Jazushy Túrsyn Júrtbaydyn «Amerika kýndelikteri» atty joljazba kitabynyng jalghasyn oqy otyrynyz. Al, jazbanyng bastapqy bólimderin tómendegi siltemeler arqyly taba alasyzdar: 

http://abai.kz/post/view?id=2551

http://abai.kz/post/view?id=2533 

http://abai.kz/post/view?id=2505 

http://abai.kz/post/view?id=2489

http://abai.kz/post/view?id=2464     

http://abai.kz/post/view?id=2450

http://abai.kz/post/view?id=2410 

http://abai.kz/post/view?id=2392

http://abai.kz/post/view?id=2365

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238 

16 qantar. 2014. Niu-York – Boston.

Bostongha Alma ekeuimiz Manhettennen attandyq. Jolserigimizding aty – Ánuar, ferghanalyq meshetin týrik, ne Búqar joyyty bolsa kerek. Biraq músylmandyghyna shýbәlimin. Jýrgizushining aty – Pasha, Pavel, qaraghandylyq. Sonymen qatar Andrey esimdi Úlan-udelik buryat bar. Bylaysha aitqanda, ala-qúlamyz. Baghytymyz: Niu-York – Salem-Plimut – Proviydens – Niu-London – Boston.

Surette: Bostongha birge sayahattaugha attanghan buryat jigiti Andrey.

Búlar: Rot-Aylend, Konnektiku, Massachutes – Vermont shtattaryna qaraydy. Olardy amerikandyqtardyng ózderi «Jana Angliya» dep ataydy. Key tústa olardyng keybireuining púshpaghyn ghana basyp ótemiz. Qalayda soltýstikke bet alyp baramyz. Búl joly Niu-Yorkting qúrylyqtaghy audany – Bronks arqyly syrtqa shyqtyq. Bronks te adam aty, ózi – teniz ofiyseri bolsa kerek. Osynda qonys tepken song júrt ony mer etip saylapty. Bedeli zor bolypty. Ózimizge belgili әigili №95 – Ruzvelit jolyna týstik. Jýris te kónildene bastady. Boston  – Sochi, Almaty jәne Ussury shaharymen endes, bauyrlas shahar eken. Búl da tosyn maghlúmat.

Soltýstik – ontýstik emes. Orman men búta. Kók tastar joldyng jiyegin, orman tabanyn, kól men ózen jaghasyn «kóriktendirip» túr. Myna tal emes, býrgen emes, qaraghash emes, ýienke emes aghashtyng tegin súradym. Qansha aitqanmen Orta Aziyadan shyqqan emes pe, Ánuar: – Búl sizderding qaraghashtarynyzdyng bir túqymy әri ýienkening de tegi bar. Múny «qant ýienkesi» dep ataydy. Qantty osy ýienkeden óndiredi. Onyng tarihyn reti kelgende kenirek  bayandaymyn, – dedi.

Soltýstikke endegen sayyn aua rayy men tabighat ta, adamdardyng kiyimderi de, bir-eki qabat ýiler de, baqshalary da bizge tanys tartty. Ontýstik qalada kostum-shalbar kiyip, galstuk taqqandardy tek kense manynan úshyratsan, mynda kósheden jii kóresin. Qalalary da tanyq.

Jalpy, soltýstik shtattargha europalyqtar 1570-1605 jyldardyng aralyghynda qonystana bastapty. Gollandtyqtar – ontýstikti tez iygeripti. Ispandyqtar  batysty – Kaliforniyany jaulapty. Al fransuzdar orta jazyq arqyly soltýstikke kómeyley kiripti. Atlant múhitynyng shyghys-soltýstik jaghalauy aghylshyndardyng enshisine tiyipti. Olardyng arasyndaghy bәseke – mýldem basqa әngime.

Birneshe qiyaly qalamdy jazushylar shyqqan Konnektikut shtatyna ýlken temir jol toraptary toghysyp, úshaqtar shygharylady eken. Asa iri jýk tasymalyna iye. Ónerkәsip te shoghyrlanghan. Osy Konnektikutte maqta óndeu zavody, toqyma fabrikasy, konveyerler jýiesi, kauchuk zavody, kóp oq shygharatyn «Kolit» revoliveri men tikúshaq zavody (1943 jyly ukraindyq Sikorskiy synaqtan ótkizgen), әskery teniz floty, suasty atom qayyqtaryn qúrastyratyn zavod ornalasqan. «Amerikanyng әskery arsenaly» dese – degendey. 1954 jyly jasalghan atom sýnguir qayyghy qazir múrajaydan oryn alypty. Sondyqtan da әlemge tanymal 4 milliarder osy Konnektikutten shyghypty. Búl amerikandyqtar ýshin eng manyzdy, maqtandy maghlúmat.

