Álemdik sarapshylar reseylik SU-24 bombalaushy úshaghy týrik әue kenistigine kirip ketip, ony atyp týsirgennen keyingi bastalghan memleketaralyq janjaldyng sony әlemdi jana soghysqa iytermelep otyrghanyn aitady. Ras, Qazaqstan men Resey arasyndaghy integrasiyalyq qatynastar qay dengeyde ekenin aityp jatudyng ózi  artyq. Al Qazaqstan tәuelizdigin eng birinshi bolyp moyyndaghan, moyyndap qana qoymay, әlemge aqsarbas aityp, sýiinshi  súraghan Týrkiya (ol kezdegi Preziydent Túrghyt Ozal) ýshin Ortalyq Aziyada Qazaqstannyng orny bólek. Tipti, Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevty «kýlli týrki júrtynyng aqsaqaly, kósemi» dep әspettep, oghan qúrmet kórsetudi Erdoghan da ersi kórmeydi.

Jә, mәselege qayta oralayyq, eski hәm jana odaqtasy Resey men bauyrlas el Týrkiya arasyndaghy janjal Qazaqstan ýshin auyr syn bolary sózsiz. Búl jerde Preziydent Nazarbaev tandau jasaugha mәjbýr.

Sonymen Resey men Týrkiya arasyndaghy boluy yqtimal soghys turaly әlemdik BAQ ne jazdy?

Qazaqstandyq «Azattyq» saytynyng jazuynsha,búl janjalgha qatysty әr taraptyng óz uәjderi bar. Resey әue kýshterining dereginshe, Siriyanyng ontýstigine qaray baghyt alghan úshaq Týrkiya aumaghyna kirmegen. Týrik úshaqtary ony óz shekaralarynan 4 shaqyrym jerde atyp týsiripti

(http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_and_central_asia_russia_vs_turkey/27387507.html)

“Týrikter tarapy úshqyshtarmen eshqanday baylanys ornatpaghan. Qayta, Týrkiya әue kýshterining Siriya әue kenistigi qauipsizdigin búzghany anyqtaldy. Osyghan baylanysty, Resey әue bazasynyng qauipsizdigin qamtamasyz etu ýshin qosymsha sharalar qabyldaymyz”, – deydi Resey Áue kýshteri Bas shtabynyng basqarma bastyghy Sergey Rudskoy.

Al Týrkiya óz әue kenistigine bombalaushy úshaqtyng rúqsatsyz kirgenin dәleldep jatyr. Resmy Ankara reseylik úshaqqa aldyn ala on ret eskertu jasalghanyn keshe aitqan bolatyn. Býgin jergilikti aqparat qúraldary sol audiojazbany jarysa jariyalady. Eskertu elenbegen song ghana úshaq nysanagha alynypty.

“Jan-jaghymyz ot pen oqqa oranyp túrghan shaqta, el qauipsizdigigin qamtamasyz etu ýshin kez-kelgen qadamgha baramyz. Áue kenistigimizge basa-kóktep kirgen úshaqqa qatysty әskeriylerding qimylyn osy qyrynan týsinu kerek”, – dedi Týrkiya premier-ministri Ahmet Dәuitoghly.

Al qazaqstandyq taghy bir internet basylym – «informburo.kz» QR Parlamenti Senatynyng spiykeri Qasym-JomartToqaevtyng pikirin jariyalaghan. Onda Senat tóraghasy «Týrkiya QK Resey úshaghyna negizsiz shabuyl jasady» degen pikir bildirgen (http://informburo.kz/).

Týrkiyalyq basylymdar kesheli beri Resey men Týrkiya arasyndaghy qaqtyghystar turaly jazuda. Mysaly oppazisiyalaq «FoxTV» (http://www.fox.com.tr/canli-yayin) telearnasy men memlekettik «ATV» (http://www.atv.com.tr/webtv/canli-yayin) arnalary Týrkiya  qaruly kýshteri barlyq halyqaralyq talaptargha sәikes әreket etti deydi.

Týrkiyanyng memlekettik «TRT Haber» (http://www.trt.net.tr/anasayfa/canli.aspx?k=trthaber&y=tv)  arnasy da reseylik úshqyshtargha  5 minuttyng ishinde 10 eskertu jasalghanyn aitady. Týrkiya qaruly kýshteri tarapynan jasalghan eskertulerdi elemegen son, TR Áue qorghanys kýshteri RF Áue kýshterining úshqyshtaryn atyp týsirgen.

Al «CNN Turk»( http://www.cnnturk.com/)  arnasynyng janalyqtar qyzmeti eki memleketting basshylaryna fokus jasaydy. Týrkiya premieri Ahmet Dәuitoghlu RF úshaghy Týrkiyanyng territoriyasyna ótip ketken dese, Resey Preziydenti Putinning uәji mýlde bólek. Ol eshqanday halyqaralyq  shekara búzushylyqtyng bolmaghanyn algha tartady. Tipti, Putin «Resey әlemdik terrorizmmen kýres jýrgizip jatqanda, Týrkiyanyng bizding úshaqty atyp týsirui, arqagha kelip pyshaq súqqanmen birdey boldy» dep Erdoghandy terrorizmdi  qoldaushy dep aiyptap otyr.

Al týrkiyalyq «Hurriyet»( http://www.hurriyet.com.tr/)  gazeti oqighany «Ýlken daghdarys» dep kórsetip, janjaldardyng sony eki el ýshinde ekonomikalyq daghdarysqa alyp keletinin jazady.

Al taghy bir týrkiyalyq  «HaberTurk» (http://www.haberturk.com/) basylymy býgin «Shydamnyng da shegi bar» degen taqyryppen, kólemdi maqala jariyalaghan. Onda Resey qaruly kýshterining Týrkiya shekarasyn  birneshe mәrte búzghandyghy turaly aitylady. Memlekettik «Aksam» ( http://www.aksam.com.tr/guncel/erdogan-ve-putin-arasinda-ilk-temas-pariste/haber-465204)  gazeti de dәl osynday baghytty ústanghan maqalalar legin jariyalaghan.

Bugun  basylymy Resey Preziydentin «Halyqaralyq janjaldy qozdyrushy» dep aiyptaydy. Sonday-aq, oppazisiyalyq  «Cumhuriyet»  (http://www.cumhuriyet.com.tr/) basylymy  «Resey men Týkriya ýlken soghystyng aldynda túr» dep esepteydi.

Memlekettik «Gunes», islamistik «Yeni Safak» jәne «Yeni Akit» , tәuelsiz «Star» jәne  «Posta» basylymdary  Týrkiya Resey úshaghyn atyp týsiruge әbden qúqyly ekendigin jazady. Týrkiyalyq basylymdardyng jazuynsha, Resey osyghan deyin 9  ret Týkriya aumaghyna zansyz kirip ketken (http://www.bbc.com/russian/international/2015/11/151125_turkish_press_review_su24?ocid=socialflow_facebook) .

Al reseylik BAQ óz kezeginde Týrkiya qaruly kýshterining hәm Preziydent Erdoghannyng әreketterin ashyq soghysqa ýndeu dep qabyldaghan.

«Mk.ru» basylymy Resey Dumasynyng deputaty, eks-әskery sheneunik Vladimir Komoedovtyng pikirin jariyalaghan. Onda RF Teniz qaruly kýshterining qazirgi dengeyi men quattylyghy  Týrkiyamen salystyrghanda 5 esege tómen. Onyng ýstine, Qara jәne Baltyq tenizderindegi NATO әskery flottary  Reseydikinen 20 esege kóp. Tek qana Týrkiyanyng tenizdegi  qaruly kýshteri  Reseyding Ukrainamen birleskendegi teniz flottarynan 4,7 esege artyq.

Komoedovtyng aituynsha, Baltyq tenizindegi Reseyding bir ghana suasty kemesine – 24 nemis, 6 dat, 4 shved jәne 2 polyak suasty kemesi bar.  Eger múnday kýshti salystyryp qarasanyz – búl Týrkiya tarapynyng absolutti basymdyqqa ie boluy degen sóz (http://www.mk.ru/politics/2011/11/10/641804-turetskiy-flot-pochti-v-5-raz-silnee-flota-rossii.html).

RIA Novosty men Anadolu aqparattyq agenttigine silteme jasaghan «Zvezda» teleradio agenttigi «Týrkiya biyligi Siriya shekarasyna tankilerin jetkizdi» dep jazady (http://tvzvezda.ru/news/vstrane_i_mire/content/201511251525-hkp5.htm).\

Atalmysh janjaldargha qatysty әzirbayjandyq BAQ-ta ýniz qalmaghan. Ázirbayjandyq daytube.az taratqan viydeoda reseylik úshqyshtardyng Týrkiya tarapynan jasalghan eskertulerge jauap bermegenin anyq bayqaugha bolady. FOX Haber arnasyna janalyqtar qyzmetining aqparattarynda atalmysh insidiyentting qalay órbigenin kóretken (http://daytube.az/videos/8574/).

Sonymen qatar, әzirbayjandyq «baku.ws» sayty Týrkiya Preziydenti Redjep Tayyp Erdoghannyng músylman memleketterining birlesken frontyn qúru turaly ýndeuin jariyalaghan (http://baku.ws/65576-erdogan-prizval-sozdat-edinyy-front-musulmanskih-stran.html).

Al britaniyalyq BBC agenttigining habarlauynsha, keshe mәskeulik belsendiler Týrkiya elshiligining aldynda narazylyq sharasyn ótkizip, Rostovsk kóshesindegi elshilik ghimaratyna tas laqtyryp, ghimaratty qiratugha әrekettengen (http://www.bbc.com/russian/news/2015/11/151125_russia_turkey_embassy_protest?ocid=socialflow_facebook).

Týiin: Eger Reseymen Týrkiya arasyndaghy qaqtyghystar ushyghyp ketetin bolsa, múnyng sony ýlken soghysqa úlasatyny týsinikti. Qazirding ózinde eki tarap ta әskery dayyndyqtaryn bastap ketken. Resey  óz qauqaryn tanytu ýshin Siriyadaghy әskery úshaqtaryn kóbeytip, endigi jauaptyng zymyranmen qaytarylatynyn eskertude. Al Týrkiya Siriya shekarasy manyna әskery tehnikalaryn jetkizude. Eki elding teketiresi aimaqta ýlken qaqtyghysqa úlasuy mýmkin degen de boljamdar da joq emes. Endeshe búl soghysta  Qazaqstannyng róli qanday bolmaq?

Týrkiyadaghy qandasymyz, ghalym Ábdiuaqap Qara myrza ózining әleumettik jelidegi paraqshasynda «Eger janjaldyng aqyry ýlken soghysqa úlasyp ketetin bolsa, eki memleket te aitarlyqtay shyghyngha úshyraydy. Eshkimge paydasyz soghys búl. Osy tústa eki memleketpen de óte jaqyn qarym-qatynasta bolyp otyrghan Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng ýlken diplomatiyalyq tәjirbiyesi eki eldi tatulastyruda ýlken ról oinaydy» dep jazypty.

Ras, Qazaqstan Preziydenti Núrúltan Nazarbaevtyng diplomatiyalyq róli men tәjirbiyesin osyghan deyin birneshe mәrte bayqaghan bolatynbyz. Al Resey men Týrkiya arasyndaghy janjaldy toqtatugha Qazaqstannyng qauqary jete me?

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz