Qazaq tilindegi audarma mәselesi ziyaly qauym, júrtshylyq tarapynan jii talqylanyp, keninen sóz bolyp keledi. Mening biluimshe, audarma til bilimining eng bir kýrdeli salasy. Onyng sheberi bolu ýshin audarmashy maman eki tilding zandylyqtaryn birdey bilui tiyis. Olay bolmaghan jaghdayda, audarmadaghy biliksizdik birden bayqalyp qalady. Múnday mysaldar kýndelikti ómirde az kezdespeydi. Qújat mәtinderinde nemese teledidardaghy jarnamalarda, kinofilimderde, t.b. salalyq mәtinderge nazar audarsanyz, audarma sapasynda qanday da bir shiykilikting bayqalyp qalatyny qúpiya emes. 

Orysshasy týsinikti, anyq bolyp jazylyp túrsa, qazaqsha jazylghan mәtin oidaghyday bolmay shyghatyny qalay? Nelikten? Mәsele tilde me? Joq, mәsele tilde emes. Qazaq tilining mýmkindigi, sózdik qory әlemdik klassikagha jatatyn әdebiy-kórkem tuyndylardy audarugha jetkende, jarnama nemese kinossenariy mәtinderin talapqa say audarugha jetpeydi dep aita almas edik. Endi audarma mәtinderine qatysty aitqandarymyzgha naqty dәlelder keltirsek.
Mәselen, qazaq tiline audarylghan bir kinofilimde «ty zaderjan» nemese «ty arestovan» degen sóilem «sen tútqyndaldyn» dep audarylypty. Shyn mәnisinde «ty zaderjan» men «ty arestovan» qazaqshagha «sen tútqyndaldyn» dep emes, «sen ústaldyn», «sen qamaldyn» dep audarylady ghoy. «Tútqyndaldyn» degendi orysshagha naqpa-naq audarsaq, «vzyat v plen», odan qalsa, «plennyi» bolyp shyghady. «Plen», «plenniyk»-ti qazaqsha «tútqyn» dep soghys jaghdayynda qolgha týsken jau jaqtyng adamdaryn ataydy. Bylaysha aitqanda, búl soghys termiyni. Mәselen, orystar beybit kezende qylmys jasap qamalghan adamdy esh uaqytta «ty vzyat v plen» demeydi jәne kinolarynda da, kitaptarynda da búlay jazbaydy. Sonda bizding audarmashylar nemese kinossenariy avtorlary «tútqynnyn» qanday maghyna beretinin bilmegeni me? Ony aitasyz, «Ya tebya revnui k nemu» degen әldebir kinodaghy sóilemdi sózbe-sóz keltirip, «Men seni oghan qyzghanamyn» dep audarypty. Qazaq oghan emes, odan qyzghanatyn siyaqty edi…Mine, aityp tize bersek osynday mysaldar shygha beredi.
Jalpy aitqanda orys tilining qazaqshagha audarghanda әrtýrli maghyna beretin sózderi kóp. Atap aitsaq, «srochnoe» men «svejee» qazaqshagha san týrli maghynada audarylatyn sózderge jatady. Birde bir fotosalonnyng mandayshasynda «srochnoe fotony» «jýrdek foto» dep jarnamalap qoyghanyn kózim shaldy. Sirә, audarmashy ol sózdi «skoryi» poyyz­ben, yaghny jýrdek poyyzben janylystyryp alsa kerek. Dúrysy, ol «shúghyl foto» bop audarylugha tiyis edi. Al endi qanday audarmashydan alynghan núsqa ekenin bilmeymin, «svejee» sózi «balghyn» bolyp audarylyp jýr. Ony qazaq úghymyna qalyptastyrmaq niyetpen osynday sózi bar jarnamalardy barlyq telearnalar kýndiz-týni kórsetip jatady. Sonyng arqasynda, koka-kola da – balghyn, fanta da – balghyn, balyq ta – balghyn, jemis-jiydek te balghyn… әiteuir «svejeenin» bәri balghyn. Biraq qazaqtyng kýndelikti tirshiliginde jana aulanghan balyq eshqashan «balghyn balyq» dep aitylmaytynyn, jana pisken órik pen almanyng esh uaqytta «balghyn» degen ataugha ie bolmaytynyn audarmashylar men jarnama berushiler nege bilmeydi? «Balghyn» sózine baylanysty qazaqta «balghyn balalyq shaq», «balghyn sezim», t.b. sózder kezdesedi, al olardy orysshagha «svejee detstvo», «svejee chuvstvo» dep qalay audarasyz? Ásili, «svejee» as-sugha qatysty bolsa «jana dayyndalghan», al jemis-jiydekke qatysty bolsa «jana pisken, jana ýzilgen» bolyp audaryluy tiyis emes pe?
