ابىلقايىر مۇحامبەت قازى ءباھادۇر حان 200 جىلعا سوزىلعان جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزىلگەن وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى ايقاستارىنا باس قولباسشىلىق جاساپ جەڭىسپەن قورىتىندىلادى. ەلىمىزدىڭ باتىس شەكاراسىن پاتشالىق رەسەيدەن جانىن سالا قورعاپ، كوزىنىڭ تىرىسىندە باسقىنشىلاردى قازاق جەرىنە كىرگىزبەدى.  

كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىسشىل تاريحشىلارىمىز ساتقىن ەتىپ كورسەتكەن ابىلقايىر بۇل جارىق دۇنيەنىڭ ەشقانداي قىزىعىن كورمەي، 40 جىل بويى اتتان تۇسپەگەن، بارلىق ءومىرىن ورىس يمپەرياسىمەن سوعىستا وتكىزگەن، كوزىنىڭ تىرىسىندە قازاقتىڭ تىرناقتاي جەرىن دە بەرمەگەن، كەرىسىنشە قازاق جەرىن ورىس-كازاك، قالماقتاردان تازارتىپ، قازاق شەكاراسىن ويىلدان جايىققا ىسىرعان ۇلى قولباسشى بولىپ تابىلادى. «ول (ابىلقايىر حان) قازاقتىڭ جايىقتان وزەن سۋى سارقىلعانشا ايرىلمايتىنىن مالىمدەپ، «ورىنبور ولكەسىنىڭ 1 پەترى» نەپليۋەۆتىڭ «جەكە دۇشپانى» جانە ورىس پاتشاسىنىڭ «قاس جاۋى» اتاندى. (بەيبىت قويشىباەۆ جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى).

سودان بەرى ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە باسىندا پاتشا چينوۆنيكتەرىمەن، كەيىننەن سولاردىڭ جولىن قۋعان ء«ىزباسارلارىنىڭ» اۋزىمەن ابىلقايىر اتامىزدىڭ اتىنا ءار ءتۇرلى جالالار جابىلىپ، جاڭساق پىكىرلەرگە جول بەرىلىپ كەلەدى.

مىنە تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا دا شيرەك عاسىرعا تاياپ قالىپتى. وسى جىلدارى تاريحىمىزدى تۇگەندەۋدە تاريحشى-عالىمدارىمىز ءبىرشاما كەلەلى ىستەر اتقارىپتى. زەرتتەۋ قورىتىندىلارى ابىلقايىر اتامىزدى قارالاپ جۇرگەندەردىڭ پىكىرلەرىنىڭ نەگىزسىز ەكەندىگىن ايقىن كورسەتۋدە.

ابىلقايىر اتامىزدى ءوز زامانى قارعاعان دا، قارالاعان دا جوق. ولار ونى قازىرگى كەيبىر «بىلگىشتەر» ايتقانداي ەمەس، كەرىسىنشە جاسادى. وسى كۇنگى ايتىلىپ جۇرگەن «قارالاۋلاردىڭ» الدىن الۋ ءۇشىن ابىلقايىر اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ سىرتىنا ك-700 بۋلدوزەرىمەن يتەرسەڭ دە، ەڭ مىقتى زەڭبىرەكپەن، ءتىپتى يادرولىق قارۋمەن اتقىلاساڭ دا قۇلامايتىنداي ەتىپ «قورعان» سالىپ كەتتى. ول ابىلقايىر اتامىزدىڭ اتىنا تىركەلىپ ايتىلاتىن «قازى جانە ءباھادۇر حان» دەگەن ءسوز. ول بۇل اتاقتاردى ەشكىمنەن سۇراپ، نە ساتىپ العان جوق.

سول سياقتى، ۇلى اتالارىمىز ونىڭ اتىن ارقاداعى ۇزىندىعى ۇلانعايىر ايماقتاعى «قالماققىرىلعان» دەگەن جەر اتاۋىنا، سونىڭ ۇستىمەن اعاتىن «ابىلقايىر وزەنىنىڭ» اتاۋىنا، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اراسىندا «ابىلقايىر دالاسى» اتاۋىنا، تاعى وسىنداعى ەكى «قالماق قىرىلعان» دەگەن جەر اتاۋىنا، قاراتاۋ قويناۋىنداعى «ابىلقايىر بۇلاعى» اتاۋىنا، ال بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايگىلى اڭىراقاي شايقاسى وتكەن وڭىردە، ىلەگە تاقاۋىراقتا – حانتاۋ، ودان شۋعا قاراي سوزىلىپ جاتقان «ابىلقايىر جالى» دەگەن تاۋ اتاۋىنا جانە تاراز وبلىسى، تۇرار رىسقۇلوۆ اۋدانىنداعى ءبىر ەلدى مەكەنگە «ابىلقايىر» ەلدى مەكەنى دەپ، ماڭگى وشپەستەي ەتىپ جازىپ كەتىپتى. وعان بۇل اتاقتاردى دا، سول جەردەگى ەل، جەر-سۋ اتاۋلارىندا سول كەزدەگى حالىق بەردى.

بۇل «قورعاندى» قۇلاتۋ تەك قانا ۇلى جاراتۋشى – اللادان بولماسا ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. مەن سىزدەردىڭ بارىڭىزگە وسىعان توقتاعاندارىڭىزدى قالار ەدىم.

مىناۋ نەشە قابات «قورعان»:       

1. ابىلقايىر دالاسى

2. ابىلقايىر وزەنى

3. ابىلقايىر بۇلاعى

4. ابىلقايىر تاۋى (اتام قازاق سوڭعى مىڭجىلدىق تا تاۋ اتىن تەك قانا ەكى ادامعا بەرگەن. ءبىرىنشىسى شىڭعىس تاۋى – قازاقتىڭ ۇلى قاعانى شىڭعىسحان اتامىزعا، ەكىنشىسى شىڭعىس قاعاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى وسى ابىلقايىرعا حانعا. بۇل ەڭ مىقتى «قورعانداردىڭ» قاتارىنا جاتادى). اتام قازاق تا تاۋ اتىن يەمدەنۋدەن ارتىق ۇلىقتاۋدى جوق دەسە دە بولادى.

5. ابىلقايىر ەلدى مەكەنى

6. ابىلقايىر حان

7. ابىلقايىر باس قولباسشى. كەز كەلگەن مەملەكەتتە ەلباسىنان باسقا ادام باس قولباسشى بولا المايدى. كۇنى بۇگىندە دە باس قولباسشىمىز ەلباسىمىز ەمەس پە؟ اسىرەسە، سوعىس جاعدايىندا بار بيلىك تەك قانا ءبىر باسشىنىڭ قولىندا بولاتىنىنا قانداي داۋ بار.

8. ابىلقايىر قازى (ا. قازاق اتامنىڭ اتىنا لايىق ۇلى تۇلعاسى (وعان دا ءاز جانىبەك، ءاز تاۋكە سياقتى لاقاپ (ماقتاۋ) ەسىم بەرگەن); ءا. بيلىك ايتۋشى (قازىلىق ەتۋشى).

9. ابىلقايىر ءباھادۇر (ەل بيلەۋشى، باتىر ادام).

قازاق تاريحىندا بۇكىل قازاققا ايگىلى  ءباھادۇر حان اتاعىن العاندار ساۋساقپەن سانارلىقتاي.  ء«باھادۇر» تەرمينى اتام قازاق تا نەگىزىنەن اسكەري لاۋازىم، اسكەري اتاق، جاۋجۇرەك باتىر قولباسشى ماعىناسىندا قولدانىلادى. مىسالى:

-  وسىنداي اتاقتار اتى الەمگە ايگىلى  شىڭعىسحاننىڭ اكەسى ەسۋگەي باحادۇرگە;

- الشىن ءجالاڭتوس باحادۇرگە; قازاق باتىرى، اسكەرباسى، سامارقان ءامىرى. ءجالاڭتوس سەيىتقۇلى حVII-حVIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ايتەكە ءبيدىڭ اتاسى بولىپ كەلەدى. سالقام جاڭگىرگە كومەككە باراتىن وسى اتامىز.

- سوعىس ونەرىنىڭ قاس شەبەرى، ازيانىڭ قاس تاريحشىسى، ازيا ەلدەرى تىلدەرىن وتە جاقسى مەڭگەرگەن "تۇرىك شەجىرەسى" اتتى اتى الەمگە ايگىلى كىتاپتىڭ اۆتورى، شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ابىلعازى ءباھادۇر حانعا;

- ايگىلى «جەتى جارعىنى» دۇنيەگە اكەلىپ، ەل ىشىنە «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان» ورناتقان ءاز تاۋكە ءباھادۇر حانعا;  ءاز (از) قازاق دەگەن اتپەن بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن ۇلى ەلدىڭ ءتۇپ اتاسى. بۇنداي ماداققا يە بولعاندار  ساۋساقپەن سانارلىقتاي: ءاز ناۋرىز، ءاز تۇرىك، ءاز زاحير (بەيبارىس سۇلتان), ءاز جانىبەك ت.ت.

- تاعى ءبىرى وسى ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان باستى كەيىپكەرىمىز باسىندا كىشى ءجۇز حانى، كەيىننەن اعا حان اتاعىن العان، كوز اشقاننان بەرى قازاقتىڭ سول زامانداعى بارلىق جاۋىمەن جاعالاسىپ، ورىس، باشقۇرت، تۇرىكپەن، حيۋا جورىقتارىندا جاۋجۇرەك مىنەزىمەن، جەكپە-جەكتە قارسى كەلگەندى ەر ۇستىندە قالدىرمايتىن ابجىلدىگىمەن، نايزاگەرلىگىمەن ءھام مەرگەندىگىمەن داڭقى تاراپ، دارىندى قولباسشى رەتىندە تانىلعان  ابىلقايىر حانعا  بەرىلگەن. سول زاماننىڭ ادامدارى ونى اسا قۇرمەتتەپ، وعان ابىلقايىر مۇحامبەت قازى ءباھادۇر حان دەگەن ماداق ات بەرگەن. ابىلقايىرعا (قازاق ساربازدارىنىڭ باس قولباسشىسىنا) ءباھادۇر دەگەن اتاقپەن بىرگە "قازى" ء(از بەن قازى سينونيم سوزدەر), ياعني قازاق اتامنىڭ بەل بالاسى دەگەن ماداق اتاقتى دا قوسىپ بەرگەن.  وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي مۇنداي اتاقتى يەمدەنگەندەر دە ساۋساقپەن سانارلىقتاي. باس قولباسشى، بۇل قازىرگىشە ايتقاندا ەلباسى دەگەن ءسوز.

ەسۋگەي دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن شىڭعىس قاعاننىڭ اكەسى بولسا، ءاز جانىبەك حان، ابىلعازى ءباھادۇر حان،  ءاز تاۋكە ءباھادۇر حان،  ابىلقايىر مۇحامبەت قازى ءباھادۇر حاندار شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى.  

10. ابىلقايىر اعا حان

11.  وسى وڭىرلەرلەگى «قالماققىرىلعان» دەگەن جەر اتاۋلارى.

12. ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن ەلدى مەكەندەرىندە ابىلقايىر حان اتىندا كوشەلەر، مۇراجايلار، ەسكەرتكىشتەر  ت.ت. بار.

 بۇرىن-سوڭدى قازاق تا (سول ابىلقايىر زامانىنان بەرى) ءبىر ادامعا مىناداي قۇرمەت كورسەتىلۋى بولىپ كورگەن ەمەس.

تاريح تاعلىمى: تاريحي تۇلعالاردىڭ ەڭبەگىن ءادىل باعالاۋ ءۇشىن، سول زاماننىڭ كوزىمەن قاراعانىمىز ءلازىم.

قازاقتىڭ ورىسقا بودان بولعانىنا ابىلقايىر حان كىنالى ەمەس. نايزا، قىلىش، ايبالتا، شوقپار، ساداق، ءىشىنارا «جارتى ساعاتسىز اتىلمايتىن» بىلتەلى مىلتىقپەن قارۋلانعان قازاق قولىنىڭ، زەڭبىرەك جانە ۆينتوۆكامەن قارۋلانعان پاتشالىق رەسەي اسكەرىنە  قارسى تۇرار قاۋقارى بولمادى. جالپى، جەڭىستەر مەن جەڭىلىستەردىڭ نەگىزگى سەبەبىن «عىلىم مەن بىلىمنەن» ىزدەسەك دۇرىسى وسى بولادى. ءسوز تۇسىنەتىن جاندار ءۇشىن بۇل داۋعا جاتپايدى.

 تاريح تاعلىمى:  مۇنى ۇلى اتالارىمىز «بىلەكتى ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار» دەگەن ماقالمەن وسيەت ەتىپ كەتكەن.  بۇگىنگى ۇرپاققا وسى وسيەتتى باسشىلىققا الۋ ءلازىم.

 ابىلقايىر مۇحامبەت قازى ءباھادۇر حاندى قارالاۋدى توقتاتاتىن ۋاقىت جەتتى.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى،

ماڭعىستاۋ

Abai.kz