Tamshy sudyng «siqyry»

Statistikalyq derekterge zer salsaq, elimizdegi egistik alqaptarynyng kólemi shamamen 24 mln. gektardy qúraydy. Sonyng ishinde suarmaly egistikting aumaghy eki mln. gektar kóleminde bolsa, naqty paydalanylyp otyrghany – osynyng teng jartysy ghana. Topyraq qabatynyng qaytalap sortandanuy, irrigasiyalyq eroziyanyng intensivti damuy jәne tabighy su kózderining tapshylyghy saldarynan búryndary egin salynyp, esepke alynghan alqaptardyng deni býginderi auyl sharuashylyghy ainalymynan shyghyp qalghan. Sol sebepti de, osynday jerlerding birtindep kәdege jaratyluyn qamtamasyz etu kýn tәrtibindegi ózekti mәsele bolyp túr. Osy orayda su qoryn ýnemdeuge negizdelgen sheteldik tehnologiyalardy qoldanudyng manyzdylyghy zor. Óitkeni, olardyng kómegimen sudyng orynsyz ysyrabyna jol berilmeydi jәne topyraqtyng qúnarly qabaty shayyludan qorghalady.

Qazirgi tanda izrailidyq tamshylatyp suaru әdisi eginshilikte, kókónis-baqsha, jemis-jiydek sharuashylyqtarynda meylinshe keninen qoldanyluda. Artyqshylyghy sol, múnda aghyn sudy әdettegiden góri 2,5-3 esege deyin kem tútynyp, miyneraldy tynaytqyshtar men ylghaldy daqyldyng ózine tikeley jetkizu jolymen alynatyn ónim kólemin eselep arttyrugha bolady. Endi osy qondyrghynyng qalay ornatylatyndyghyna kelsek, әueli egin salynatyn alqaptyng topyraghy óndeledi. Sosyn arnauly tehnikanyng (traktor, agregat, qúrylghy, t.b.) kómegimen tanaptargha týtiksheler tóselip, su jiberu jýiesi tartylady. Sorghyly elektroqozghaltqyshtyng kýshimen belgili bir biyiktikke deyin kóterilgen su sýzgili bóshkelerge qúiylyp, shlangilerding boyymen egindikke tamshy týrinde taralady. Bir qaraghanda, tehnologiyasy asa bir kýrdeli de kórinbeydi. Álginde aitqanymyzday, tynaytqyshtar daqyldyng tamyryna sumen birge sinedi, sol sebepten de búrynghyday topyraqty qoparyp, qopsytudyng qajettiligi joyylady.

«Irrigator-Qazaqstan» – innovasiyany engizushi

Bizdi osylardan habardar qylghan «Irrigator-Qazaqstan» JShS-ning diyrektory Ómirzaq Ábdishýkirúlynyng mәlimdeuinshe, búl kәsiporyn tamshylata sulandyru jýiesine arnalghan jabdyqtar óndirisine jәne olardy montajdap, ornatugha mamandanghan, aty әlemge әigili izrailidyq «Metzerplas» kompaniyasynyng qúrylymdyq bólimshesi bolyp tabylady, Almaty qalasynda onyng ókildigi ashylghan. Bilgenimizdey, «Irrigator-Qazaqstan» júmysyn aghymdaghy jyldyng qantar aiynda bastaghan. Kompaniyanyng qatysuymen Qazaqstan men Ózbekstan Respublikalarynyng aumaghynda, týrli tabighy jaghdaydaghy topyraqtyq-klimattyq aimaqtardy qamtityn 1500 gektar egindik jerge tamshylatyp sulandyru jýiesi engizilgen. Búlardyng qatarynda Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Arys, Maqtaral audandarynda jýzege asyrylghan «Qazyna-Jer» (300 ga jýgeri), «Arsenal-Sad» (120 ga jemis baghy) jobalaryn, sonday-aq 60 gektargha otyrghyzylghan kókónis daqyldary egistigin ataugha bolar edi.

Az shyghynmen kóp ónim

Tamshylatu tәsili sudyng shyghynyn azaytumen birge, energiyanyng da ýnemdi paydalanyluyna mýmkindik beredi. Osylaysha, belgili bir daqyl týri egilgen egis alqabyna su jetkizuge ketken elektr quatynyng kólemi 2-5, miyneraldy tynaytqyshtar 3-4 esege azaysa, esesine egin ónimderining kólemi 40-50 payyzgha kóbeyedi. Aytpaghyn osylaysha týiindegen súhbattasymyzdyng pikirinshe, tayau bolashaqta elimizding egin sharuashylyghy tolyqtay sheteldik tehnologiyagha negizdelgen jýiege kóshiriledi. Al, osyghan deyin qoldanylyp kelgen, egindikti kanaldar nemese aryqtar arqyly suaru tәsili ótken kýnning enshisinde qalady. Qalay degende de, biz ózimizden keyingi, keler úrpaqqa mol ónim beretin, topyraghy qúnarly jerlerdi qaldyruymyz kerek. Ángimemizding arqauyna ainalghan tamshylatyp suarudyng tiygizer eng ýlken paydasy da sonda, ol topyraqtyng qúnarly qabatyn býlinuden qorghaydy, daqyldyng tamyry men boyyndaghy ylghaldylyqtyng úzaq mezgil saqtaluyna yqpal etedi.