Mening taghy bir bayqaghanym, telefon atauyna baylanysty audarylghan «symtetik» sózi de sәtsiz audarylghan. Symtetikti orysshagha tikeley audarsaq – «provolochnaya detali» bop shyghady. Al telefon – detali, yaghny tetik emes, baylanys qúraly ghoy. Aqiqatynda telefon atauy – әlemdik termiyn. Oghan qazaqsha atau beruding kóp qajeti joq siyaqty.
Sonymen qatar kýlli halyqtargha ortaq bolyp aitylyp jýrgen «progress» sózin keybir audarmashylar ýderis dep audaryp jýr. «Ýderis» sózimen «prosess» termiyni de audarylyp jýrgeni belgili. Qazaq «ýderis» dep – elding jaudan nemese asa ýlken bir qauipten bas saughalap qashqan, aldy-artyna qaramay jónkigen, kóshken, alasapyrangha týsken kezin aitady. Demek, qazaqtyng «ýderis» sózi jaqsylyqtyng nyshanyn bildirmeydi. Sonda bilim men ghylymnyn, órkeniyet pen tehnikanyng damyghanyn, algha jyljyghanyn bildiretin «progrestin» audarmasy qalaysha «ýderis» úghymyna say bolmaq? Keybir ghalymdar, audarmashylar múny «ýrdis» dep te jazyp jýr.
Júrtshylyq arasynda keng taralyp, qala ataularynyng ishinde keng qoldanylyp jýrgen sózding biri – móltekaudan. Orys tilindegi «mikrorayon» degen sózdi «móltekaudan» dep aityp ta, jazyp ta jýrmiz. Negizi «miyk­ro» da oryssha emes, ol «progress», «telefon» siyaqty halyqaralyq terminge jatady. Birqatar baspasózder men jarnama berushiler ony «shaghynaudan», «yqshamaudan» dep tәrjimalaydy. Jalpy alghanda osylay ataghanymyz dúrys. Biraq «móltektin» maghynasy tym basqa. Ol – adamnyng kónil-keudesindegi múnly da jasyryn syrdyng (móltek syr) sipaty. Audarma barysynda osyny qaperde ústaghanymyz jón.
Birde gazet betinen bir jurnalisting futbol taqyrybyna jazghan maqalasyn oqyp otyryp, onda bylay dep jazylghan sóilem kezdestirdim: «Ataqty Messy oiyn barysynda qarsylastar qaqpasyna birneshe mәrte shirenip túryp dop soqqanymen, gol kirgize almady…». «Shirendi» dep biz kókiregi aspan tirep, manghaz qalypta túrghan adamdy aitamyz. Sonda alanda alashapqyn bop, janúshyryp jýrgen futbolshy qalay shirenip túryp dop tebedi? Osynday shala jazylghan, jazu mәdeniyeti men formasy, stilidik qalpy syn kótermeytin maqalalardy oqyghanda san týrli oigha qalasyn.
Qazir kóptegen gazet-jurnaldar «qatelikke boy aldyrdy», «kóp izdenuge boy aldyrdy» degen synaydaghy jana tirkesterdi kóp paydalanatyn bolyp jýr. «Qatelik», «kóp izdenu» degender adamnyng is-әreketin bildiredi. Adam is-әreketke emes, sezimge boy aldyrady. Ashugha, múngha batugha, qyzghanshaqtyqqa boy aldyrdy desek jarasady.
Maqalamyzdy osy kýni kóp synalyp jýrgen әn shumaqtaryn algha tarta otyryp sabaqtasaq, múnda da sózderdi qalay bolsa solay qoldanu jaghdaylary kóp kezdesedi.
