىپ بارا جاتىپ، ادامدارمەن قول الىسادى، كەنەتتەن ۇيپا-تۇيپا بولعان جاس ايەل تاپانشامەن پرەزيدەنتتى كوزدەپ، وعان اتىلا تۇسەدى. بىراق ەشقانداي وق اتىلمايدى. قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ اگەنتتەرى تەرروريست ايەلدى ۇستاپ العان كەزدە ول جىنىن شاقىرعان باقسىداي "تاپانشا اتپاي قالدى، اتپاي قالدى" دەپ قايتالاي بەرگەن. كەيىنىرەك قارۋدى زەرتتەۋ كەزىندە پوليتسيا قارۋدىڭ وقتالعانىن، الايدا وت الماي قالعانىن مالىمدەدى. ۇستالعان ايەلدىڭ جەكە باسىن انىقتاۋ كەزىندە ونىڭ بۇكىل امەريكاعا ۇرەي تۋدىرعان چارلز مەنسوننىڭ لاڭكەستتىك ۇيىمىنىڭ مۇشەسى جيىرما ءتورت جاستاعى لينەتت فرومم ەكەنى بەلگىلى بولدى. 

ساكرامەنتوداعى وقيعادان سوڭ، ءۇش اپتادان كەيىن ياعني 1975 جىلدىڭ 21 قىركۇيەك كۇنى پرەزيدەنت فورد لوس-اندجەلەستەگى قوناق ۇيدەن شىعىپ بارا جاتقاندا ونىڭ ومىرىنە ەكىنشى قاستاندىق جاسالدى. وسى وقيعانىڭ كۋاگەرلەرىنىڭ ءبىرى: "پرەزيدەنت قوناق ۇيدەن شىققان كەزىندە قارسى الۋشى جۇرت قوزعالا باستاعان جانە كەنەتتەن قارۋدىڭ داۋىسى ەستىلگەن. ءبىز كوشەنىڭ قاراما-قارسى جاعىنان ءتۇتىننىڭ شىققانىن بايقادىق. پرەزيدەنت نە ىستەرىن بىلمەي توقتاپ قالدى. قۇپيا قىزمەتىنىڭ اگەنتتەرى تەز ارادا ونى اۆتوكولىككە يتەرمەلەپ كىرگىزىپ جىبەرگەنى سول، كولىك بىردەن ءجۇرىپ كەتتى..."

قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ ءبىر توپ اگەنتى ساسقان پرەزيدەنتتى اكەتىپ بارا جاتقاندا، ەكىنشى توپ ءالى دە قولىنا تاپانشا ۇستاپ تۇرعان 45 جاستاعى ايەلدى تۇتقىنداپ جاتتى. تۇتقىندالعان ايەل سولشىل قوزعالىس بەلسەندىسى، سان-فرانتسيسكودا كەڭىنەن تانىمال بولعان سارا دجەين مۋر بولىپ شىقتى.

ەكى قىلمىسكەر دە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ پرەزيدەنتىن ولتىرمەك بولدى دەگەن ايىپپەن سوت الدىندا كەلىپ، سوت شەشىمىمەن ۇزاق ۋاقىتقا تۇرمەگە قامالعان بولاتىن.

امەريكا پرەزيدەنتىن تاعى ءبىر ءولتىرۋ ارەكەتى 1981 جىلدىڭ 30 ناۋرىزىندا ورىن الدى. قۇرىلىسشىلار كاسىپوداعى سەزدىندە ءسوز سويلەگەننەن سوڭرونالد رەيگان ۆاشينگتوندىق «حيلتون» قوناق ۇيىنەن شىعادى. قوناق ءۇي پودەزدىنەن پرەزيدەنت ليمۋزينىنە نەبارى جيىرماعا جۋىق قادام بولعان. جول-جونەكەي پرەزيدەنت جاڭبىرعا قاراماستان مەملەكەت باسشىسىن كورۋگە جينالعان ادامداردى قوشەمەتتەۋمەن بولادى. كەنەت بىرەۋ ونى ايعايلاپ شاقىرادى: «پرەزيدەنت مىرزا!» رەيگان بۇرىلادى جانە ءدال سول كەزدە ءتورت رەت اتىلعان قارۋدىڭ داۋىسى شىعادى.

بۇل ۋاقىتتا قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ اگەنتتەرى وق جاۋدىرعان ادامدى قارۋسىزداندىرۋمەن بولادى. كوپ ادام جاراقات العان ەدى، ءباسپاسوز-حاتشى دجيم برەدي بولسا وتە قيىن جاعدايدا ەدى. باسقالاردىڭ جاراقاتى، قۋانىشقا وراي، اسا قاۋىپتى بولمادى.

قان  جوسىپ جاتقان پرەزيدەنت تەز ارادا دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اۋرۋحاناسىنا جەتكىزىلەدى. سول جەرگە زارە-قۇتى قاشقان نەنسي رەيگان دا كەلىپ جەتكەن. ءتىپتى وسىنداي درامالىق جاعدايلاردا ءازىلى جاراسقان بۇرىنعى گولليۆۋد اكتەرى وپەراتسيا بولمەسىنە اكەتۋ كەرەك كاتالكاعا ءتۇسىپ جاتقان كەزىندە ايەلىنە كۇلىمسىرەپ قاراپ: «قىمباتتىم، مەن بار بولعانى وقتان جالتارىپ كەتە المادىم» دەپتى. دارىگەرلەرگە كوز تاستاپ، تاعى دا ءبىر رەت ازىلدەگەن ەكەن: «جىگىتتەر، سەندەر رەسپۋبليكالىق شىعارسىڭدار؟».

امەريكا استاناسىنىڭ ۇزدىك حيرۋرگتارى ءبىر ساعات ىشىندە پرەزيدەنت وكپەسىنەن وقتى الىپ تاستادى. حيرۋرگتاردىڭ ءبىرى «پرەزيدەنت ءومىرى قىل ۇستىندە تۇردى...» دەگەن بولاتىن. بىراق رونالد رەيگاننىڭ ۇلكەن جاسقا كەلۋىنە قاراماستان، ول جىلدام ساۋىعىپ كەتكەن.

پرەزيدەنتكە وق اتقان دجون حينكلي جيىرما بەس جاستاعى ديسك-جوكەي بولىپ شىققان. وعان اقش ەلىنىڭ پرەزيدەنتىن ولتىرمەك بولدى دەگەن ايىپ تاعىلدى، بىراق قىلمىسكەر ەس-ءتۇسىن بىلمەيتىن ادام بولىپ شىققان. ناتيجەسىندە سوت ونى ءومىر بويى اقىل-ەسى اۋىسقان ادامدارعا ارنالعان اۋرۋحانادا ۇستاۋ شەشىمىن قابىلدادى.

دايىنداعان: اكەجان داكەن

Massaget.kz