Ábilqayyr Múhambet Qazy bahadýr han 200 jylgha sozylghan Jonghar basqynshylaryna qarsy jýrgizilgen Otan soghysynyng sheshushi aiqastaryna Bas qolbasshylyq jasap jenispen qorytyndylady. Elimizding Batys shekarasyn Patshalyq Reseyden janyn sala qorghap, kózining tirisinde basqynshylardy qazaq jerine kirgizbedi.  

Kýni býginge deyin orysshyl tarihshylarymyz satqyn etip kórsetken Ábilqayyr búl jaryq dýniyening eshqanday qyzyghyn kórmey, 40 jyl boyy attan týspegen, barlyq ómirin orys imperiyasymen soghysta ótkizgen, kózining tirisinde qazaqtyng tyrnaqtay jerin de bermegen, kerisinshe qazaq jerin orys-kazak, qalmaqtardan tazartyp, qazaq shekarasyn Oiyldan Jayyqqa ysyrghan úly qolbasshy bolyp tabylady. «Ol (Ábilqayyr han) qazaqtyng Jayyqtan ózen suy sarqylghansha airylmaytynyn mәlimdep, «Orynbor ólkesining 1 Petri» Nepluevting «jeke dúshpany» jәne orys patshasynyng «qas jauy» atandy. (Beybit Qoyshybaev jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty).

Sodan beri ýsh ghasyrgha juyq uaqyt ótse de basynda patsha chinovnikterimen, keyinnen solardyng jolyn qughan «izbasarlarynyn» auzymen Ábilqayyr atamyzdyng atyna әr týrli jalalar jabylyp, jansaq pikirlerge jol berilip keledi.

Mine tәuelsizdik alghanymyzgha da shiyrek ghasyrgha tayap qalypty. Osy jyldary tarihymyzdy týgendeude tarihshy-ghalymdarymyz birshama keleli ister atqarypty. Zertteu qorytyndylary Ábilqayyr atamyzdy qaralap jýrgenderding pikirlerining negizsiz ekendigin aiqyn kórsetude.

Ábilqayyr atamyzdy óz zamany qarghaghan da, qaralaghan da joq. Olar ony qazirgi keybir «bilgishter» aitqanday emes, kerisinshe jasady. Osy kýngi aitylyp jýrgen «qaralaulardyn» aldyn alu ýshin Ábilqayyr atamyzdyng esimining syrtyna K-700 bulidozerimen iyterseng de, eng myqty zenbirekpen, tipti yadrolyq qarumen atqylasang da qúlamaytynday etip «qorghan» salyp ketti. Ol Ábilqayyr atamyzdyng atyna tirkelip aitylatyn «Qazy jәne bahadýr han» degen sóz. Ol búl ataqtardy eshkimnen súrap, ne satyp alghan joq.

Sol siyaqty, Úly Atalarymyz onyng atyn Arqadaghy úzyndyghy úlanghayyr aimaqtaghy «Qalmaqqyrylghan» degen jer atauyna, sonyng ýstimen aghatyn «Ábilqayyr ózeninin» atauyna, Shu men Talas ózenderining arasynda «Ábilqayyr dalasy» atauyna, taghy osyndaghy eki «Qalmaq qyrylghan» degen jer atauyna, Qaratau qoynauyndaghy «Ábilqayyr búlaghy» atauyna, Al Balqashtyng ontýstigindegi әigili Anyraqay shayqasy ótken ónirde, Ilege taqauyraqta – Hantau, odan Shugha qaray sozylyp jatqan «Ábilqayyr jaly» degen tau atauyna jәne Taraz oblysy, Túrar Rysqúlov audanyndaghy bir eldi mekenge «Ábilqayyr» eldi mekeni dep, mәngi óshpestey etip jazyp ketipti. Oghan búl ataqtardy da, sol jerdegi el, jer-su ataularynda sol kezdegi halyq berdi.

Búl «qorghandy» qúlatu tek qana Úly Jaratushy – Alladan bolmasa adam balasynyng qolynan kelmeydi. Men Sizderding bәrinizge osyghan toqtaghandarynyzdy qalar edim.

Mynau neshe qabat «qorghan»:       

1. Ábilqayyr dalasy

2. Ábilqayyr ózeni

3. Ábilqayyr búlaghy

4. Ábilqayyr tauy (Atam Qazaq songhy mynjyldyq ta tau atyn tek qana eki adamgha bergen. Birinshisi Shynghys tauy – qazaqtyng úly qaghany Shynghyshan atamyzgha, ekinshisi Shynghys qaghannyng tikeley úrpaghy osy Ábilqayyrgha hangha. Búl eng myqty «qorghandardyn» qataryna jatady). Atam Qazaq ta tau atyn iyemdenuden artyq úlyqtaudy joq dese de bolady.

5. Ábilqayyr eldi mekeni

6. Ábilqayyr han

7. Ábilqayyr bas qolbasshy. Kez kelgen memlekette Elbasynan basqa adam bas qolbasshy bola almaydy. Kýni býginde de bas qolbasshymyz Elbasymyz emes pe? Ásirese, soghys jaghdayynda bar biylik tek qana bir basshynyng qolynda bolatynyna qanday dau bar.

8. Ábilqayyr Qazy (a. Qazaq atamnyng atyna layyq úly túlghasy (Oghan da Áz Jәnibek, Áz Tәuke siyaqty laqap (maqtau) esim bergen); ә. Biylik aitushy (qazylyq etushi).

9. Ábilqayyr bahadýr (El biyleushi, batyr adam).

Qazaq tarihynda býkil qazaqqa әigili  bahadýr han ataghyn alghandar sausaqpen sanarlyqtay.  «Bahadýr» termiyni Atam qazaq ta negizinen әskery lauazym, әskery ataq, jaujýrek batyr qolbasshy maghynasynda qoldanylady. Mysaly:

-  Osynday ataqtar aty әlemge әigili  Shynghyshannyng әkesi Esugey bahadýrge;

- Alshyn Jalantós bahadýrge; Qazaq batyry, әskerbasy, Samarqan әmiri. Jalantós Seyitqúly HVII-HVIII ghasyrlarda ómir sýrgen Áyteke biyding atasy bolyp keledi. Salqam Jәngirge kómekke baratyn osy atamyz.

- Soghys ónerining qas sheberi, Aziyanyng qas tarihshysy, Aziya elderi tilderin óte jaqsy mengergen "Týrik shejiresi" atty aty әlemge әigili kitaptyng avtory, Shynghys hannyng tikeley úrpaghy Ábilghazy bahadýr hangha;

- Áygili «Jeti Jarghyny» dýniyege әkelip, el ishine «qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan zaman» ornatqan Áz Tәuke bahadýr hangha;  Áz (Az) qazaq degen atpen býgingi kýnge jetken Úly elding týp atasy. Búnday madaqqa ie bolghandar  sausaqpen sanarlyqtay: Áz Nauryz, Áz Týrik, Áz Zahir (Beybarys súltan), Áz Jәnibek t.t.

- Taghy biri osy biz әngimelep otyrghan basty keyipkerimiz basynda Kishi jýz hany, keyinnen agha han ataghyn alghan, kóz ashqannan beri qazaqtyng sol zamandaghy barlyq jauymen jaghalasyp, orys, bashqúrt, týrikpen, hiua joryqtarynda jaujýrek minezimen, jekpe-jekte qarsy kelgendi er ýstinde qaldyrmaytyn әbjildigimen, nayzagerligimen hәm mergendigimen danqy tarap, daryndy qolbasshy retinde tanylghan  Ábilqayyr hangha  berilgen. Sol zamannyng adamdary ony asa qúrmettep, oghan Ábilqayyr Múhambet qazy bahadýr han degen madaq at bergen. Ábilqayyrgha (qazaq sarbazdarynyng bas qolbasshysyna) bahadýr degen ataqpen birge "Qazy" (Áz ben Qazy sinonim sózder), yaghny Qazaq atamnyng bel balasy degen madaq ataqty da qosyp bergen.  Ózderiniz kórip otyrghanday múnday ataqty iyemdengender de sausaqpen sanarlyqtay. Bas qolbasshy, búl qazirgishe aitqanda Elbasy degen sóz.

Esugey dýniyeni dýr silkindirgen Shynghys qaghannyng әkesi bolsa, Áz Jәnibek han, Ábilghazy bahadýr han,  Áz Tәuke bahadýr han,  Ábilqayyr Múhambet qazy bahadýr handar Shynghyshannyng tikeley úrpaqtary bolyp tabylady.  

10. Ábilqayyr Agha han

11.  Osy ónirlerlegi «Qalmaqqyrylghan» degen jer ataulary.

12. Elimizding kóptegen eldi mekenderinde Ábilqayyr han atynda kósheler, múrajaylar, eskertkishter  t.t. bar.

 Búryn-sondy qazaq ta (sol Ábilqayyr zamanynan beri) bir adamgha mynaday qúrmet kórsetilui bolyp kórgen emes.

Tarih taghlymy: Tarihy túlghalardyng enbegin әdil baghalau ýshin, sol zamannyng kózimen qaraghanymyz lәzim.

Qazaqtyng orysqa bodan bolghanyna Ábilqayyr han kinәli emes. Nayza, qylysh, aibalta, shoqpar, sadaq, ishinara «jarty saghatsyz atylmaytyn» bilteli myltyqpen qarulanghan Qazaq qolynyn, zenbirek jәne vintovkamen qarulanghan Patshalyq Resey әskerine  qarsy túrar qauqary bolmady. Jalpy, jenister men jenilisterding negizgi sebebin «ghylym men bilimnen» izdesek dúrysy osy bolady. Sóz týsinetin jandar ýshin búl daugha jatpaydy.

 Tarih taghlymy:  Múny Úly Atalarymyz «Bilekti birdi, bilimdi myndy jyghar» degen maqalmen ósiyet etip ketken.  Býgingi úrpaqqa osy ósiyetti basshylyqqa alu lәzim.

 ÁBILQAYYR MÚHAMBET QAZY BAHADÝR HANDY qaralaudy toqtatatyn uaqyt jetti.

Múhambetkәrim Qojyrbayúly,

Manghystau

Abai.kz