قازاق تىلىندەگى اۋدارما ماسەلەسى زيالى قاۋىم، جۇرتشىلىق تاراپىنان ءجيى تالقىلانىپ، كەڭىنەن ءسوز بولىپ كەلەدى. مەنىڭ بىلۋىمشە، اۋدارما ءتىل ءبىلىمىنىڭ ەڭ ءبىر كۇردەلى سالاسى. ونىڭ شەبەرى بولۋ ءۇشىن اۋدارماشى مامان ەكى ءتىلدىڭ زاڭدىلىقتارىن بىردەي ءبىلۋى ءتيىس. ولاي بولماعان جاعدايدا، اۋدارماداعى بىلىكسىزدىك بىردەن بايقالىپ قالادى. مۇنداي مىسالدار كۇندەلىكتى ومىردە از كەزدەسپەيدى. قۇجات ماتىندەرىندە نەمەسە تەلەديدارداعى جارنامالاردا، كينوفيلمدەردە، ت.ب. سالالىق ماتىندەرگە نازار اۋدارساڭىز، اۋدارما ساپاسىندا قانداي دا ءبىر شيكىلىكتىڭ بايقالىپ قالاتىنى قۇپيا ەمەس. 

ورىسشاسى تۇسىنىكتى، انىق بولىپ جازىلىپ تۇرسا، قازاقشا جازىلعان ءماتىن ويداعىداي بولماي شىعاتىنى قالاي؟ نەلىكتەن؟ ماسەلە تىلدە مە؟ جوق، ماسەلە تىلدە ەمەس. قازاق ءتىلىنىڭ مۇمكىندىگى، سوزدىك قورى الەمدىك كلاسسيكاعا جاتاتىن ادەبي-كوركەم تۋىندىلاردى اۋدارۋعا جەتكەندە، جارناما نەمەسە كينوستسەناري ماتىندەرىن تالاپقا ساي اۋدارۋعا جەتپەيدى دەپ ايتا الماس ەدىك. ەندى اۋدارما ماتىندەرىنە قاتىستى ايتقاندارىمىزعا ناقتى دالەلدەر كەلتىرسەك.
ماسەلەن، قازاق تىلىنە اۋدارىلعان ءبىر كينوفيلمدە «تى زادەرجان» نەمەسە «تى ارەستوۆان» دەگەن سويلەم «سەن تۇتقىندالدىڭ» دەپ اۋدارىلىپتى. شىن مانىسىندە «تى زادەرجان» مەن «تى ارەستوۆان» قازاقشاعا «سەن تۇتقىندالدىڭ» دەپ ەمەس، «سەن ۇستالدىڭ»، «سەن قامالدىڭ» دەپ اۋدارىلادى عوي. «تۇتقىندالدىڭ» دەگەندى ورىسشاعا ناقپا-ناق اۋدارساق، «ۆزيات ۆ پلەن»، ودان قالسا، «پلەننىي» بولىپ شىعادى. «پلەن»، «پلەننيك»-ءتى قازاقشا «تۇتقىن» دەپ سوعىس جاعدايىندا قولعا تۇسكەن جاۋ جاقتىڭ ادامدارىن اتايدى. بىلايشا ايتقاندا، بۇل سوعىس تەرمينى. ماسەلەن، ورىستار بەيبىت كەزەڭدە قىلمىس جاساپ قامالعان ادامدى ەش ۋاقىتتا «تى ۆزيات ۆ پلەن» دەمەيدى جانە كينولارىندا دا، كىتاپتارىندا دا بۇلاي جازبايدى. سوندا ءبىزدىڭ اۋدارماشىلار نەمەسە كينوستسەناري اۆتورلارى «تۇتقىننىڭ» قانداي ماعىنا بەرەتىنىن بىلمەگەنى مە؟ ونى ايتاسىز، «يا تەبيا رەۆنۋيۋ ك نەمۋ» دەگەن الدەبىر كينوداعى سويلەمدى سوزبە-ءسوز كەلتىرىپ، «مەن سەنى وعان قىزعانامىن» دەپ اۋدارىپتى. قازاق وعان ەمەس، ودان قىزعاناتىن سياقتى ەدى…مىنە، ايتىپ تىزە بەرسەك وسىنداي مىسالدار شىعا بەرەدى.
