Júma, 29 Nauryz 2024
46 - sóz 5644 0 pikir 13 Mausym, 2014 saghat 14:55

SONDA MÚHTAR AYTYP EDI..

Qúrmetti redaksiya!

Kórnekti orys jazushysy Vsevolod Ivanovtyng «Biz Ýndistangha baramyz» atty romanyn jazuyna kezinde qazaqtyng zanghar jazushysy Múhtar Áuezov sebepshi bolghan eken. Búl turaly jazushy sol romannyng kirispesi retinde berilgen «Sonda Múhtar aitqan edi...» degen alghy sózinde jýrek jyluymen eske alady. Býgin osy alghy sózdi qazaq tiline audaryp, sizderge joldap otyrmyn.
Audarmashy.

 

 

Mening dosym, belgili qazaq jazushysy Múhtar Áuezov kenes mәdeniyetining ózge de ókilderimen birge Ýndistangha barugha jinaldy. Sol kýnderding birinde ol maghan keldi.

Ýndistannyng halqy, óneri men jeri turaly jazghan aqyndar men suretshilerdi eske týsirdik.

Sodan keyin tughan Qazaqstan turaly sóilestik.

– Semeyding kóshelerin shany shyghyp jatqan, bos qalghan deuge bolmaydy ghoy; Óskemen qúzdarymen ghana әigili emes; tayaugha deyin bos jatqan «myng qonyrauly» Zaysan kólinde parohodtar jýzse, alystan Jonghar taulary asqaqtaydy.

– Kóktem sayyn kýn sanap qúlpyra týsken el ózine meni erekshe kýshpen shaqyrady, –  dedim men. 

Sonda Múhtar Áuezov mening aq basyma qarap qoyyp, әdemi tarihtan syr shertken edi:

–  Auylda bir bie әp-әdemi aq qúlyn tuypty. Qúlyn tez ósipti. Ýsh jasynda jelden jýirik naghyz túlpargha ainalady. Birde onyng iyesi kórshi auyldaghy dosyna qúrmet belgisi retinde Aq boz atty syigha tartady. Túlpar tughan auylynda nebary ýsh jyl ghana túrypty. Ol kórshi auylda da úzaq túrmapty. Syigha alghan qazaq ony alystaghy bir auylgha satyp jiberedi. Sóitip Aq boz  at óz saparyn bastaydy! Tórt jyldan keyin ol býkil dalagha әigili jýirik bolady. Alayda, ol ózi tughan jerden alysta, Aral tenizining dәl janynda bolady.

Jylqyshylar bóten jerde jayylymda jýrgen attardy kóktemde erekshe qyraghy kýzetui kerek. Óitkeni jylqy maly tughan jerine ketuge tyrysady. Shamasy, Aq boz atty qarauyna alghan jylqyshynyng tәjiriybesi az bolghan shyghar. Aral týbinen shauyp kelgen iyesi: «Mening Aq boz atymdy kórmedinder me? Joghalyp ketti!»  – deydi qatty tolqu ýstinde. Túrghyndar bolsa: «Ókinishti, biraq Aq boz atty kórgen joqpyz. Eline kele jatqan úzaq jolda, mýmkin, bir qaskóy adamnyng qolyna týsip qaldy ma, әlde qasqyrgha jem boldy ma eken»  deydi. At iyesi ýsh kýn tosyp, aqyry uayymmen eline qaytady. Biraz uaqyttan keyin qyrdan abyrjyghan balalar keledi.

«Aq boz at qaytyp oraldy!»

Shynynda, alghash ret kózin ashyp, jaryq әlemdi kórgen jasyl alqapta Aq boz at jayylyp jýrdi! Býkil auyldyng kónili bosap, oghan sýisine qarady.

– Jyldar, shirkin, Aq boz attyng shabysyn ýdetip, bizding shabytymyzdy shektegeni ókinishti-aq, –  dedim men.

– Ónerdegi qatty shabys, sirә, ziyandy bolar?

Sosyn biz Ýndistan turaly әngimemizdi qayta jalghastyrdyq.