Múhit jaghalauyna jaqyn shaghyn qalanyng biri Niu-Havani – Jana Gavani. Ataqty IYeli uniyversiyteti osynda. Iayfeli atty kópes,  oqu orny ashylghanda 400 kitap syilapty. Sonyng esimimen atalyp ketipti. Barlyq mәseleler alqa mýsheleri arqyly sheshetin klassikalyq ýlgidegi uniyversiytet. 1975 jylgha deyin latyn, aghylshyn, ivrit tilinde dәris ótilipti. Áli de sol tilderge basymdyq beriledi.  Barlyq kurstardyng studentteri kampusta aralas túrady. Jas shәkirtke eresek shәkirt jol kórsetedi, tәrbiyeleydi. Kampus – osy uniyversiytetten tarapty. 1969 jylgha deyin qyzdardy qabyldamapty. Abyroy bolghanda, alghash qabyldanghan qyzdardyng ishinen Maya Lini atty qytay qyzy Vietnam soghysynda qaza bolghandargha arnalghan 1,5 myng adam qatysqan býkilamerikalyq konkursta bas bәigeni jenip alypty. (Búl turaly Vashingtongha barghan sapardy bayandaytyn kýndelikte jazylghan. «Jerge sinirile ornatylghan eskertkish – jerding jarasy»  degen emeuirindi bildiredi eken. Al Vietnam soghysyna azdy-kópti 38 million amerikandyq tartylypty). Búl uniyversiytetting negizin Uliyam Rodjers – shirkeubasy qalapty. Ol: barlyq dinge jol ashylsyn – degendi ústanyp, qughyndalypty. Aqyry Londongha baryp rúqsat alady. Sodan baryp Rot-Aylend  shtatynan oqu ornyn ashady. Keyin ol uniyversiytetke ainalypty.

Endi býkil Amerikanyng taghdyry sheshilgen soltýstikting otarlanuy tarihyna kósheyin. Biz, nemese, mening ózim, aghylshyndardyn, fransuzdardyng soltýstik aimaqty otarlauy, olardyng arasyndaghy soghys, azamattyq soghys, azattyq maydany degendi tym qarapayym týsinip jýr ekenmin. Búl ózi din men dinning týrli baghyttarynyng arasyndaghy qayshylyqtan qarama-qayshylyqqa úlasqan gharasat tarihy eken. Sony tereng týsingim kelip osy Bostongha baratyn sayahatshylar tobyna jazylghanmyn. Sonym dúrys bolghan eken. Jәne Ánuar da týsinikti týsindiredi.

Sonymen, alghashqy aghylshyndar 1570-1605 jyldary jana qúrylyqqa qonystana bastaydy. Onyng eng basty qozghaushy kýshi – XVIII  ghasyrdyng basynda ashylghan London birjasy eken. Ol ashylghan song qogham mýshelerining kapitalgha – shiykizatqa múqtajdyghy artypty. Sóitip syrttan shiykizat әkelu, óz ónimin ótkizu jantalasy bastalady. Keme men múhit ol mýmkindikting óristeuine mýmkindik berip, bәri Atlant múhitynyng jaghalauyna úmtylady. Ekinshiden, kapitalizmning zanyna sәikes, qoghamda tap payda bolady. Mýdde qayshylyghy tuady. London sauda kompaniyasy jana qúrylyqty iygeru ýshin aghylshyn qoghamyndaghy «salyndylardy» ýsh topqa bóluge bolady.

Eng birinshi top jәne alghashqy qonystanushylar – katolik dinining bólinip shyqqan bútaghy – puritandar. Olar ýnemi qara kiyim kiyip jýredi jәne qúdaygha kýmәnsiz qúlshylyq etken jankeshtiler (fanattar). Ózderi Moiysey payghambardy pir tútady:1.Moiyseyding «Ósiyetterin» – «Músanyng uaghyzdaryn» shirkeuding kýmәnsiz moyyndauyn talap etedi. 2. Esh bir diny merekeni moyyndamaydy, ýzdiksiz enbek etu men shoqynudy ghana ústanady. 3. Ishimdikting barlyq týrine tiym salynady. 4.Spektaklige de (oyyn-sauyqqa) jol joq. 5. Episkopalidi shirkeudi de moyyndamaydy. Qúday men onyng qúlynyng arasynda eshkim túrmauy tiyis – dep esepteydi. Episkop – artyq qyzmet lauazymy.6. Shirkeuge eshkim de salyq tólemeui tiyis. Qúdaygha baylyqtyng keregi joq.7. Áyelding erkindigi men pәktigi basty mәsele. Qazynasy qanyray bastaghan koroli de, episkop ta puritandardy «dinnen bezgender» dep jariyalap, qughyndaydy, týrmege qamaydy, jazagha tartady. Búl azapty qughyndau jyldargha sozylady. Puritandar koroli men shirkeuge tikeley qauip tóndiredi. El ishine keng jayylady.