جالپى ايتقاندا ورىس ءتىلىنىڭ قازاقشاعا اۋدارعاندا ءارتۇرلى ماعىنا بەرەتىن سوزدەرى كوپ. اتاپ ايتساق، «سروچنوە» مەن «سۆەجەە» قازاقشاعا سان ءتۇرلى ماعىنادا اۋدارىلاتىن سوزدەرگە جاتادى. بىردە ءبىر فوتوسالوننىڭ ماڭدايشاسىندا «سروچنوە فوتونى» «جۇردەك فوتو» دەپ جارنامالاپ قويعانىن كوزىم شالدى. ءسىرا، اۋدارماشى ول ءسوزدى «سكورىي» پويىز­بەن، ياعني جۇردەك پويىزبەن جاڭىلىستىرىپ السا كەرەك. دۇرىسى، ول «شۇعىل فوتو» بوپ اۋدارىلۋعا ءتيىس ەدى. ال ەندى قانداي اۋدارماشىدان الىنعان نۇسقا ەكەنىن بىلمەيمىن، «سۆەجەە» ءسوزى «بالعىن» بولىپ اۋدارىلىپ ءجۇر. ونى قازاق ۇعىمىنا قالىپتاستىرماق نيەتپەن وسىنداي ءسوزى بار جارنامالاردى بارلىق تەلەارنالار كۇندىز-ءتۇنى كورسەتىپ جاتادى. سونىڭ ارقاسىندا، كوكا-كولا دا – بالعىن، فانتا دا – بالعىن، بالىق تا – بالعىن، جەمىس-جيدەك تە بالعىن… ايتەۋىر «سۆەجەەنىڭ» ءبارى بالعىن. بىراق قازاقتىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە جاڭا اۋلانعان بالىق ەشقاشان «بالعىن بالىق» دەپ ايتىلمايتىنىن، جاڭا پىسكەن ورىك پەن المانىڭ ەش ۋاقىتتا «بالعىن» دەگەن اتاۋعا يە بولمايتىنىن اۋدارماشىلار مەن جارناما بەرۋشىلەر نەگە بىلمەيدى؟ «بالعىن» سوزىنە بايلانىستى قازاقتا «بالعىن بالالىق شاق»، «بالعىن سەزىم»، ت.ب. سوزدەر كەزدەسەدى، ال ولاردى ورىسشاعا «سۆەجەە دەتستۆو»، «سۆەجەە چۋۆستۆو» دەپ قالاي اۋداراسىز؟ ءاسىلى، «سۆەجەە» اس-سۋعا قاتىستى بولسا «جاڭا دايىندالعان»، ال جەمىس-جيدەككە قاتىستى بولسا «جاڭا پىسكەن، جاڭا ۇزىلگەن» بولىپ اۋدارىلۋى ءتيىس ەمەس پە؟
مەنىڭ تاعى ءبىر بايقاعانىم، تەلەفون اتاۋىنا بايلانىستى اۋدارىلعان «سىمتەتىك» ءسوزى دە ءساتسىز اۋدارىلعان. سىمتەتىكتى ورىسشاعا تىكەلەي اۋدارساق – «پروۆولوچنايا دەتال» بوپ شىعادى. ال تەلەفون – دەتال، ياعني تەتىك ەمەس، بايلانىس قۇرالى عوي. اقيقاتىندا تەلەفون اتاۋى – الەمدىك تەرمين. وعان قازاقشا اتاۋ بەرۋدىڭ كوپ قاجەتى جوق سياقتى.
سونىمەن قاتار كۇللى حالىقتارعا ورتاق بولىپ ايتىلىپ جۇرگەن «پروگرەسس» ءسوزىن كەيبىر اۋدارماشىلار ۇدەرىس دەپ اۋدارىپ ءجۇر. «ۇدەرىس» سوزىمەن «پروتسەسس» تەرمينى دە اۋدارىلىپ جۇرگەنى بەلگىلى. قازاق «ۇدەرىس» دەپ – ەلدىڭ جاۋدان نەمەسە اسا ۇلكەن ءبىر قاۋىپتەن باس ساۋعالاپ قاشقان، الدى-ارتىنا قاراماي جوڭكىگەن، كوشكەن، الاساپىرانعا تۇسكەن كەزىن ايتادى. دەمەك، قازاقتىڭ «ۇدەرىس» ءسوزى جاقسىلىقتىڭ نىشانىن بىلدىرمەيدى. سوندا ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، وركەنيەت پەن تەحنيكانىڭ دامىعانىن، العا جىلجىعانىن بىلدىرەتىن «پروگرەستىڭ» اۋدارماسى قالايشا «ۇدەرىس» ۇعىمىنا ساي بولماق؟ كەيبىر عالىمدار، اۋدارماشىلار مۇنى ء«ۇردىس» دەپ تە جازىپ ءجۇر.