Osy arada, eger qanday da oghan degen bir qyzyghushylyq bolghan kýnde de, tegi, Ýndistannyng eshkimge belgisiz qyr-syrlary Múhtar Áuezovke tanys ekeni anyqtaldy.

– Men alghash ret Ýndistandy ózimizde, Jetisuda kórdim, – dedi Múhtar. – Vsevolod, sen ýndining paqyry Ben-Aliy-Bey degen býrkenshik atpen Ýndistangha bara jatqanynda seni kórdim! Sirkke barar aldynda maghan: «Paqyrdy, túqymy erekshe adamdy – shydamdylyqty, erlikti, ójettikti kórsem!» degen oy keldi. Jәne men qatelespeppin, jaghyna pyshaq janyghanday múndy, egde tartqan, qonyrqay óndi erkekti kóretin shygharmyn dep oilasam da, dóngelek, aqshyl jýzdi, kónildi әri aqjarqyn jas jigitti kórdim!

– Sen meni tym әsirelep jiberdin, Múhtar. Men ol kezde әjeptәuir jasqanshaq edim.

– Alayda, sen Ýndistangha bara jattyng ghoy!

Men kýle jauap berdim:

– Bara jattym!

– Al qazir sony eske alu ghajap emes pe?

– Mýmkin.

IYә, bәlki, ghajap ta shyghar! Sol tústa onda, Jetisuda mening Ýndistangha bara jatqan jolymda әr jerden kórinetin qonys audarushylardyng baspanalary, kazaktardyng stanisalary men qazaq auyldary ornalasqan miday dala ghana bolatyn. Birde, my qaynatqan tal týste danghyl jolda kele jatyp, qamystyng arghy jaghynda edәuir jerden búldyrap kóringen ýlken kóldi jәne onyng jaghasyndaghy biyikten agharghan qalany kórdim. «Búl ne?» – dep súradym men túmsyghynan qyl arqan ótkizilgen, aryq ógizge salt mingen qarsy jolyqqan qazaqtan. «Balqash kóli, búl jerde qala joq, dala solay elestep kórinedi»,  –  dep jauap berdi qazaq.

Irgesindegi qamysta jolbarystar órip jýrgen sheksiz kólding jaghasynda arada jiyrma-otyz jyldan keyin alyp Mys qalasy ornaydy dep kim oilaghan? Danghyl joldyng boyynda dәuleti tasyghan kolhozdar men sovhozdar payda bolady dep, danghyl joldyng temir jol – Týrksibke, stanisalardyng teatry, instituttary, kitaphanalary, fabrikalary men zauyttary bar qalagha ainalady dep oilappyn ba? Temir joldan jýzdegen shaqyrym jerdegi alys týkpirdegi eki qalashyq astanagha ainalady, tipti óz akademiyasy bolady dep oilappyn ba?

 Búryn osy Sibir danghyly men oghan kelip iyek artatyn sýrleu joldardyng shanyn aspangha kóterip jýrgen sayaq sayahatshylar men jersiz, júmyssyz qalghandar emes, jas ghalymdar, bozbalalar, jana, kenes elinin, jana sosialistik qoghamnyng myndaghan adamdary tyng jerlerdi kóteruge osynda keledi dep oilappyn ba? 

Sonda Múhtar:

– Vsevolod, osy jas adamdargha sening Ýndistandy izdep, osy jerlerden ótkening turaly múndy da qyzyqty hikayatty aityp beretin uaqyt bolmady ma? – dep qaldy.

Men:

– Qiyn! Kóbi úmytyldy, al mening jas shaghymnyng beynesi nanymdy әri shynayy boluy ýshin ózgelerding ómirinen kóp nәrseni qosugha tura keledi. Búl qospalarym menmendik pen maqtanysh bolyp kórine me dep qorqamyn! IYә, iyә, maqtanysh boluy mýmkin! – dedim.

Múhtar:

– Bireuge solay kórinse de, basqagha ózgeshe bolady. Al, jalpy, nege bayqap  kórmeske?

– Bayqap kóruge, әriyne, bolady.

Vsevolod IVANOV

1956-1959 jyldar.

                                                                  Tәrjimalaghan Serik SATYBALDIYN.

"Júldyz" jurnaly

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1575
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2268
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3577