قۇرمەتتى رەداكتسيا!

كورنەكتى ورىس جازۋشىسى ۆسەۆولود يۆانوۆتىڭ ء«بىز ۇندىستانعا بارامىز» اتتى رومانىن جازۋىنا كەزىندە قازاقتىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ سەبەپشى بولعان ەكەن. بۇل تۋرالى جازۋشى سول روماننىڭ كىرىسپەسى رەتىندە بەرىلگەن «سوندا مۇحتار ايتقان ەدى...» دەگەن العى سوزىندە جۇرەك جىلۋىمەن ەسكە الادى. بۇگىن وسى العى ءسوزدى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، سىزدەرگە جولداپ وتىرمىن.
اۋدارماشى.

مەنىڭ دوسىم، بەلگىلى قازاق جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ كەڭەس مادەنيەتىنىڭ وزگە دە وكىلدەرىمەن بىرگە ۇندىستانعا بارۋعا جينالدى. سول كۇندەردىڭ بىرىندە ول ماعان كەلدى.

ءۇندىستاننىڭ حالقى، ونەرى مەن جەرى تۋرالى جازعان اقىندار مەن سۋرەتشىلەردى ەسكە تۇسىردىك.

سودان كەيىن تۋعان قازاقستان تۋرالى سويلەستىك.

– سەمەيدىڭ كوشەلەرىن شاڭى شىعىپ جاتقان، بوس قالعان دەۋگە بولمايدى عوي; وسكەمەن قۇزدارىمەن عانا ايگىلى ەمەس; تاياۋعا دەيىن بوس جاتقان «مىڭ قوڭىراۋلى» زايسان كولىندە پاروحودتار جۇزسە، الىستان جوڭعار تاۋلارى اسقاقتايدى.

– كوكتەم سايىن كۇن ساناپ قۇلپىرا تۇسكەن ەل وزىنە مەنى ەرەكشە كۇشپەن شاقىرادى، –  دەدىم مەن. 

سوندا مۇحتار اۋەزوۆ مەنىڭ اق باسىما قاراپ قويىپ، ادەمى تاريحتان سىر شەرتكەن ەدى:

–  اۋىلدا ءبىر بيە ءاپ-ادەمى اق قۇلىن تۋىپتى. قۇلىن تەز ءوسىپتى. ءۇش جاسىندا جەلدەن جۇيرىك ناعىز تۇلپارعا اينالادى. بىردە ونىڭ يەسى كورشى اۋىلداعى دوسىنا قۇرمەت بەلگىسى رەتىندە اق بوز اتتى سىيعا تارتادى. تۇلپار تۋعان اۋىلىندا نەبارى ءۇش جىل عانا تۇرىپتى. ول كورشى اۋىلدا دا ۇزاق تۇرماپتى. سىيعا العان قازاق ونى الىستاعى ءبىر اۋىلعا ساتىپ جىبەرەدى. ءسويتىپ اق بوز  ات ءوز ساپارىن باستايدى! ءتورت جىلدان كەيىن ول بۇكىل دالاعا ايگىلى جۇيرىك بولادى. الايدا، ول ءوزى تۋعان جەردەن الىستا، ارال تەڭىزىنىڭ ءدال جانىندا بولادى.

جىلقىشىلار بوتەن جەردە جايىلىمدا جۇرگەن اتتاردى كوكتەمدە ەرەكشە قىراعى كۇزەتۋى كەرەك. ويتكەنى جىلقى مالى تۋعان جەرىنە كەتۋگە تىرىسادى. شاماسى، اق بوز اتتى قاراۋىنا العان جىلقىشىنىڭ تاجىريبەسى از بولعان شىعار. ارال تۇبىنەن شاۋىپ كەلگەن يەسى: «مەنىڭ اق بوز اتىمدى كورمەدىڭدەر مە؟ جوعالىپ كەتتى!»  – دەيدى قاتتى تولقۋ ۇستىندە. تۇرعىندار بولسا: «وكىنىشتى، بىراق اق بوز اتتى كورگەن جوقپىز. ەلىنە كەلە جاتقان ۇزاق جولدا، مۇمكىن، ءبىر قاسكوي ادامنىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالدى ما، الدە قاسقىرعا جەم بولدى ما ەكەن»  دەيدى. ات يەسى ءۇش كۇن توسىپ، اقىرى ۋايىممەن ەلىنە قايتادى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن قىردان ابىرجىعان بالالار كەلەدى.

«اق بوز ات قايتىپ ورالدى!»

شىنىندا، العاش رەت كوزىن اشىپ، جارىق الەمدى كورگەن جاسىل القاپتا اق بوز ات جايىلىپ ءجۇردى! بۇكىل اۋىلدىڭ كوڭىلى بوساپ، وعان سۇيسىنە قارادى.

– جىلدار، شىركىن، اق بوز اتتىڭ شابىسىن ۇدەتىپ، ءبىزدىڭ شابىتىمىزدى شەكتەگەنى وكىنىشتى-اق، –  دەدىم مەن.

– ونەردەگى قاتتى شابىس، ءسىرا، زياندى بولار؟

سوسىن ءبىز ءۇندىستان تۋرالى اڭگىمەمىزدى قايتا جالعاستىردىق.

وسى ارادا، ەگەر قانداي دا وعان دەگەن ءبىر قىزىعۋشىلىق بولعان كۇندە دە، تەگى، ءۇندىستاننىڭ ەشكىمگە بەلگىسىز قىر-سىرلارى مۇحتار اۋەزوۆكە تانىس ەكەنى انىقتالدى.

