الەمدىك ساراپشىلار رەسەيلىك سۋ-24 بومبالاۋشى ۇشاعى تۇرىك اۋە كەڭىستىگىنە كىرىپ كەتىپ، ونى اتىپ تۇسىرگەننەن كەيىنگى باستالعان مەملەكەتارالىق جانجالدىڭ سوڭى الەمدى جاڭا سوعىسقا يتەرمەلەپ وتىرعانىن ايتادى. راس، قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ينتەگراتسيالىق قاتىناستار قاي دەڭگەيدە ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى  ارتىق. ال قازاقستان تاۋەلىزدىگىن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ مويىنداعان، مويىنداپ قانا قويماي، الەمگە اقسارباس ايتىپ، ءسۇيىنشى  سۇراعان تۇركيا (ول كەزدەگى پرەزيدەنت تۇرعىت وزال) ءۇشىن ورتالىق ازيادا قازاقستاننىڭ ورنى بولەك. ءتىپتى، قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتى «كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ اقساقالى، كوسەمى» دەپ اسپەتتەپ، وعان قۇرمەت كورسەتۋدى ەردوعان دا ەرسى كورمەيدى.

ءجا، ماسەلەگە قايتا ورالايىق، ەسكى ءھام جاڭا وداقتاسى رەسەي مەن باۋىرلاس ەل تۇركيا اراسىنداعى جانجال قازاقستان ءۇشىن اۋىر سىن بولارى ءسوزسىز. بۇل جەردە پرەزيدەنت نازارباەۆ تاڭداۋ جاساۋعا ءماجبۇر.

سونىمەن رەسەي مەن تۇركيا اراسىنداعى بولۋى ىقتيمال سوعىس تۋرالى الەمدىك باق نە جازدى؟

قازاقستاندىق «ازاتتىق» سايتىنىڭ جازۋىنشا،بۇل جانجالعا قاتىستى ءار تاراپتىڭ ءوز ۋاجدەرى بار. رەسەي اۋە كۇشتەرىنىڭ دەرەگىنشە، سيريانىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي باعىت العان ۇشاق تۇركيا اۋماعىنا كىرمەگەن. تۇرىك ۇشاقتارى ونى ءوز شەكارالارىنان 4 شاقىرىم جەردە اتىپ ءتۇسىرىپتى

(http://www.azattyq.org/content/kazakhstan_and_central_asia_russia_vs_turkey/27387507.html)

“تۇرىكتەر تاراپى ۇشقىشتارمەن ەشقانداي بايلانىس ورناتپاعان. قايتا، تۇركيا اۋە كۇشتەرىنىڭ سيريا اۋە كەڭىستىگى قاۋىپسىزدىگىن بۇزعانى انىقتالدى. وسىعان بايلانىستى، رەسەي اۋە بازاسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قوسىمشا شارالار قابىلدايمىز”، – دەيدى رەسەي اۋە كۇشتەرى باس شتابىنىڭ باسقارما باستىعى سەرگەي رۋدسكوي.

ال تۇركيا ءوز اۋە كەڭىستىگىنە بومبالاۋشى ۇشاقتىڭ رۇقساتسىز كىرگەنىن دالەلدەپ جاتىر. رەسمي انكارا رەسەيلىك ۇشاققا الدىن الا ون رەت ەسكەرتۋ جاسالعانىن كەشە ايتقان بولاتىن. بۇگىن جەرگىلىكتى اقپارات قۇرالدارى سول اۋديوجازبانى جارىسا جاريالادى. ەسكەرتۋ ەلەنبەگەن سوڭ عانا ۇشاق نىساناعا الىنىپتى.

“جان-جاعىمىز وت پەن وققا ورانىپ تۇرعان شاقتا، ەل قاۋىپسىزدىگىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كەز-كەلگەن قادامعا بارامىز. اۋە كەڭىستىگىمىزگە باسا-كوكتەپ كىرگەن ۇشاققا قاتىستى اسكەريلەردىڭ قيمىلىن وسى قىرىنان ءتۇسىنۋ كەرەك”، – دەدى تۇركيا پرەمەر-ءمينيسترى احمەت داۋىتوعلى.

ال قازاقستاندىق تاعى ءبىر ينتەرنەت باسىلىم – «informburo.kz» قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ سپيكەرى قاسىم-جومارتتوقاەۆتىڭ پىكىرىن جاريالاعان. وندا سەنات توراعاسى «تۇركيا قك رەسەي ۇشاعىنا نەگىزسىز شابۋىل جاسادى» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن (http://informburo.kz/).

تۇركيالىق باسىلىمدار كەشەلى بەرى رەسەي مەن تۇركيا اراسىنداعى قاقتىعىستار تۋرالى جازۋدا. مىسالى وپپازيتسيالاق «FoxTV» (http://www.fox.com.tr/canli-yayin) تەلەارناسى مەن مەملەكەتتىك «ATV» (http://www.atv.com.tr/webtv/canli-yayin) ارنالارى تۇركيا  قارۋلى كۇشتەرى بارلىق حالىقارالىق تالاپتارعا سايكەس ارەكەت ەتتى دەيدى.

تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك «TRT Haber» (http://www.trt.net.tr/anasayfa/canli.aspx?k=trthaber&y=tv)  ارناسى دا رەسەيلىك ۇشقىشتارعا  5 مينۋتتىڭ ىشىندە 10 ەسكەرتۋ جاسالعانىن ايتادى. تۇركيا قارۋلى كۇشتەرى تاراپىنان جاسالعان ەسكەرتۋلەردى ەلەمەگەن سوڭ، تر اۋە قورعانىس كۇشتەرى رف اۋە كۇشتەرىنىڭ ۇشقىشتارىن اتىپ تۇسىرگەن.

ال «CNN Turk»( http://www.cnnturk.com/)  ارناسىنىڭ جاڭالىقتار قىزمەتى ەكى مەملەكەتتىڭ باسشىلارىنا فوكۋس جاسايدى. تۇركيا پرەمەرى احمەت داۋىتوعلۋ رف ۇشاعى تۇركيانىڭ تەرريتورياسىنا ءوتىپ كەتكەن دەسە، رەسەي پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ ءۋاجى مۇلدە بولەك. ول ەشقانداي حالىقارالىق  شەكارا بۇزۋشىلىقتىڭ بولماعانىن العا تارتادى. ءتىپتى، پۋتين «رەسەي الەمدىك تەرروريزممەن كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقاندا، تۇركيانىڭ ءبىزدىڭ ۇشاقتى اتىپ ءتۇسىرۋى، ارقاعا كەلىپ پىشاق سۇققانمەن بىردەي بولدى» دەپ ەردوعاندى تەرروريزمدى  قولداۋشى دەپ ايىپتاپ وتىر.

ال تۇركيالىق «Hurriyet»( http://www.hurriyet.com.tr/)  گازەتى وقيعانى «ۇلكەن داعدارىس» دەپ كورسەتىپ، جانجالداردىڭ سوڭى ەكى ەل ۇشىندە ەكونوميكالىق داعدارىسقا الىپ كەلەتىنىن جازادى.

ال تاعى ءبىر تۇركيالىق  «HaberTurk» (http://www.haberturk.com/) باسىلىمى بۇگىن «شىدامنىڭ دا شەگى بار» دەگەن تاقىرىپپەن، كولەمدى ماقالا جاريالاعان. وندا رەسەي قارۋلى كۇشتەرىنىڭ تۇركيا شەكاراسىن  بىرنەشە مارتە بۇزعاندىعى تۋرالى ايتىلادى. مەملەكەتتىك «Aksam» ( http://www.aksam.com.tr/guncel/erdogan-ve-putin-arasinda-ilk-temas-pariste/haber-465204)  گازەتى دە ءدال وسىنداي باعىتتى ۇستانعان ماقالالار لەگىن جاريالاعان.

Bugun  باسىلىمى رەسەي پرەزيدەنتىن «حالىقارالىق جانجالدى قوزدىرۋشى» دەپ ايىپتايدى. سونداي-اق، وپپازيتسيالىق  «Cumhuriyet»  (http://www.cumhuriyet.com.tr/) باسىلىمى  «رەسەي مەن تۇكريا ۇلكەن سوعىستىڭ الدىندا تۇر» دەپ ەسەپتەيدى.

مەملەكەتتىك «Gunes»، يسلاميستىك «Yeni Safak» جانە «Yeni Akit» ، تاۋەلسىز «Star» جانە  «Posta» باسىلىمدارى  تۇركيا رەسەي ۇشاعىن اتىپ تۇسىرۋگە ابدەن قۇقىلى ەكەندىگىن جازادى. تۇركيالىق باسىلىمداردىڭ جازۋىنشا، رەسەي وسىعان دەيىن 9  رەت تۇكريا اۋماعىنا زاڭسىز كىرىپ كەتكەن (http://www.bbc.com/russian/international/2015/11/151125_turkish_press_review_su24?ocid=socialflow_facebook) .

ال رەسەيلىك باق ءوز كەزەگىندە تۇركيا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ءھام پرەزيدەنت ەردوعاننىڭ ارەكەتتەرىن اشىق سوعىسقا ۇندەۋ دەپ قابىلداعان.

«Mk.ru» باسىلىمى رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى، ەكس-اسكەري شەنەۋنىك ۆلاديمير كوموەدوۆتىڭ پىكىرىن جاريالاعان. وندا رف تەڭىز قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قازىرگى دەڭگەيى مەن قۋاتتىلىعى  تۇركيامەن سالىستىرعاندا 5 ەسەگە تومەن. ونىڭ ۇستىنە، قارا جانە بالتىق تەڭىزدەرىندەگى ناتو اسكەري فلوتتارى  رەسەيدىكىنەن 20 ەسەگە كوپ. تەك قانا تۇركيانىڭ تەڭىزدەگى  قارۋلى كۇشتەرى  رەسەيدىڭ ۋكراينامەن بىرلەسكەندەگى تەڭىز فلوتتارىنان 4,7 ەسەگە ارتىق.