Ekinshi top – kedeylengen aqsýiekterding kenje úldarynan qúralady. Aghylshyn dәstýrinde barlyq múra, onyng ishinde jer de, ýlken úlgha qalady. Kenjeleri jersiz qalyp, eriksiz pýshaymandyqqa úshyraydy, tipti, teniz qaraqshylaryna da qosylady. Búlardyng da koroli men shirkeuge qarsylyghy kýsheyedi. Týrmeden shyqqan song búrynghydan beter óshigedi.

Ýshinshi top – kәdimgi qayyrshylar men qanghybastar, kóshe úrylary, qylmyskerler edi. Búlardy kapitalizm tez ysyryp, «salyndylardyn» qataryna qosty.

Shiykizatqa múqtaj London sauda kompaniyasy әlgi «salyndylardyn» әr tobynan erkek-әielin, jas-kәrisin iriktep, kýsh quaty men qabileti bar «taza dindi» ústanatyn puritandardy sauda kemesine otyrghyzady. Basty kepildigi – olargha kemede jeytin tamaq beredi. Sóitip, 1620 jyly eki keme Amerikagha attanady. Jolda ólgeni kemede tughan balalarmen tolyghyp, adasyp jýrip ontýstikke emes, soltýstik jaghalaugha zәkir tastaydy. Týnimen kenes qúryp, «biri – bәri ýshin, bәri – biri ýshin» «Yntymaq» kelisimin jazyp, qoldaryn qoyady. Tang syz bergende tandar alynghan eki erkek, eki әiel jaghadaghy jer oshaqtyng orynynday taban tasqa ayaq basady.

Búl – qazirgi Plimut kenti. Tura sol taban tasqa da qazir eskertkish qoyylyp, senek qalqa ornatylypty.  Sol arada puritandar kelgen kemening qayta jasalghan kóshirmesi de bar kórinedi. Ony erteng kóredi ekenbiz. Al janaghy puritandar jaghagha shyqqanda jýgeri atyzyna tap bolady. «Ólmegenge óli balyq kezigedi» degen sol. Olar jergilikti amerikalyqtarmen til tabysady. Pana súraydy. Auys-kýiis jasaydy. Sóitip jýrip toyynady. Enbek degeniniz puritandar ýshin diny tapsyrmamen teng bolghandyqtan da, әr sәtin haraketsiz ótkizbeydi. Ýndisterding jýgeri, jemis atyzdaryn óndesedi. Jýgeri piskende әlgi ýndisterding barlyghy biri qalmay  «sheshekten» qyrylyp qalypty da, egin puritandargha búiyrypty. Osyghan oray Djeffersonnyn: «Siz bolyp, biz bolyp, sheshek bolyp, Amerikany iygerdik qoy» – dep jymiya emeuirin tanytatyny bar.

Mine, aghylshyn tekti «salyndylar» (otbrosy), «taza dindi»  puritandar, Soltýstik Amerikanyng soltýstigin «sheshektin» kómegimen osylay iygeripti.

Sóitip, Massachusetsten – ýlken búghazdan Rakota men Montanagha qaray jogharylatyp kómeyley bergen. Konnektikut ózeni 6 shtattan ótedi. Fransuz koroli júmsaghan Djovany De Rezano 1524 jyly 34-40 paralleliding arasyn kórip, kartagha týsirip ketedi. Sondyqtan da fransuzdar da Konnektikuttyng qos ózenin boylap soltýstikke úmtylady. Ózen – Apalach tauynan bastalady, úzyndyghy 2000 shaqyrym. Brelok shynynyng biyiktigi – 2 000 metr. Aghylshyn – Fransiya soghysynda Fransiya 1753 jyly jeniledi. Kvebek aghylshyndargha ótedi. Áygili «Masqara Versali» kelisimine qol  qoyady. Aghylshyndar ýndisterdi yghystyra-yghystyra rezervasiyagha quyp tyghady. Múny amerikalyqtar: «Adam faktory jendi» – deydi eken. Ol degeniniz: nashar, әlsiz nәsildi kýshti, tekti nәsil  jendi. Adamnyng sapasy jogharylady – degen sóz. Sonda, kartofeli men jýgeriden bastap býgingi europalyqtar tútynatyn azyq-týlikting 65 payyzyn әlgi «sapasy nashar» adamdar óndiripti. Olar Europany – temekimen ulady, europalyqtar olargha – sheshek  pen «otty su» syilady.