– مەن العاش رەت ءۇندىستاندى وزىمىزدە، جەتىسۋدا كوردىم، – دەدى مۇحتار. – ۆسەۆولود، سەن ءۇندىنىڭ پاقىرى بەن-الي-بەي دەگەن بۇركەنشىك اتپەن ۇندىستانعا بارا جاتقانىڭدا سەنى كوردىم! تسيرككە بارار الدىندا ماعان: «پاقىردى، تۇقىمى ەرەكشە ادامدى – شىدامدىلىقتى، ەرلىكتى، وجەتتىكتى كورسەم!» دەگەن وي كەلدى. جانە مەن قاتەلەسپەپپىن، جاعىنا پىشاق جانىعانداي مۇڭدى، ەگدە تارتقان، قوڭىرقاي ءوڭدى ەركەكتى كورەتىن شىعارمىن دەپ ويلاسام دا، دوڭگەلەك، اقشىل ءجۇزدى، كوڭىلدى ءارى اقجارقىن جاس جىگىتتى كوردىم!

– سەن مەنى تىم اسىرەلەپ جىبەردىڭ، مۇحتار. مەن ول كەزدە اجەپتاۋىر جاسقانشاق ەدىم.

– الايدا، سەن ۇندىستانعا بارا جاتتىڭ عوي!

مەن كۇلە جاۋاپ بەردىم:

– بارا جاتتىم!

– ال قازىر سونى ەسكە الۋ عاجاپ ەمەس پە؟

– مۇمكىن.

ءيا، بالكي، عاجاپ تا شىعار! سول تۇستا وندا، جەتىسۋدا مەنىڭ ۇندىستانعا بارا جاتقان جولىمدا ءار جەردەن كورىنەتىن قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ باسپانالارى، كازاكتاردىڭ ستانيتسالارى مەن قازاق اۋىلدارى ورنالاسقان ميداي دالا عانا بولاتىن. بىردە، مي قايناتقان تال تۇستە داڭعىل جولدا كەلە جاتىپ، قامىستىڭ ارعى جاعىندا ەداۋىر جەردەن بۇلدىراپ كورىنگەن ۇلكەن كولدى جانە ونىڭ جاعاسىنداعى بيىكتەن اعارعان قالانى كوردىم. «بۇل نە؟» – دەپ سۇرادىم مەن تۇمسىعىنان قىل ارقان وتكىزىلگەن، ارىق وگىزگە سالت مىنگەن قارسى جولىققان قازاقتان. «بالقاش كولى، بۇل جەردە قالا جوق، دالا سولاي ەلەستەپ كورىنەدى»،  –  دەپ جاۋاپ بەردى قازاق.

ىرگەسىندەگى قامىستا جولبارىستار ءورىپ جۇرگەن شەكسىز كولدىڭ جاعاسىندا ارادا جيىرما-وتىز جىلدان كەيىن الىپ مىس قالاسى ورنايدى دەپ كىم ويلاعان؟ داڭعىل جولدىڭ بويىندا داۋلەتى تاسىعان كولحوزدار مەن سوۆحوزدار پايدا بولادى دەپ، داڭعىل جولدىڭ تەمىر جول – تۇركسىبكە، ستانيتسالاردىڭ تەاترى، ينستيتۋتتارى، كىتاپحانالارى، فابريكالارى مەن زاۋىتتارى بار قالاعا اينالادى دەپ ويلاپپىن با؟ تەمىر جولدان جۇزدەگەن شاقىرىم جەردەگى الىس تۇكپىردەگى ەكى قالاشىق استاناعا اينالادى، ءتىپتى ءوز اكادەمياسى بولادى دەپ ويلاپپىن با؟

 بۇرىن وسى ءسىبىر داڭعىلى مەن وعان كەلىپ يەك ارتاتىن سۇرلەۋ جولداردىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ جۇرگەن ساياق ساياحاتشىلار مەن جەرسىز، جۇمىسسىز قالعاندار ەمەس، جاس عالىمدار، بوزبالالار، جاڭا، كەڭەس ەلىنىڭ، جاڭا سوتسياليستىك قوعامنىڭ مىڭداعان ادامدارى تىڭ جەرلەردى كوتەرۋگە وسىندا كەلەدى دەپ ويلاپپىن با؟ 

سوندا مۇحتار:

– ۆسەۆولود، وسى جاس ادامدارعا سەنىڭ ءۇندىستاندى ىزدەپ، وسى جەرلەردەن وتكەنىڭ تۋرالى مۇڭدى دا قىزىقتى حيكاياتتى ايتىپ بەرەتىن ۋاقىت بولمادى ما؟ – دەپ قالدى.

مەن:

– قيىن! كوبى ۇمىتىلدى، ال مەنىڭ جاس شاعىمنىڭ بەينەسى نانىمدى ءارى شىنايى بولۋى ءۇشىن وزگەلەردىڭ ومىرىنەن كوپ نارسەنى قوسۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل قوسپالارىم مەنمەندىك پەن ماقتانىش بولىپ كورىنە مە دەپ قورقامىن! ءيا، ءيا، ماقتانىش بولۋى مۇمكىن! – دەدىم.

مۇحتار:

– بىرەۋگە سولاي كورىنسە دە، باسقاعا وزگەشە بولادى. ال، جالپى، نەگە بايقاپ  كورمەسكە؟

– بايقاپ كورۋگە، ارينە، بولادى.

ۆسەۆولود يۆانوۆ

1956-1959 جىلدار.

                                                                  تارجىمالاعان سەرىك ساتىبالدين.

"جۇلدىز" جۋرنالى