- Ózderinizge mәlim, Almaty shaharynda ornalasqan «Irrigator» suaru tehnologiyasy» JShS tamshylatyp suaru tehnologiyasynyng jabdyqtaryn jasap shygharatyn izrailidyq «Metzerplas» kompaniyasynyng Qazaqstan men Orta Aziyadaghy ókiletti kәsiporny sanalady. Ontayly sәtti paydalanyp, kompaniyamyzdyng júmysyna qatysty jaylardy qozghap, naqty mysaldar keltirsem deymin. Aytalyq, sharuager nemese fermer tamshylatyp sulandyru tәsilimen 50 gektar alqapqa jua egip ósiruge bel buyp, bizben baylanysady. Ótinim berilisimen kompaniyanyng injener-mamany daqyl otyrghyzylatyn tanaptyng topotýsirilimin jasaugha kirisedi. Bas-ayaghy eki aptanyng ishinde tamshylatu qúrylghysy jabdyqtarynyng jayghastyrylu jobasy men smetalyq shyghyndary turaly mәlimetter әzirlenedi. Jabdyqtyng qúny negizinen túqym otyrghyzylatyn alqaptaghy topyraq qabatynyng erekshelikterine, ornalastyrylu syzbasyna, topografiyalyq sipatyna, su kózinen qanday qashyqtyqta (alys-jaqyndyghyna) ornalasqandyghyna, t.b. faktorlargha baylanysty bolyp keledi. Osylaysha, bir gektar egindikti izrailidyq tehnologiyamen baptap-kýtu jýiesine kóshiru júmystarynyng qúny 1900-2600 AQSh dollaryn qúraydy.

Áriyne, osy tústa keybir qiyndyqtar tuyndatatyn jaghdaylardyng kezdesip qaluy, týsinispeushilikting oryn aluy әbden mýmkin. Áytse de, qazaqstandyq ókiletti kompaniya arqyly auyldaghy fermerge jetkiziletin jabdyqtardyng sapasyna, senimdiligi men tózimdiligine shygharushy-zauyttyng atynan kepildik beriledi. Tútynushynyng talaby men talghamyna say keletindey servistik qyzmet kórsetu mindeti birinshi kezekke qoyylady. Qúrylghyny ornatyp, jýieni iske qosqannan keyin, qyzmet kórsetushi kompaniyanyng ókili fermerge onyng júmys jasau qaghidattaryn ýiretedi. Sol ýshin de, Almaty men Shymkent qalalarynda kompaniyanyng eki birdey kensesi júmys jasaydy.

Qarjysyz sharua bitpeydi

Osynyng bәrin tәptishtep týsindirgen Ómirzaq Ábdishýkirúly, odan әri qay iste bolmasyn basty mәsele sanalatyn qarjylandyru jayyna qaray oiysty. Qolyna bekitilgen joba men smetalyq qújatyn alghan sharuager «QazAgroQarjy» AQ-nyng jergilikti ókildigine jolyghady. Óitkeni, dәl osy mekemede jobalardy qarjylandyrudyng eng tómengi jyldyq syiaqy mólsherlemesi belgilengen. Ekinshi bir joly – bastapqyda fermer joba qúnynyng 50 payyzyn óz qarajaty esebinen óteydi. Sonson, jabdyqtar shetelden Qara teniz ailaghyna jetkizilisimen taghy 30 payyzynan qútylady. Jabdyqtar týgeldey montajdalyp, joba iske qosylghanda qalghan 20 payyzyn tóleydi.

Óndiriske qajetti qúrylghy-jabdyqtardy ózinde jasap shygharatyn kompaniyanyng ókili bolghandyqtan, «Irrigator-Qazaqstan» seriktestigining sharuagerlerge úsynatyn qyzmeti men tauarynyng baghasy da anaghúrlym arzan, tútynushylardy qamtu dengeyi joghary bolyp otyrghangha úqsaydy. Mәselen, Týrkiya elinde shygharylatyn dәl osynday tamshylatyp suaru tehnologiyasynyng jabdyqtarynyng qúny 4 myng AQSh dollaryna baghalanyp, osy uaqytqa deyin olar óz qúrylghylaryn bar bolghany 1,5 myng gektar alqapqa ornalastyrghan.

Tilin bilmesen, mengeru qiyn

Ángime barysynda, búghan deyin reseylik, qytaylyq jabdyqtaushylarmen júmys jasap kelgen fermerlerding kóptegen qiyndyqtardy bastan keshirip, kedergilerge tap bolghandyghy ashyq aityldy. Óitkeni, olardyng qyzmeti jabdyqtardy jetkizip berumen ghana shektelgen. Qarapayym sharua adamy jana tehnologiyanyng tilin týsinip, qyr-syryn jete mengermegendikten júmysyn da jýieli jýrgize almaydy. Sonyng kesirinen jiyi-jii aqaugha úshyrap, synghan tehnikanyng jýrisinen túrysy kóp bolatyndyghy dausyz. Al, olardy auystyratyn qosalqy bólshekterge tapsyrys berilgenimen, ailap kýtuge mәjbýr. Sony eskergen, búl ispen shúghyldanugha niyetti sharuagerler oigha alghan jobalaryn qazaqstandyq jabdyqtaushymen birlesip jýzege asyrudy úigharghan.

Tamshylata sulandyru tәsilimen birneshe jyldan beri júmys jasap kele jatqan «Jasyl dala» agroholdingining jetekshisi Aqmaral Qabulovanyng sharuashylyghynda 50 gektar egistik jeri bar. Auyl kәsipkerining aituynsha, osy uaqytta olar týrli elderding jabdyqtaushylarymen júmys istegen. Alayda, búlardyng bәri de jabdyqtardy jetkizip bergennen keyin joghalyp ketedi, sodan da kóp qiyndyq kóredi eken. Dúrysynda, múnday kýrdeli sharuanyng basy-qasynda mamannyng ózi jýrip, júmystyng baghyt-baghdaryn týsindirui kerek. Múny bir problema desek, basqasy da jeterlik. Sharuagerding sózinen angharghanymyz, múnyng aldynda reseylik kompaniyamen (Volgograd kompaniyasy) júmys jasaghanda, onyng úsynghan jabdyqtarynyng qúny (bir gektar egindikke eseptegende) 2,5 myng AQSh dollaryn qúraghan. Sonyng ózinde de әkelip bergen tauarlary sapasyz bolyp shyqqan. Jiyi-jii isten shyghyp, almastyratyn qosalqy bólshekterin ailap kýtuge tura kelgen.

– Óz elimizde izrailidyq kompaniya ókildigining ashyluy birtindep múnday qiyndyqtardan qútylugha, tiyimdi әri senimdi tehnologiyamen tabysty is qylugha, әsirese eginshilikke endi ghana bet búryp, osy sharuany qolgha alghan auyl kәsipkerlerine qolayly jaghday tughyzady degen oidamyn, - dep sabaqtady sózin agroholding basshysy.

Servistik qyzmet qalay kórsetiledi?

Osy orayda, otandyq agrarshylargha ózining qyzmetterin úsynugha niyetti qazaqstandyq deldal kompaniyanyng naqty mýmkindikteri qanday, berilgen ótinimderdi qanshalyqty dәrejede qanaghattandyra alady, baghasy qalay belgilenedi. Fermerlerding bәrining birdey auqymdy alqapty baghyndyrugha jaghdayy tarta bermesi de anyq. Búl rette, 3-5 gektar kólemde egin salghan sharuagerler osy jobagha qatysa ala ma, t.s.s. san saualdyng tuyndaytyny da zandy qúbylys.

Búghan da súhbattasymyz óz uәjin aityp, tiyisinshe jauabyn berdi.

- Birinshiden, biz óz kliyentterimizdi sapasy minsiz jabdyqtarmen qamtamasyz etemiz, servistik qyzmet kórsetemiz. Jobany tegin dayyndaymyz, al smetalyq qúnyn shygharushy-zauyt úsynghan shamadan (ol meylinshe tómendetilgen) asyrmaymyz, - dedi Ómirzaq Ábdishýkirúly. - Qazaqstandyq naryqqa kirgen sanauly uaqytta tamshylatyp suaru tehnologiyasynyng jabdyqtaryn búrynghy 3,5-4 mynnan 1-2,6 myng dollargha deyin tómendettik. Jәne bir artyqshylyghymyz sol, bizding kompaniya bir mezgilde 14-15 jobanyng oryndalysyn qamtamasyz ete alady.

Tapsyrys berilgen jabdyqtar tiyelgen konteyner Qara teniz arqyly tasymaldanyp, keyinnen tiyisti jerine jetkiziledi. Bir konteynerge tiyelgen jabdyqtar 50 gektargha deyingi egistikti tamshylata suaru qúrylghylarymen qamtugha jetetinin eskersek, janaghy aitylghan azghantay aumaqpen júmys jasau kәsiporyn ýshin tiyimsiz. Ayta keteyin, bizder bir konteynermen әrqaysysynyng jer kólemi 25 gektardy qúraytyn nemese 20-30 gektardan keletin eki sharuashylyqtyng súranysyn qanaghattandyra alamyz. «Birlese kótergen jýk jenil» demekshi, múnyng ózi sharuagerlerding birlesip júmys jasauy arqyly belgili bir mejege jetuine jol ashary sózsiz.

Sayyp kelgende, tiyimdi tehnologiyanyng týpki nәtiyjede tabys kiltine ainalary kýmәnsiz. Olay bolsa, búrynnan qalyptasqan tәjiriybemizdi әrmen qaray molaytyp, jyl sanap aumaghy úlghayyp kele jatqan, tamshylatu tәsilimen kýtiletin egistik alqaptardyng útymdy iygerilui ýshin osy әdispen júmys jasaugha qúlyqty sharuagerler qatary da kóbeye týsetindigi sózsiz.

 Dәuletqaly ARUEV,

Atyrau oblysy.

Abay.kz