Jana qonystanushylar maqta men temekiden kóri, mýldem adam oilamaghan saudamen bayypty. Onyng birinshisi – múz, iyә, kәdimgi múz. Soltýstikte ne tegin – múz tegin. Massachusetstenning – Ýlken búghazdyn  30 payyzy kól. Sol kólding túshy múzyn oiyp alyp, aghashtyng ýgindisine orap, kemege tiyep, sonau Indiyagha aparyp satady eken. Óitkeni, sary jótelding emi – múz eken. Bostondyqtar  múz ben túzdy ary-beri tasyp jýrip bayypty.

Baylyqtyng ekinshi kózi – tegin jatqan jer astyndaghy granit tas Vashingtonnyng ghana emes, Kaliforniyanyn, Ontýstik Amerikanyn, Afrikanyn, Europanyng kelbetin ózgertipti. Baq ta, bagha da kóterilipti. Georg III tas staushylargha 20  jyl salyq salmaghan. 1773 jyly  «Rәmiz salyghy» degen salyq shyghady.  «Rәmiz qaghazdy» toltyrmasa – qylmysqa tartylady. Ekonomikasy túralay bastaydy. Jaly kýdireysip alghan әlgi «salyndy aqsýiekter»  men quylghan puritandar, yaghni, aghylshynnyng 13 koloniyasy koroli biyligi men «Rәmiz salyghynan» bas tartyp shygha keledi. Kóterilisting tuy – Bostonda tigiledi. Azattyq oqighasy 1775 jyly sәuirde bastalady. 40 bostondyq ýndistershe kiyinip, aghylshyndardyng kemesin basyp alady. 40 tonna shәidi sugha aghyzyp jiberedi. Búl – әskery soghystyng bastaluy edi.  Azattyq joryghynyng jasaqtary Boston (Massachusets shtaty) men Djeymtaunda  (Virdjiny shtaty) kóteriliske shyghady. 1775-1781 jyldar aralyghyndaghy  soghys Amerika qúrama shtattarynyng qúryluymen ayaqtalady.

Amerika men azamattyq soghys tarihynan alatyn Bostonnyng sayasy tarihy osynday eken. Al Massachusetsten shtaty qylqan japyraqty Kókshetau siyaqty jer eken. Auasy – dymqyl. Syz ben yzghar biline bastady. Jeri – oily-qyrly, Keskentas, Keregetas, Ýitas, Mýktas, Shapqantas, t.b. dep at qoidy súrap túrghan tas jotalardy jol kóldeninen kesip otyrady. Qaraghay, qayyn, kókterek, qant ýienkesi, shoq-shoghymen kezdesedi. Joldyng eki jaq shetindegi 1-2 qabatty ýiler ýzilip- jalghasyp otyrady. Key jerlerde tastyng betin qyryp, qyrnap tegis jol tósegen. Joldan bir qarys búrys attasang – bútaly, qylqandy, shyrshaly orman men kól. Bizding Esil siyaqty ózenderdi olar búlaqqa tenese kerek. Óitkeni, keme jýzbeydi. Demek, paydasyz... Shirkin, barlyq ne istetpeydi. Bir de bir kóldeneng qiylysqan jol joq. Astynnan, ýstinnen orap alghan kópirler.

Kenetten, iyә, kenet! Kenet emey nemene, bizdi alyp kele jatqan qaraghandylyq jýrgizushi sәskelik tisbasar kezinde Alma ekeuimizge: «Qazaqsha sóilenizdershi, saghynyp qalyppyn» –  degeni. Sóiledik. Jónin aitty. Qaraghandyda tuyp, oqu bitirgen. Toqsanynshy jyldary Reseyge әkesi kóshipti. Ákesi onda túraqtay almay Qaraghandygha qaytyp baryp, sonda kóz júmypty. Birinshi әieli men úly Qaraghandyda. Úly: «Reseyge de, Amerikagha da barmaymyn. Qaraghandyny únatamyn» –  depti osynda kelgeninde. Buriyat Andrey de bizge býiiri búra berdi. Ekeuin de ish tartyp qaldyq. Qazaqty – Qazaqstanda qazaqsha sóilete almay jýrgende, Amerikadaghy – amerikandyq orys senen qazaqsha sóileudi ótinedi – dep kim oilaghan?!.

Boston qalasyna da keldik. Irgetasy 1630 jyly qalanghan. 650 myng túrghyny bar. Bir sharshy metrge 320 adamnan keledi. Hokkeydin, basketboldyn, futboldyn, beysboldyng otany. Ásirese, «Qyzyl shúlyq» basketbol komandasy óte zor bedelge iye. Voleyboldyng da oilap tabylghan jeri de osy Boston. Eng jas, eng ataqty preziydent Djon Kennediyding otany. Arghy atasy irlandiyalyq, «otty sugha» tiym salynghanda traktir ústaghan baqalshy bolypty. Traktir – sayasy aitystyng úyasy bopty. «Djeneral motors» kompaniyasynyng negizi qalanghan jer.