جۇرتشىلىق اراسىندا كەڭ تارالىپ، قالا اتاۋلارىنىڭ ىشىندە كەڭ قولدانىلىپ جۇرگەن ءسوزدىڭ ءبىرى – مولتەكاۋدان. ورىس تىلىندەگى «ميكرورايون» دەگەن ءسوزدى «مولتەكاۋدان» دەپ ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىز. نەگىزى «ميك­رو» دا ورىسشا ەمەس، ول «پروگرەسس»، «تەلەفون» سياقتى حالىقارالىق تەرمينگە جاتادى. بىرقاتار باسپاسوزدەر مەن جارناما بەرۋشىلەر ونى «شاعىناۋدان»، «ىقشاماۋدان» دەپ ءتارجىمالايدى. جالپى العاندا وسىلاي اتاعانىمىز دۇرىس. بىراق «مولتەكتىڭ» ماعىناسى تىم باسقا. ول – ادامنىڭ كوڭىل-كەۋدەسىندەگى مۇڭلى دا جاسىرىن سىردىڭ (مولتەك سىر) سيپاتى. اۋدارما بارىسىندا وسىنى قاپەردە ۇستاعانىمىز ءجون.
بىردە گازەت بەتىنەن ءبىر ءجۋرناليستىڭ فۋتبول تاقىرىبىنا جازعان ماقالاسىن وقىپ وتىرىپ، وندا بىلاي دەپ جازىلعان سويلەم كەزدەستىردىم: «اتاقتى مەسسي ويىن بارىسىندا قارسىلاستار قاقپاسىنا بىرنەشە مارتە شىرەنىپ تۇرىپ دوپ سوققانىمەن، گول كىرگىزە المادى…». «شىرەندى» دەپ ءبىز كوكىرەگى اسپان تىرەپ، ماڭعاز قالىپتا تۇرعان ادامدى ايتامىز. سوندا الاڭدا الاشاپقىن بوپ، جانۇشىرىپ جۇرگەن فۋتبولشى قالاي شىرەنىپ تۇرىپ دوپ تەبەدى؟ وسىنداي شالا جازىلعان، جازۋ مادەنيەتى مەن فورماسى، ستيلدىك قالپى سىن كوتەرمەيتىن ماقالالاردى وقىعاندا سان ءتۇرلى ويعا قالاسىڭ.
قازىر كوپتەگەن گازەت-جۋرنالدار «قاتەلىككە بوي الدىردى»، «كوپ ىزدەنۋگە بوي الدىردى» دەگەن سىڭايداعى جاڭا تىركەستەردى كوپ پايدالاناتىن بولىپ ءجۇر. «قاتەلىك»، «كوپ ىزدەنۋ» دەگەندەر ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىن بىلدىرەدى. ادام ءىس-ارەكەتكە ەمەس، سەزىمگە بوي الدىرادى. اشۋعا، مۇڭعا باتۋعا، قىزعانشاقتىققا بوي الدىردى دەسەك جاراسادى.
ماقالامىزدى وسى كۇنى كوپ سىنالىپ جۇرگەن ءان شۋماقتارىن العا تارتا وتىرىپ ساباقتاساق، مۇندا دا سوزدەردى قالاي بولسا سولاي قولدانۋ جاعدايلارى كوپ كەزدەسەدى.
ماسەلەن، «جىگىتتەر» توبىنىڭ «بىرى­مىزگە كەلىپپىز، ءبىر كورۋگە جەرىكپىز…» دەپ باس­تالاتىن ءبىر ءانى بار. بىرىنشىدەن، قا­زاق­تىڭ نە ولەڭىندە، نە قارا سوزىندە «بى­رىمىزگە كەلىپپىز» دەگەن جارىمجان تىركەس قولدانىل­مايدى. ەكىنشىدەن، بىرەۋدى كورۋگە جەرىك بولعان ادامدى «جىگىتتەر» توبىنداعى جىگىتتەر مەن ونى جازعان اقىن كورمەسە، باسقا ادامنىڭ كورمەك تۇگىلى، ولاي ويلامايتىنىنا دا ءباس تىگەمىن. ويتكەنى «جەرىك» دەگەن نارسە – تەك ەكىقابات ايەلدەرگە عانا ءتان ءارى باسقا ەشقانداي بالاما اتاۋعا جاتپايتىن ءسوز.
گازەتتەر مەن تەلەارنالارعا سۇحبات بەرگەندە ءانىمىزدىڭ سوزىنە قاتتى ءمان بەرەمىز دەيتىن تانىمال انشىلەردىڭ وزدەرى، ماتىنىندە تىركەستەرى بايانسىز، ماعىناسى بولىمسىز، ولەڭدەرى تەك ويسىز ۇيقاستارمەن ورىلگەن اندەردى شىرقاپ جۇرگەندەرىن بايقاي بەرمەيدى. كوپكە تانىمال ءانشى م.سادۋاقاسوۆانىڭ كوڭىلىنە كەلمەسىن، ونىڭ، قايىرماسى: «قاراڭعى تۇندە شاتتانامىن، قايتەيىن تەبىرەنىپ جاتسا جانىم. اعارىپ اتسا، تاڭعا قيمايمىن، جالعانعا جالعىز سىيمايمىن» دەپ كەلەتىن ءبىر ءانى بار. بۇنىڭ ولەڭىن كىم جازعانىن بىلمەيمىن، بىراق ءبىر بىلەتىنىم، وسى شۋماقتا ەشقانداي ءمان-ماعىنا جوق. شاتتانۋ – اسا قۋانعاننان تۋىندايتىن سەزىم. ال تەبىرەنۋ – الدەقانداي سىرتقى كۇشتىڭ ىقپالىنان، ياعني بىرەۋ ءوزىڭدى قاتتى ماقتاعاندا نەمەسە ەستىگەن جاقسى ءان-جىردىڭ اسەرىنەن وي-ساناڭ ارمان-قيالدىڭ بەسىگىنە بولەنىپ، جۇرەگىڭ اسا تولقىعان شاقتا، سونىڭ نەگىزىندە جانىڭ اسا قۇيىندى سەزىمگە باتقان ساتتە پايدا بولاتىن نارسە. البەتتە، تەبىرەنۋگە ىقپال ەتەتىن باسقا سەبەپتەر دە جوق ەمەس. بىراق شاتتانعان ادام، شاتتانۋمەن بىرگە تەبىرەنبەيتىنى حاق. ودان سوڭ ءمادينانىڭ الگى انىندەگى ولەڭدە شاتتانىپ، بولماسا تەبىرەنىپ تۇرعان ادام – اعارىپ اتقان تاڭعا كىمدى، نەنى قيماي جاتىر؟ جالعانعا نەلىكتەن سىيماي جاتىر؟ وسىلاردىڭ سەبەبى الدىڭعى ەكى جولدا ايتىلۋى كەرەك ەدى عوي. ولاردا مۇنى تۇسىندىرەتىن سوزدەر جوق. دەمەك، بۇل ولەڭ ەمەس، تەك بولىمسىز ۇيقاس قۋالاعان شالدىر-بۇلدىر بىردەڭە.
نە بولسا سونى ولەڭ قىپ قۇراپ الىپ، ءان شىعاراتىندار، ءان سالاتىندار بۇكىل ەلدىڭ كوز الدىنداعى تەلەديداردىڭ تورىنە قالاي ۇيالماي شىعادى، ديسكىلەرىن قالاي ۇيالماي تاراتادى؟ وندايلار جوعارىدا مەن اتاعاندارمەن عانا شەكتەلمەيدى. تىزە بەرسەڭ، مۇندايلاردان جۇزدەگەن مىسال كەلتىرۋگە بولادى.
سونىمەن بولىمسىز تەڭەۋلەر، جارىمجان سويلەمدەر كۇن وتكەن سايىن كوبەيمەسە، ازايماي تۇر. ولاردى وقىعان جاس تالاپ نە بولماق؟ كوپ ىزدەنىپ، كوپ وقۋدىڭ، جازۋ مانەرىن ۇيرەنۋدىڭ ورنىنا ء«اي، جازۋ دەگەن وڭاي ەكەن عوي» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسپاي ما؟ ءتىلدى حالىق ەمەس، جازۋ دەگەن كيەلى ونەردى باعالاماي جۇرگەندەر بۇزادى. جارىقتىق اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «بەيتالانتتان كەمتالانت جامان» دەگەن سوزىنە نازار اۋدارماي، جازۋ اتتى كيەلى ونەردى، ءاننىڭ اجارىن اشاتىن اۋليە ولەڭدى «كولدەنەڭ كوك اتتىلاردىڭ» نۇقسان كەلتىرۋىنە جول بەرمەۋىمىز قاجەت. بالكىم استانا مەن الماتىدان باستاپ ءار وبلىس ورتالىقتارىندا كىتاپتارعا، گازەتتەرگە جازىلاتىن ماقالالاردى، سونداي-اق اندەرگە ارنالعان ماتىندەردى قاداعالاپ وتىراتىن، تەك ساۋاتتى كىسىلەردەن تۇراتىن ارنايى ءبىر مەملەكەتتىك ۇيىم اشۋ كەرەك شىعار. بۇعان نە دەيسىزدەر؟

مومبەك ابداكىمۇلى،
جازۋشى
شىمكەنت

"انا ءتىلى" گازەتى