جاقىندا مۇنايشىلار استاناسى اتانىپ كەتكەن اتىراۋ قالاسىندا بولعان ماماندار مەن ساراپشىلار باسقوسۋىندا وتكەن جىلعى قاشاعانداعى اپاتقا بايلانىستى ەكولوگيالىق ايىپۇل ماسەلەسىمەن قاتار كاسپي تەڭىزىندە «قىناداي قىرىلىپ» جاتقان بالىقتار جانە قۇستار ماسەلەسى دە قىزۋ تالقىلاندى.

راس، تالقىلانۋى قىزۋ بولعانمەن، ءبىر دە ءبىر ماسەلە بويىنشا ناقتى ءبىر قورىتىندىعا كەلە الماعان باسقوسۋعا قاتىسۋشىلارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى مۋفتاح دياروۆ مىرزا جيىن سوڭىندا مىنانداي سۇراق تاستادى: «...ەگەر وسى باسقوسۋدا ايتىلىپ وتىرعان ماسەلەلەر بويىنشا وتكەن جىلى نە بولعانىن ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيتىن بولساق، وندا ەكولوگيالىق ءىس-شارالارعا قاتىستى الداعى جىلى بولاتىن جوسپار-باعدارلامالاردى نەسىنە تالقىلاپ، اۋرە بولامىز...»

اكادەميك اشىعىن ايتتى. ال ەندى «قىناداي قىرىلىپ جاتقان» دەگەنگە كەلەتىن بولساق، وتكەن كۇندەردىڭ وكىنىشپەن ەسكە الاتىن بىرقاتار دەرەكتەرىن بىزدەر الىگە دەيىن ۇمىتا قويعان جوقپىز. ماسەلەن، كەرەك دەرەك: 1998-ءشى جىلى كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا 27 ءتۇرلى قۇس قىرىلىپ قالدى. سانى، رەسمي مالىمەتتەرگە قاراعاندا، شامامەن 10 ميلليوننان اسىپ جىعىلادى. قىرىلىپ قالعان قۇستاردىڭ دەنى دالا ۇيرەگى مەن تەڭىز شاعالاسى. ءدال وسى جىلى كاسپيدە تاعى ءبىر ادام تاڭدانارلىق وقىس وقيعالار ورىن الا باستادى: اتام زاماننان بەرى الاڭسىز «عۇمىر كەشىپ» كەلە جاتقان كاسپي تيۋلەندەرى اياق استىنان جاعالاۋعا شىعىپ، ادامدارعا شابۋىل جاساي باستادى. سالا ماماندارىنىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، قۇستاردىڭ قىناداي قىرىلۋى مەن تەڭىز تيۋلەندەرىنىڭ «اياق استىنان قۇتىرىپ، ادامدارعا شابۋى» مۇناي ءوندىرۋ بارىسىندا تەڭىز باسسەينىنىڭ نورمادان تىس لاستانۋىنا بايلانىستى كورىنەدى. الايدا ايماقتاعى مۇناي كومپانيالارىنىڭ باسشىلىعى مەن جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى وسىناۋ وقيعانى «جابۋلى قازان» كۇيىندە قالدىردى. حوش دەيىك. 2000-شى جىلدىڭ كوكتەمىندە كاسپي تەڭىزى تيۋلەندەرىنىڭ، استراحاندىق عالىمداردىڭ ايتۋلارىنشا، 11 مىڭنان استامى ءبىر عانا ماۋسىمدا قىرىلىپ قالىپتى. بۇلاردىڭ «قىرىلىپ قالعان قازاقستاندىق تۋىسقاندارىنىڭ» سانى شامامەن مىڭنان اسىپ جىعىلادى. 2001-ءشى جىلدىڭ مامىر ايىندا ورتالىق جانە وڭتۇستىك كاسپي اكۆاتورياسىندا ميلليونداعان كيلكي بالىعىنىڭ ولىكتەرى پايدا بولدى. سەبەپ؟ ەشكىم بىلمەيدى. جەرگىلىكتى ساراپشى-عالىمداردىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ مەملەكەتتىك اقپارات اگگەنتتىكتەرى كيلكي بالىقتارىنىڭ ولىمىنە مۇناي كومپانيالارىنىڭ قاتىسى جوق دەگەن اقپارات تاراتتى. وسى راس پا؟ كۇمانىمىز بار. 2003-ءشى جىلدىڭ قازانىندا «Agip KCO» كومپانياسى بۇرعىلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان سولتۇستىك كاسپي اۋماعىندا باسقا مەكەن-جايعا جول تارتىپ بارا جاتقان ميلليونداعان قۇس تاعى قىرىلعان. بۇل جولى اتالمىش كومپانيا باسشىلىعى «قۇستاردىڭ ولىمىنە ءبىزدىڭ قاتىسىمىز جوق، ولار انشەيىن قاتتى شارشاعاندىقتان زورىعىپ ءولدى» دەگەن... ادام ميىنا سىيمايتىن اقپارات تاراتتى. بۇعان دا حوش. 2006-شى جىلدىڭ ساۋىرىندە كاسپي تەڭىزىنىڭ ماڭعىستاۋ اۋماعىنداعى جاعالاۋىندا وسەترا تۇقىمدى بالىقتىڭ ءۇش مىڭدايى مەن 337 تيۋلەن جۇمباق جاعدايدا قىرىلىپ قالدى. سەبەبى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز. سوڭعى رەت... وتكەن جىلى حالىقارالىق قىزىل كىتاپقا ەنگەن شاعالانىڭ ىلۋدە ءبىر سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇرى قىرىلدى. بىلگىشتەردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، قىرىلىپ قالعان شاعالار سانى نەبارى...(؟)  1200-دەي عانا كورىنەدى. مىنە، وسىنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ ەشكىم دە كىنالى ەمەس پە؟ كەيبىرەۋلەر وسىلاي دەيدى.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ باسىندا جايىق-كاسپي ەكولوگيا دەپارتامەنتى NCOC جانە «Agip KCO» كومپانيالارىنان قورشاعان ورتاعا كەلتىرگەن زياندى «ارەكەتتەرى» ءۇشىن 134,2 ميلليارد تەڭگە وتەماقى تالاپ ەتتى. دەپارتامەنت پەن ەكى بىردەي شەتەلدىك كومپانيا سوتتاسا-سوتتاسا كەلە... اقىرى جەرگىلىكتى دەپارتامەنت جەڭىپ شىقتى. مۇناي الپاۋىتتارىن. قولىمىزداعى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، اتالمىش كومپانيالار وزدەرىنەن تالاپ ەتىلگەن ايىپپۇلدىڭ، ءبىر ناقتى بىلگىششتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «كاكوي-تو ءبىر كىشكەنتاي عانا» بولىگىن تولەپ... قۇتىلعان ەكەن. قالعانى «اۋفيدەرزەين» بولىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ءبىر قىزىعى، اتالمىش كومپانيالار ايىپپۇل رەتىندە تولەگەن... تولەپ جاتقان... سونىمەن بىرگە الداعى ۋاقىتتا دا تولەيتىن ميللياردتاعان-ميلليونداعان تەڭگەلەر بيۋدجەت قورجىنىنا تۇسپەيتىن كورىنەدى. سوندا ولار قايدا كەتەدى؟

وسىنىڭ جاۋابىن كىم بىلەدى؟

مارات ماداليموۆ.

اباي.kz