Surette: Charliz ózenining jaghalauyndaghy Boston ghimarattary.

Sonymen, AQSh-tyng 8 preziydenti (songhylarynyng ishinde kishi Bush, Obama bar) oqyghan Kembridj qalasyndaghy Garvard uniyversiytetine de at basyn tiredik. Ataqtylardyng qatarynda «Noutbukty» oilap tapqan Mark Sukerberg te bar eken. Ol 2006 jyly bitiripti. Múnda 1000 professor, 7 myng student, 15 myng aspirant (PHD) oqidy eken. Oqudyng qúnyna jylyna 130-150 myng dollar tóleuing kerek.

Múnyng deni grant iyeleri eken. Oqityndardyng 30 payyzdan astamy orys tildi. Sonyng ishinde bizding de «bolashaq» iyeleri bar. (Mine, Amerikanyng jyldyq týsimining negizgi bóligin ghylym men bilim salasy qúraydy – degenning shyndyghy osynda. Al dollardy satu arqyly týsetin paydanyng da mólsheri pәlenbay million dollar. Sonda ghylym men bilimdi, aqshany monopoliya jasau arqyly budjetting teng jartysyn teginge juyq qúraghan Amerika bayymay, men bayyimyn ba?!)  Biraq solardyn, bizding «bolashaghymyzdyn» ishinen  ne Maya, ne Mark bolyp ketkenin estimeppin. Kóbi, qapteser men jatypisher emes pe eken dep qauiptenemin.

Búl uniyversiytetting shәkirtteri arasynda jazylmaghan tәrtip bar eken. Birinshi, kampusta jatatyn joghary-tómen kurs studentteri mindetti týrde aralas túrady. Ózara tәjiriybe almasady, bilim bólisedi, tanystyq ornaydy. Aldynghy shәkirt ómirden, qyzmetten joly bolyp jatsa, ózining bólmeles – teteles «bauyryna» qol úshyn beredi. Jobasyna, joldamasyna kómektesedi. Kózqarasy ortaq bolady.  Búl –  uniyversiytet ýshin de, shәkirt ýshin de ýlken demeu. Ekinshi, birinshi kurs studentine mashina minuge rúqsat etilmeydi. Uaqytyndy qoghamdyq kólikte, qogham, әleumet arasynda ótkizu – sening kózqarasyndy, adamdarmen baylanysyndy, qoghammen aralasyndy qalyptastyrady әri әleumettik mәselelerdi sheshesin. Ózgege seniming artady, ózine de ózgeler senedi. Eger oqyghan ortana, oqytushyna senim qalyptastyra almasan, sening ómirden de, búl uniyversiytetten de oryn taba almaghanyn.  «Neudachniyk» –  salymsyzsyn. Al «salymsyzsyng – neudachniyk» degen búl sóz amerikandyqtargha «silimtiksin» degennen on ese namysty әri qorlyq bolyp esepteledi. Múny qazymyrlap otyrghan sebebim,  biz de professormyz, bizde de shәkirt bar. Osyny solar da oigha alsyn degenim?

Ashyghyn aitayyqshy, sol «Bolashaqtyn» ishindegilerdin, bizding shәkirtterimizding arasynda Maya da, Mark ta, Kennedy de joq-au! Múrynynyng boghy keppey jatyp kólik minip, professordy qaghyp kete jazdap, kýnin ata-anasyn sorumen ótkizip jýrgen shýikebastardan ne shyghady? Olar qogham týgili  ózining әke-sheshesinin, agha-bauyrynyng (aghayyn-tuysty bylay qoyynyz) qarym-qatynasynan  mýldem maqúrym. Qogham olardyng ne teni?  «Qapteser» degenim – tyshqanshylap kýn kóredi degenim sondyqtan.

Ýshinshi tәrtip, әr shәkirt mindetti túrde sugha jýzuden emtihan tapsyrady. Tapsyrmasang – oqudan shyghasyn. Múnyng sebebi: osydan 113 jyl, yaghni, 1911 jyly Vittenberg degen әiel Garvard uniyversiytetinde oqugha talaptanady. Biraq kýieui, úly  «Titannikpen» birge sugha ketedi. Sodan 1,5 million dollaryn uniyversiytetting kitaphanasyn salugha berip: tek әr shәkirt jýzuden emtihan tapsyrsyn, –  dep shart qoyypty. Sodan bastap sugha jýzu – mindetti pәnning biri bolyp qalyptasypty.

 Tórtinshi, Garvardtyng ózine qatysty studenttik «jazylmaghan» erejege qatysty. Djon Garvard degen ýilene salysymen jer izdep Bostongha keledi (Bostonnyng irgesi 1630 jyly qalanghan). Jolay jas kelinshegi qaytys bolyp ketedi. Kelse, mamangha asa zәru Boston kolledjindegi 17 bala qarjysy bolmaghandyqtan oqudan shyghyp qalypty. Djon Garvard solardy jiyp, qarjy bergen son, oqu orny qayta ashylypty. Mine, sodan bastap Garvard uniyversiyteti atalyp ketipti. Osyghan  osydan biraz jyl búryn uniyversiytetting mereytoyyna oray oqu korpusy men kampustyng arasyna Garvardtyng eskertkishi qoyylypty. Múny ózderi «Ýsh qatening eskertkishi» –  deydi eken. Sebebi, búl uniyversiytetting negizin qalaghan Garvard emes eken. Ol qaryzdar bop qashyp ketken shәkirtterdi oqugha qaytarghan. Ekinshi, uniyversiytetting qúrylghan jyly qate jazylghan! Ýshinshi, myna beyne – Garvardtyng ózi me, joq pa, belgisiz. Mine, dýniyening oqu tútqasy bolghan Garvardtyng ózi «Ýsh qatelikten» bastalady eken. Paradoks. Onyng esesine, búl eskertkishti  «әuliye» dәrejesine kótergen mynaday oqigha ótipti. Garvard bolsyn, basqa bolsyn, erke shәkirtsiz uniyversiytet bolmaydy.  Bir student jalghyz-aq biyletke dayyndalypty. Emtihan tapsyrugha bara jatyp «Ýsh qatelikten» túratyn mýsinning qasynan ótkende onyng bәtinkesining túmsyghyn ústap túryp: «Ey, Garvard, sening ózing ýsh qatelikten túrasyn. Búl sening orynyng emes edi. Men de qatelestim, emtihangha dayyndalmadym. Eger osy aragha әuliyelikpen túrdym desen, onda meni jarylqap, tek pәlenbayynshy biyletti qolyma týsire gór» – depti. «Áulie Garvard» qoldap, dayyndalghan biylet kelip, shәkirt bes alypty. Sodan bastap býkil studentter Garvardtyng búzaubas bәtinkesin emtihan aldynda sipap óte bergendikten de, bәtinkening búzaubas túmsyghyn aq jem bolyp ketipti. Biz de sipadyq. Tilek te, tileu de kóp qoy. Biri bolmasa, biri oryndalyp qalar...

Surette: Ýsh qatelikten túratyn jәne botinkasynyng túmsyghy aqjem bolghan Garvardtyng mýsini.

Jalpy, Amerikanyng uniyversiytetteri jekemenshik bolghandyqtan da, jabyq mekemening sanatyna jatady. Jarnama jasaushylardan basqagha jabyq. Ghylymy zertteu ortalyqtary men laboratoriyalary tipti qúpiya. IYdeya men patentke negizdelgen jәne sony túraqty jәne qomaqty tabys kózine ainaldyrghan ghylym, bilim salasy ýshin múnyng ózi ýirenshikti jay. Alayda memlekettik tapsyrystyng jóni basqa. Mysaly, AQSh-tyng kartasyn jasau Garvard uniyversiytetining professorlary men shәkirtterine tapsyrylypty. Tәjiriybe, talant, jastyq qiyal qosylyp, quaty kýsheygen top Amerikanyn, Amerikanyng ghana emes jer jýzining jer bederin júldyzdardyng ornalasuy arqyly eseptep, kartagha týsiripti. Uniyversiytette – Astronomiyagha basty kónil bólinedi әri basymdylyq beriledi eken. Ghylymy ortalyqtardyng ishine kiruge, suretke týsiruge bolmaydy.  Sondyqtan da 3-4 qabatty kampustardy, eski ýilerdi, kitaphanany kózden ótkizip, kólikke otyrdyq.

Nazar audararlyghy, múnda jas ta, kәri de shaytanarbany – velosiypedti jii paydalanady eken. Áriyne, qytay siyaqty kóp emes, degenmen de erekshe kózge týsedi. Búdan keyin ataqty Massachusets tehnologiya institutynyng ghimaraty men kampusyn syrttay tamashaladyq. Múnda 4 Nobeli syilyghynyng laureaty, 25 myng student, 10 myng aspirant (PHD) bar. Negizgi baghyty – kiybernetika, tektik negiz – DNK. Osy uniyversiytetting injenerlik tehnologiya fakulitetin «Bolashaq» arqyly bitirgen, Amerikagha bizding ýiden attanghan, qazir Amerikanyng bir kompaniyasynda isteytin, kelgen sayyn Almatydaghy «Ankara» qonaqýiining preziydenttik apartamentinde ailap túratyn ózimizding Aqsәule bitirgen. Ol Qazaqstandaghy biraz kópirlerdi jobalaugha qatysty, qazir de sol baghytta júmys istep jýr. Osydan jiyrma kýn búryn Almatydaghy apartamentine mening bala-shagham, nemerelerim bir kýn qonaqtap qaytqan... Búl uniyversiytetke qandayda bir qatysynnyng boluyn sezinuding ózi de ony Garvardtan kóri jaqyndatyp jibergendey.