كوموەدوۆتىڭ ايتۋىنشا، بالتىق تەڭىزىندەگى رەسەيدىڭ ءبىر عانا سۋاستى كەمەسىنە – 24 نەمىس، 6 دات، 4 شۆەد جانە 2 پولياك سۋاستى كەمەسى بار.  ەگەر مۇنداي كۇشتى سالىستىرىپ قاراساڭىز – بۇل تۇركيا تاراپىنىڭ ءابسوليۋتتى باسىمدىققا يە بولۋى دەگەن ءسوز (http://www.mk.ru/politics/2011/11/10/641804-turetskiy-flot-pochti-v-5-raz-silnee-flota-rossii.html).

ريا نوۆوستي مەن Anadolu اقپاراتتىق اگەنتتىگىنە سىلتەمە جاساعان «زۆەزدا» تەلەراديو اگەنتتىگى «تۇركيا بيلىگى سيريا شەكاراسىنا تانكىلەرىن جەتكىزدى» دەپ جازادى (http://tvzvezda.ru/news/vstrane_i_mire/content/201511251525-hkp5.htm).\

اتالمىش جانجالدارعا قاتىستى ازىربايجاندىق باق-تا ءۇنىز قالماعان. ازىربايجاندىق daytube.az تاراتقان ۆيدەودا رەسەيلىك ۇشقىشتاردىڭ تۇركيا تاراپىنان جاسالعان ەسكەرتۋلەرگە جاۋاپ بەرمەگەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. FOX Haber ارناسىنا جاڭالىقتار قىزمەتىنىڭ اقپاراتتارىندا اتالمىش ينتسيديەنتتىڭ قالاي وربىگەنىن كورەتكەن (http://daytube.az/videos/8574/).

سونىمەن قاتار، ازىربايجاندىق «baku.ws» سايتى تۇركيا پرەزيدەنتى رەدجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ بىرلەسكەن فرونتىن قۇرۋ تۋرالى ۇندەۋىن جاريالاعان (http://baku.ws/65576-erdogan-prizval-sozdat-edinyy-front-musulmanskih-stran.html).

ال بريتانيالىق BBC اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، كەشە ماسكەۋلىك بەلسەندىلەر تۇركيا ەلشىلىگىنىڭ الدىندا نارازىلىق شاراسىن وتكىزىپ، روستوۆسك كوشەسىندەگى ەلشىلىك عيماراتىنا تاس لاقتىرىپ، عيماراتتى قيراتۋعا ارەكەتتەنگەن (http://www.bbc.com/russian/news/2015/11/151125_russia_turkey_embassy_protest?ocid=socialflow_facebook).

ءتۇيىن: ەگەر رەسەيمەن تۇركيا اراسىنداعى قاقتىعىستار ۋشىعىپ كەتەتىن بولسا، مۇنىڭ سوڭى ۇلكەن سوعىسقا ۇلاساتىنى تۇسىنىكتى. قازىردىڭ وزىندە ەكى تاراپ تا اسكەري دايىندىقتارىن باستاپ كەتكەن. رەسەي  ءوز قاۋقارىن تانىتۋ ءۇشىن سيرياداعى اسكەري ۇشاقتارىن كوبەيتىپ، ەندىگى جاۋاپتىڭ زىمىرانمەن قايتارىلاتىنىن ەسكەرتۋدە. ال تۇركيا سيريا شەكاراسى ماڭىنا اسكەري تەحنيكالارىن جەتكىزۋدە. ەكى ەلدىڭ تەكەتىرەسى ايماقتا ۇلكەن قاقتىعىسقا ۇلاسۋى مۇمكىن دەگەن دە بولجامدار دا جوق ەمەس. ەندەشە بۇل سوعىستا  قازاقستاننىڭ ءرولى قانداي بولماق؟

تۇركياداعى قانداسىمىز، عالىم ابدىۋاقاپ قارا مىرزا ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا «ەگەر جانجالدىڭ اقىرى ۇلكەن سوعىسقا ۇلاسىپ كەتەتىن بولسا، ەكى مەملەكەت تە ايتارلىقتاي شىعىنعا ۇشىرايدى. ەشكىمگە پايداسىز سوعىس بۇل. وسى تۇستا ەكى مەملەكەتپەن دە وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولىپ وتىرعان قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلكەن ديپلوماتيالىق تاجىربيەسى ەكى ەلدى تاتۋلاستىرۋدا ۇلكەن ءرول وينايدى» دەپ جازىپتى.

راس، قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرۇلتان نازارباەۆتىڭ ديپلوماتيالىق ءرولى مەن تاجىربيەسىن وسىعان دەيىن بىرنەشە مارتە بايقاعان بولاتىنبىز. ال رەسەي مەن تۇركيا اراسىنداعى جانجالدى توقتاتۋعا قازاقستاننىڭ قاۋقارى جەتە مە؟

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz