Júma, 29 Nauryz 2024
Kók tudyng jelbiregeni 5839 0 pikir 9 Jeltoqsan, 2014 saghat 21:14

«ÝKIMET BIZDI ORALMAN DEP ShET QAQPASA BOLDY...»

Erbosyn Núrmúhanúly – ekonomist, Qytay qazaqtaryndaghy eng iri “Jana әuen” konserttik kompaniyasynyn bas diyrektory. “Qarajorgha” biyin “Salkýren” kýiining negizinde әnge beyimdep, mәtinin jazdyryp, osy biyding keninen tanymal boluyna múryndyq bolghan azamat. Qazaq ruhaniyatynyng qamqorshysy.


Ol  Qazaq elinindegi “Qazaqkonsert” birlestigi ónerpazdarynyn, “MuzART” pen “Shanshar” sekildi kóptegen óner toby men teatrlardyng Qytay qazaqtaryna gastroldik saparyn úiymdastyrdy. Sonday-aq, Shәmshi Qaldayaqov pen Múqaghaly Maqataevty eske alu keshterin qytay elinde ótkizdi. Orazәli Dosbosynov bastaghan aityskerlerdi alystaghy aghayynmen qauyshtyrdy.  Ataqty «Aghajay» qoyylymynyng sahnalanuynda tizginústar boldy. Ayta keterligi, ol – «Qamshy» portalynda jariyalanghan «Qazaq eli – 550 jyl» bәigesining Bas demeushilerining biri. Býginde atajúrtqa oralyp, elime iynening jasuynday bolsa da ýles qossam dep jýrgen kishipeyl azamatpen súhbattasudyng sәti týsip edi.

– Erbosyn myrza, Siz Qytaydaghy qandastarymyzgha tabysty produsser, tәjiriybeli kәsipker retinde tanyssyz. Endi mine Atajúrtqa oralyp jatyr ekensiz. Múndaghy júmystarynyzdyng ayaq alysy qalay?

– Rahmet. Qytayda negizinen konserttik baghdarlarmalar úiymdastyrumen ainalystym. Al elge kelgennen keyin de sol kәsibimnen alystaghan joqpyn. Konsert úiymdastyru, konsertterge tehnikalyq qyzmet kórsetu, Qytay men Qazaq eli arasyndaghy mәdeny baylanys siyaqty ýsh salada enbektenip jatyrmyn. Ásirese, elimizde ótip jatqan ýlken dengeydegi merekelik sharalargha, gala-konsertterge bezendiru, shou, akustika, LED ekran boyynsha eng jana tehnikalarmen atsalysudamyn.  Qazirge «Bәiterek» degen atpen qyzmet kórsetip jýrmiz. Biraq búl resmy atau emes. Degenmen Astananyn, býkil qazaqtyng maqtanyshyna ainalghan «Bәiterek» syndy biz de biyik-biyik belesterdi baghyndyryp, qazaqtyng abyroyyn asqaqtatsaq degen oiymyz bar.

– Jana tehnika dep qaldynyz? Sonda olar bizding elde joq pa?

– Bir tang qalatynym, Qazaqstanda tolyqqandy osy qyzmet týrlerimen halyqqa tanylyp jýrgen qazaq kemde-kem. Tipti, joqtyng qasy. Kóbinese ózge últ ókilderi ainalysyp jýr. Búl kәsipke biznestik kózqaraspen qarap, qam jasar qazaqtyng qarasy kórinbeydi. Konsertterin, toylaryn  orys ne kәristerge tapsyryp qoyghan. Tәuelsizdik dep jatamyz ghoy, derbestik tek otarlyq tәuelsizdikte ghana emes, sonday- aq kez-kelgen kәsipte boluy kerek. Sol maqsattan tuyndaghan tirlik edi. Elbasymyz óz sózinde «әrbir qandasymyz Qazaqstannan ne alamyn dep emes, Qazaqstangha ne beremin dep kelui tiyis » - degen sózi bar emes pe? Qazirde shýkir osy jolda qyzmet etip kelemiz. Osy kәsipting ainalasynda 40-50 adamdy júmyspen qamtamasyz etip otyrmyz.

– Elge kelgeli qanday jobalargha qatystynyzdar?

– 2013 jyly «Dala dausy» festivalining konsertin tehnikalyq jabdyqtarmen qamtamasyz ettik. Últtyq arnanyng «Nauryz» merekesine baylanysty qoyghan konsertining dekorasiyasyn jasadyq. «Últtyq shougha» da ýlesimiz tiydi. Euraziya kanalynda jýrip jatqan «X-factor» jobasynyng LED ekrandaryn biz qoyyp jatyrmyz. KTK arnasyndaghy «Qabatov shou» bizding birlestikting LED ekrandarynyng kómegimen qoyylyp jatyr. «Benefis shouda» qyzmet kórsetip jatqan bizding «shou-shyraqtarymyz». Búl bizge kelip týsken tapsyrystardyng bir parasy.

– Alda qanday josparlarynyz bar?

– Osy birlestigimizding júmys isteu mehannizmi qalypty arnagha týsip jatsa, ózimning búrynnan ainalysyp kele jatqan júmysym produserlikpen ainalyssam deymin. Qytaylyq  qandastarymyzdyng arasynda tanylmay jýrgen talantty әnshi-kýishi, ónerpazdar bar. Olardy tarihy otanyna әkelip ónerlerin damytsaq degen niyettemiz.

– Quanyshtymyz, agha! Alghashqy konsertterinizdi  berdinizder me?

– Jalpy jiyndarda jýrgenimizben, resmy týrde jeke keshimizdi bergemiz joq. Búl da kókeyde jýrgen týiin. Osy aidyng 19-shi júldyzynda Almatydaghy Jambyl atyndaghy filarmoniyada «Elge sәlem » atty konsertimizdi bersek dep otyrmyz.

– Búl konsertte kimder óner kórsetedi?

– Qytaydaghy qazaq estradasynyng júldyzdary Ahmetjan Rabjan, Qajymúrat Sheshenqúly, Aynúr Qajimolla, «Dos» toby, sonday-aq, Otanyna erte oralyp, elge tanylghan birtalay tanymal әnshilerimiz bar. Sol ónerpazdarymyz bastap, jas talanttardyng qatysuymen Tәuelsizdik merekesine óz syiymyzdy jasayyq degen oidamyz.

– Cayasat pen ekonomikadan habary bar ziyaly azamat retinde býgingi «Qazaq kóshi» jayyndaghy pikirinizdi bilgimiz keledi...

– Tәuelsizdik alghaly bir million qazaq keldi dep jatady. Jeke basym naqty sanyn bilmedim. Jalpy jobasy solay. Biraq sol oralghandardyng qanshasy azamattyq alyp, qanshasy bardy-keldi jaghdaymen jýrgenin kim bilsin. Olardyng ishinde men de barmyn. Búiyrsa azamattyqqada qol jetkizermiz. Kóshi-qongha keletin bolsaq jalpy shettegi qandastardyng oraluyna osy jaqta jýrgenine jyldar ótse de azamattyq ala almay jýrgenderding ortaq mәselesi kedergi bolsa kerek. Odan keyin ózderi beri qaray kóshse aghayyn tuys, bauyr-jekjattan ajyrap qalamyz degen «qazaqy» qorqynyshtary jәne bar. Shekara jabylyp qala ma degende boljamdary qozghaltpay otyr. Onyng bәri jәy qorqynyshtar. Sebebi Qytay Qazaqstannyng eng ýlken sauda seriktesi, әri elinde 1 500 000 qazaghy túrady. Osynday jaghdaydaghy elmen at qúiryghyn kesisu degen onay emes. Qytayda da qazaq ziyalylary bar. Olardyng arasyndada kóshkendi teris kórmeytinder kóbeydi. Kóshti  yqpalsyz adam bastaghannan yqpaly bar adam bastasa, tóre kórgenderi kóshten tóbe kórsetkesin qalghandary da ýlgi alyp jyljy bastar edi.

– Memleket tarapynan qanday qoldau kórsetu qajet dep oilaysyz?

– Eng bastysy, Qazaq ýkimeti bizdi yaghny oralghandarymyzdy jergilikti halyqpen teng dәrejede kórse boldy. Kirme, oralman dep shet qaqpasa eken deymiz. Qújattyq jenildik jasasa tipten qúba-qúp. Biraq osynsha uaqytqa sozyluynyng bir kiltipany bolsa kerek. Bir esepten ýkimet  oylansyn, tolghansyn deytin shyghar. Biraq myna zaman oilanudyng erkeligin kótermeytin zaman. Óitkeni ol jaqta qytaylandyru sayasaty qarqyndy jýrgizilip jatyr, aldymen qytay tilinde hat tanuynan bastaldy. Qazaq eli endigi at tóbelindey qazaqty últ retinde joyylyp ketpesin dese, kóshi-qon mәselesin jyldamdatqan dúrys bolady dep oilaymyn.

– Siz kәsiby ekonomissiz. Býgingi Qytay men Qazaq elining ekonomikasy jónide oiynyzdy bilgim keledi?

– Qazaqstannyng naryqqa qosylghanyna 23 jyl bolsa, Qytayda búl jaghy 36 jyldy qúraydy. Amerika men Europa elderinde memleketke tikeley qatysty úiymdar bolmasa qalghany jekeshelendirilgen. Qytaydyng ekonomikalyq әleuetining 80 payyzy memleketke tiyesili kәsiporyndardyng uysynda. 20 payyzyn ghana jeke kәsiporyndar ainaldyruda. Biraq halyqtyng basym kópshiligin júmyspen qamtyp otyrghan jekelegen kәsipkerlerding kәsiporyndary. Búl jerde bólisting dúrys týspeui de mәsele tuyndatyp otyr. Memleket bay, halyq kedey! Qazaqstannyng ekonomikalyq týzimi Qytaygha qaraghanda kósh ilgeri desek te bolady. Qytay qalay ishki tauar óniminen aldynghy qatarly elge ainaldy? Ol eng birinshi halyq sanynyng kóptigine baylanysty. 1,5 milliard halyq eng aldymen tamaq ishui kerek. Údayy óndiris bar da úlghaymaly óndiris bar. Qytay sonyng 2-shi satysyn tandaghan el. 1,5 milliard halqy bar elding әr adamy 100 yuandyq tauar jasasa onyng ózi qansha  million bolyp ketedi? Qytayda 200 millon túraqty tirkeui joq «aqpalar» bar. Solardyng da tegin júmys kýshin paydalandy. Kýn kóris qamynyng arqasynda ishki tauardyng eksporttaghy ýlesin arttyryp otyr. Tauarlary da sapasyz, soghan qaramastan layyqty bazaryn taba biledi.

– Al Qazaqstan she?

– Elbasynyng osy joldauy – ekonomikany qoldauy dep bilemin. Osynda jýrip jatqan jekeshelendiru prosesi de óz aldyna iygi is. Elimizding infraqúrylymdyq salasy damu ýstinde. Bizding «Últtyq qorymyz» qosymsha kýshimiz. Damu barda daghdarys bary zandylyq. Naryqtyq ekonomikagha sharuashylyghy qatysty kez-kelgen elding basynda bolatyn jaghday búl. Kórshi ekonomikalyq seriktes elderding birinde bolghan daghdarys birine әser etpey qoymaydy. Órtting ózinen búryn týtini kórinedi. Ózge elding basyndaghy daghdarystan óz eline salqynyn sezdirmeu  mýmkin emes. Osy jaghdayda eldegi ekonomikalyq túraqtylyqty birqalypty ústaugha «Últtyq qorymyzdyn» septigi zor. Múny men Elbasynyng kemengerligi dep bilemin.

– Jalpy biz shiykizattyq sektorgha tәueldimiz. Jenil ónerkәsip salasy damymay jatyr...

– Bәrin birdey óndire beru shart emes. Biraq qolda bar mýmkindikting barynsha tiyimdi jolyn qarastyryp, tirshilik etu kerek. Bizde auyl sharuashylyghy men mal sharuashylyghynyng negizinde kóptegen paydaly ister atqarugha bolady. Mysalgha әlemdik naryqta ózindik orny bar ózimiz siyaqty elderdi alayyqshy. Halyq sany men mýmkindik úqsastyghy túrghysynda aityp jatyrmyn. Jana Zelandiyany, Avstraliyany qarayyq. Olardyng da halqynyng sany birneshe on million, biraq sonysyna qaramay Avstraliya 1,5 milliard Qytaydy sýt ónimimen qamtamassyz etip otyr. Qolda bar, óndiruge mýmkindik bar kәsipting basyn shalyp kóruge tiyistimiz. Auyr ónerkәsipter múnay, temir, kógildir otyndarymyz, tau-ken óndirisi barlyghynyng tiyimdi paydalanu kózin tauyp, halyqty júmysqa tartu kerek. Mysaly, astyq eksporty jóninde Qytaymen kelisimshartyn bir janalap alsa bolady. Sebebi, Qytayda qazir auyl sharuashylyghyna bóliner jer kólemining tarshylyghy iship-jemning tapshylyghyna әkelude. Búl bylayynsha aitqanda Qazaqstan ýshin ýlken orayly mýmkindik desek te bolady.

 Ángimelesken B.Ábdilda

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2264
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3558