Jaqynda múnayshylar astanasy atanyp ketken Atyrau qalasynda bolghan mamandar men sarapshylar basqosuynda ótken jylghy Qashaghandaghy apatqa baylanysty ekologiyalyq aiypúl mәselesimen qatar Kaspiy tenizinde «qynaday qyrylyp» jatqan balyqtar jәne qústar mәselesi de qyzu talqylandy.

Ras, talqylanuy qyzu bolghanmen, bir de bir mәsele boyynsha naqty bir qorytyndygha kele almaghan basqosugha qatysushylargha Qazaqstan Respublikasy Últtyq ghylym akademiyasynyng akademiygi Muftah DIAROV myrza jiyn sonynda mynanday súraq tastady: «...eger osy basqosuda aitylyp otyrghan mәseleler boyynsha ótken jyly ne bolghanyn әli kýnge deyin bilmeytin bolsaq, onda ekologiyalyq is-sharalargha qatysty aldaghy jyly bolatyn jospar-baghdarlamalardy nesine talqylap, әure bolamyz...»

Akademik ashyghyn aitty. Al endi «qynaday qyrylyp jatqan» degenge keletin bolsaq, ótken kýnderding ókinishpen eske alatyn birqatar derekterin bizder әlige deyin úmyta qoyghan joqpyz. Mәselen, KEREK DEREK: 1998-shi jyly Kaspiy tenizining jaghasynda 27 týrli qús qyrylyp qaldy. Sany, resmy mәlimetterge qaraghanda, shamamen 10 millionnan asyp jyghylady. Qyrylyp qalghan qústardyng deni dala ýiregi men teniz shaghalasy. Dәl osy jyly Kaspiyde taghy bir adam tandanarlyq oqys oqighalar oryn ala bastady: atam zamannan beri alansyz «ghúmyr keship» kele jatqan Kaspiy tulenideri ayaq astynan jaghalaugha shyghyp, adamdargha shabuyl jasay bastady. Sala mamandarynyng aitularyna qaraghanda, qústardyng qynaday qyryluy men teniz tuleniderining «ayaq astynan qútyryp, adamdargha shabuy» múnay óndiru barysynda teniz basseynining normadan tys lastanuyna baylanysty kórinedi. Alayda aimaqtaghy múnay kompaniyalarynyng basshylyghy men jergilikti biylik ókilderi osynau oqighany «jabuly qazan» kýiinde qaldyrdy. Hosh deyik. 2000-shy jyldyng kókteminde Kaspiy tenizi tuleniderinin, astrahandyq ghalymdardyng aitularynsha, 11 mynnan astamy bir ghana mausymda qyrylyp qalypty. Búlardyng «qyrylyp qalghan qazaqstandyq tuysqandarynyn» sany shamamen mynnan asyp jyghylady. 2001-shi jyldyng mamyr aiynda Ortalyq jәne Ontýstik Kaspiy akvatoriyasynda milliondaghan kiliky balyghynyng ólikteri payda boldy. Sebep? Eshkim bilmeydi. Jergilikti sarapshy-ghalymdardyng mәlimetterine sýiene otyryp memlekettik aqparat aggenttikteri kiliky balyqtarynyng ólimine múnay kompaniyalarynyng qatysy joq degen aqparat taratty. Osy ras pa? Kýmәnimiz bar. 2003-shi jyldyng qazanynda «Agip KCO» kompaniyasy búrghylau júmystaryn jýrgizip jatqan Soltýstik Kaspiy aumaghynda basqa meken-jaygha jol tartyp bara jatqan milliondaghan qús taghy qyrylghan. Búl joly atalmysh kompaniya basshylyghy «qústardyng ólimine bizding qatysymyz joq, olar әnsheyin qatty sharshaghandyqtan zoryghyp óldi» degen... adam miyna syimaytyn aqparat taratty. Búghan da HOSh. 2006-shy jyldyng sәuirinde Kaspiy tenizining Manghystau aumaghyndaghy jaghalauynda osetra túqymdy balyqtyng ýsh myndayy men 337 tuleni júmbaq jaghdayda qyrylyp qaldy. Sebebi kýni býginge deyin belgisiz. Songhy ret... ótken jyly halyqaralyq Qyzyl kitapqa engen shaghalanyng ilude bir siyrek kezdesetin týri qyryldy. Bilgishterding aitularyna qaraghanda, qyrylyp qalghan shaghalar sany nebәri...(?)  1200-dey ghana kórinedi. Mine, osynyng bәrine kim kinәli? EShKIM DE KINÁLI EMES PE? Keybireuler osylay deydi.

Ýstimizdegi jyldyng basynda Jayyq-Kaspiy ekologiya departamenti NCOC jәne «Agip KCO» kompaniyalarynan qorshaghan ortagha keltirgen ziyandy «әreketteri» ýshin 134,2 milliard tenge ótemaqy talap etti. Departament pen eki birdey sheteldik kompaniya sottasa-sottasa kele... aqyry jergilikti departament jenip shyqty. Múnay alpauyttaryn. Qolymyzdaghy mәlimetterge qaraghanda, atalmysh kompaniyalar ózderinen talap etilgen aiyppúldyn, bir naqty bilgishting aituyna qaraghanda, «kakoy-to bir kishkentay ghana» bóligin tólep... qútylghan eken. Qalghany «aufiyderzeyn» bolyp túrghangha úqsaydy. Bir qyzyghy, atalmysh kompaniyalar aiyppúl retinde tólegen... tólep jatqan... sonymen birge aldaghy uaqytta da tóleytin milliardtaghan-milliondaghan tengeler budjet qorjynyna týspeytin kórinedi. Sonda olar qayda ketedi?

OSYNYNG JAUABYN KIM BILEDI?

Marat MADALIMOV.

Abay.kz