Mәselen, «Jigitter» tobynyng «Biri­mizge kelippiz, bir kóruge jerikpiz…» dep bas­talatyn bir әni bar. Birinshiden, qa­zaq­tyng ne óleninde, ne qara sózinde «bi­rimizge kelippiz» degen jarymjan tirkes qoldanyl­maydy. Ekinshiden, bireudi kóruge jerik bolghan adamdy «Jigitter» tobyndaghy jigitter men ony jazghan aqyn kórmese, basqa adamnyng kórmek týgili, olay oilamaytynyna da bәs tigemin. Óitkeni «jerik» degen nәrse – tek ekiqabat әielderge ghana tәn әri basqa eshqanday balama ataugha jatpaytyn sóz.
Gazetter men telearnalargha súhbat bergende әnimizding sózine qatty mәn beremiz deytin tanymal әnshilerding ózderi, mәtininde tirkesteri bayansyz, maghynasy bolymsyz, ólenderi tek oisyz úiqastarmen órilgen әnderdi shyrqap jýrgenderin bayqay bermeydi. Kópke tanymal әnshi M.Sәduaqasovanyng kóniline kelmesin, onyn, qayyrmasy: «Qaranghy týnde shattanamyn, Qayteyin tebirenip jatsa janym. Agharyp atsa, tangha qimaymyn, Jalghangha jalghyz syimaymyn» dep keletin bir әni bar. Búnyng ólenin kim jazghanyn bilmeymin, biraq bir biletinim, osy shumaqta eshqanday mәn-maghyna joq. Shattanu – asa quanghannan tuyndaytyn sezim. Al tebirenu – әldeqanday syrtqy kýshting yqpalynan, yaghny bireu ózindi qatty maqtaghanda nemese estigen jaqsy әn-jyrdyng әserinen oi-sanang arman-qiyaldyng besigine bólenip, jýreging asa tolqyghan shaqta, sonyng negizinde janyng asa qúiyndy sezimge batqan sәtte payda bolatyn nәrse. Álbette, tebirenuge yqpal etetin basqa sebepter de joq emes. Biraq shattanghan adam, shattanumen birge tebirenbeytini haq. Odan song Mәdinanyng әlgi әnindegi ólende shattanyp, bolmasa tebirenip túrghan adam – agharyp atqan tangha kimdi, neni qimay jatyr? Jalghangha nelikten syimay jatyr? Osylardyng sebebi aldynghy eki jolda aityluy kerek edi ghoy. Olarda múny týsindiretin sózder joq. Demek, búl óleng emes, tek bolymsyz úiqas qualaghan shaldyr-búldyr birdene.
Ne bolsa sony óleng qyp qúrap alyp, әn shygharatyndar, әn salatyndar býkil elding kóz aldyndaghy teledidardyng tórine qalay úyalmay shyghady, diskilerin qalay úyalmay taratady? Ondaylar jogharyda men ataghandarmen ghana shektelmeydi. Tize bersen, múndaylardan jýzdegen mysal keltiruge bolady.
Sonymen bolymsyz teneuler, jarymjan sóilemder kýn ótken sayyn kóbeymese, azaymay túr. Olardy oqyghan jas talap ne bolmaq? Kóp izdenip, kóp oqudyn, jazu mәnerin ýirenuding ornyna «әi, jazu degen onay eken ghoy» degen týsinik qalyptaspay ma? Tildi halyq emes, jazu degen kiyeli ónerdi baghalamay jýrgender búzady. Jaryqtyq Asqar Sýleymenovtyng «Beytalanttan kemtalant jaman» degen sózine nazar audarmay, jazu atty kiyeli ónerdi, әnning ajaryn ashatyn әulie ólendi «kóldeneng kók attylardyn» núqsan keltiruine jol bermeuimiz qajet. Bәlkim Astana men Almatydan bastap әr oblys ortalyqtarynda kitaptargha, gazetterge jazylatyn maqalalardy, sonday-aq әnderge arnalghan mәtinderdi qadaghalap otyratyn, tek sauatty kisilerden túratyn arnayy bir memlekettik úiym ashu kerek shyghar. Búghan ne deysizder?

Mombek Ábdәkimúly,
jazushy
Shymkent

"Ana tili" gazeti