Genry Longfellonyng atyn shygharghan Charliz ózeninen ótip baramyz. Ýndisterding әsireәfsanalary men anyzdarynyn, ertegi-hikayalarynyng úly jinaghy – «Gayavata turaly jyr» osy Boston ónirinde tuypty. Garvard, Massachusetsten dep atalghanymen de, bәri de Bostonnyng etek-jeni siyaqty qoyyndasyp jatqan kishi qalalar. Tek jer jekemenshik bolghandyqtan da, shekarasyn qosugha bolmaydy. Charliz ózeninen ótisimen Boston qalasy resmy týrde bastaldy. Shynyn aitayyn, Vashingtonnan, Filadelifiyadan, Niu-Yorkten kóri Boston maghan birden únady, janyma da, kózime de tanys tartty. Eng bastysy – soltýstik shahar jәne sәl salqyndau, ýirenshikti aua rayy bolsa kerek.

Bostonnyng maqtanyshyna ainalghan kókke tirelgen ghimarattar men Riyvera múnarasyn túman basyp túr. Boz túmandy jamylyp zәulimder men zayyrly (kóne memorialdyq eskertkishter men eski ýiler oramy) ghimarattardy, sauda oryndaryn araladyq. Aralaghan sayyn tynysym ashyla berdi. Aspanda bozghylt túman, al kósheler túp-túnyq. Kýnning bozghylt sәulesi sonday júmsaq әri әserli. Ne jana qalada, ne kóne qalada jýrgening sezilmeydi. Ýnsiz ýilesim bar. Aldynghy kýndelikting bir betinde «Amerikanyng tútqasy – puritan men kvakerler dini» – degen túspal bar edi. Bostonda sony anyq sezinesin. Tipti, shirkeuler men minәjathananyn  manynan ótkende, sonday bir geyshalyq júmsaq jymiyspen minәjatqa shaqyrghan japon kempirleri men jas kelinshekterin kórip, uaghyzyna eljirep, erip ketking keledi. Músylman ekenindi aitsan, renjimey, qiylyp qala beredi.

Eski men jana ghimarattar qoyyndasyp qalagha kórik berip, ajaryn ashady. Sonyng erekshe kórinisi  – Hok atyndaghy úshyna kózing jetpeytin, kógildir týsti әinekti  zәulim ghimarat jәne sol zәulimning kógildir әinekpen qaptalghan qabyrghasyna tura ainagha týsken surettey bop saghymy týsip túrghan eski shirkeu. Qaysysyna kónil bólip qararyndy bilmey daghdarasyn. Múnday da ýilesim men kelisim bolady eken-au! Sóitsem, biyik ghimarat jataghan shirkeudi kólegeylep qalmas ýshin qala túrghyndary onyng әinek qabyrghasyna shirkeuding saghymy týsetindey etip saldyrypty. Shirkeuding kólenkesi  әinek qabyrghagha týskende, әlgi shirkeuding saghymy bir әinek qabyrghadan ekinshi әinek qabyrghagha týsip, sureti býkil kósheni alyp ketedi eken. Áriyne, búl – ózderin Amerikagha jetelep әkelgen din ýiine jәne Amerikany – Amerika atandyrghan Tәuelsizdik qozghalysynyng kuәsi bolghan shirkeu múnarasyna degen úly qúrmet. Óitkeni búghazgha jetken aghylshyn kemelerining kelgenin jәne әskerding qalagha bet alghanyn halayyqqa habarlaghan Riyvera múnarasy da osy alanda  eken.

Suretterde: Amerikanyng azattyghyna kuә bolghan, saghymy kógildir zәulimge týsip, bir ghimarattan bir ghimaratqa sozylghan tarihy shirkeu jәne onyng saghymy.

Sol oramdaghy alanqayda tasbaqa men qoyangha ózderining tabighy túryqtarynday ghana mýsin qoyylypty. Tasbaqa sóre syzyghynan ótip barady, al mәrege әli jete qoymaghan qoyan tasbaqagha tang qalyp túr. Sóitsek, búl tasbaqany shyr ainalyp oraghyta  zymyrap jýrgeninde, tasbaqanyng mәre syzyghyn birinshi bop qiyp ótkeni turaly ertegige qoyylghan eskertkish eken. Al әlgi úzyn syzyq – ataqty Boston marafonynyng mәre syzyghy eken! Mine, mәsele qayda?!. Halyqtyq sipat degenimiz osy! Al ana dóngelek shenber –  Boston marafonynda jeniske jetkenderding tizimi qashalghan belgitas eken.

Surette: Boston marafonynyng mәre syzyghy osy arada.

Tizimning ishinen Fauziya Súltanova degen reseylik qyzdyng atyn oqydym. Tegi tatar «matury» (aruy) bolsa kerek. Osydan bir jyl búryn, yaghni, ótken jyly kóktemde sórege 50 metr qalghanda  jarylghan bombadan qaza tapqandardyng da aty qosa jazylypty. Álgi qastanshyqpaghyr bomba jarylghan búryshtaghy  ghimaratta  jóndeu júmystary jýrgizilip jatyr. Ishim ottay kýidi. Sebebi, Amerikada jýrip Qazaqstandy auyzgha alatyn birden-bir oqigha – osy jarylys. Úiymdastyrushysy týbi qazaqstandyq sheshen. Al onyng búl oiyn bile túryp aitpaghan jәne qylmysqa qatysy bar – dep ústalghan jas jigit – qazaq edi! Atymyzdy shygharghan jerimiz osy bolghany ma?!. Ferghanalyq Ánuar ony eske salghan joq. Oghan da shýkir.

Suret: Mine bomba jarylghan  tura osy arada biz boldyq.

Qarsy bettegi tas qabyrghaly, salmaqty ghimarattyng kәrnezinen «Shekspiyr» degen jazudy oqydym da týsindim. Kitaphana. Ghimarat 1882 jyly salynypty. Kitaphanada qoljazbalary saqtalghan adamdardyng attary kәrnezge jaghalay oiylyp túryp jazylypty. Shirkin, «Otyrar kitaphanasynyn» ghimaraty salynsa, biz de  qoljazba iyelerining atyn   qashap túryp jazar edik-au!  Ua, shirkin, arman! Arman da arman, shyn arman! – degen osy!

1778 jyly salynghan Boston meriyasynyn  kýmbezi altyn eken. Jer asty metrosy 1882 jyly qolgha alynypty.  1945 jyly ashylghan muzyka kolledji Amerikadaghy osy saladaghy eng jogharghy oqu oryny eken. Alghashqy muzyka doktory, kompozitor Duk Elenktondy «pir» tútatyn kórinedi. Búl kolledjding ghimarattary da, bólimsheleri de erekshe qúrmetpen tanystyryldy. Terendep syryn bilmegen son, ony jangha jaqyn tartu qiyngha soqty.

Búdan keyin Azattyq maydanyna qatysty tarihiy-memorialdyq oryndardy kórdik. Qúrbandar qorymy Boston men Djeymstaunda (Arlington) ghana bar eken. Amerikanyng azattyq aluynyng negizin qalaghan Bostonnyng alghashqy duanbasy Samuiel Adamstyng esimi erekshe qúrmetpen atalady. 17 balanyng biri, osynda tughan Bendjamin Frankliyning әkesining qabirine taghzym ettik. Meni tanyrqatqany – 54-atqyshtar polkining tarihy. Búl polk qúldyqtan qútylu ýshin qaru ústaghan zәngilerden qúralypty. Ol әskerdi jasaqtaghan Shulis degen azamat eken. Ózining jenisterimen anyzgha ainalghan búl polk oqysta tosqauylgha úshyrap, derliktey qaza tauypty.  Myna barelifti  sol 54-polkting tiri qalghan zәngi jauyngeri óz qarajatyna qúidyrypty.

Kóne ýi, eski kósheni jaghalay aralap  «Amerikadaghy eng nashar ghimarat» dep tabylghan ghimaratty da kórdik. Astanadaghy ýkimet ýiining betqabyn – alekobondty sypyryp tastasa, әlgi ýy ózining «eng nashar ghimarat» degen «ataqty» orynyn eriksiz beretini anyq. Tym bolmasa ózge qúrylystan erekshelenetin últtyq oi búiyrmaghan ghimaratqa ne deysin?..

Sodan keyin býkil bostondyqtar keshki uaqytyn ótkizetin, jaz kýnderi konsert te kóretin «Kvinson» sauda ýiine keldik. Ári sauda, әri óner, әri demalys ortalyghy. Alma ekeuimiz keshki asty iship, kýndizgi kórgendi eske alyp, buryat Andreymen, qaraghandylyq Pashkamen til qatysyp, qas qarayghanda Bostonnan 25 shaqyrymday soltýstikke ornalasqan  «Margarita» moteline jayghastyq. Juynyp-shayynyp shәy iship, kýndelikti retke keltirdim.

(Jalghasy bar...)

Abay.kz