(C. Dali. Mәngilik júmbaq)

Ol býkir edi...

Tuadan býkir emes, jýre kele býkir boldy. Jeti-segiz jasqa tolghanda qu jauyryn ortasy barmaqtay bolyp tompayyp óse bastady. Bozbala shaqqa jetkende qos jauyryn arasyna bitken shemirshek nardyng órkeshindey jalqy jaldanyp aldy.

Sol kezden azan shaqyryp qoyghan Amanbol aty kómeski tartyp, Býkir atana bastady. Býkirligin bildirmeymin dep, búl beyshara ne istemedi? Biraq eshtene shyqpady. Bala órkesh shemirshek qayynday qatayyp, etjendi sýiekke ainaldy.

Mektepte býkir kit turaly oqyghannan keyin ózin sol bir su maqúlyghy siyaqty sezingeni de ras. Synyptas partalastary mazaghyna qorlanudan góri túnghysh ret kókireginde bir jasyryn tanyrqau, kitke úqsaspyn dep tәkaparsu sezimi oyandy. Osy bir óliara sezim múny namystanu kýiiginen, qor sezinu súmdyghynan saqtandyrdy da... Qúday jaratqan kemistigin jasyryp baghugha tyrysyp, basyn kekjiytip, keudesin ata qazday shalqaq ústaytyn boldy. Kele-kele tәkapparlana adymdau boyyna sinisti, bolmysyna júghysty jýriske úlasty.

Amanbol aty Almatyda birjola óshti. «Býkir» aty múny biletin el-júrt arasynda qalypty esimge ainaldy. «Asa talanty suretshi» atandy.

Býkir suretshi edi...

Suretshi bolghanda da klassikalyq maghynadaghy suret salmaydy. Qaydaghy bir abstraktili suretter syzady. Onyng tereng astaryn ózi bolmasa, kez kelgen adam týsinip jarytpaydy. Arasynda kubizm de bar... Al songhy on jylda tarihy polotno salugha talpynyp jýr.

Tarihy tuyndylar tudyru ýshin grek mifotarihynan bastap, әlem tarihyna sholu jasap, orys pen qazaq, qytay men qalmaq tarihyna deyin aqtarugha tyrysqan. Sonyng arqasynda qoghamgha degen kózqarasy ózgerip, әlemdik dýniyetanymy kenidi. Qazaq qoghamyna degen qorash sezim payda bolyp, oghan kónili tolmastyq oy basynda beleng aldy.

Qazir qazaq tarihy men qazaq qoghamyna kónili qonyltaqsu seziminen be, ýlken tarihy polotnolardy qalay syzsam, qalay halyqqa jetkizsem degen úshqyr oilary maza bermeydi. Ony eshkimning oiyna kelmestey etip surettesem dep, ishtey shiryqqan izdenis ýstinde irkilip qalghan.

Al, irkilis – ishki jau... Qúday ishki jaudan saqtasyn! Ishki jau bas kóterse, jan-dýniyeng jútap, kóniling qúlazyp, ómirde qúlshynysyng toqtap, ónerde toqyrap qalasyn. Toqyradym degenshe, óldim degeysin... Óz-ózine ógeysin.

Al ziyaly adamnyng óz-ózine ógey bolghany – qoghamgha da ógey bolghany, qoghamdy da ógeysingeni. Ógeylik – ishmerezdik. Búl býkirding ishinde qoghammen kelispes oilar biraq tolyp jatyr ghoy. Sol dýniyelerdi jaryqqa shygharyp ketse, armany joq. Tek tәnirisi jýzege asyrsyn, sandal sanasy mýmkindik bersin!

 

 

* * *

 

 

Býkir býgin de Óner akademiyasynan kónilsiz oraldy.

Keyingi kezde dәris beru degendi tauyp alyp edi. Ózine de sol kerek. Áytpese ishti intelliygent kórinip tynysh jýre  berse, múnda kimning kózghúny bar. Mayly boyauyn maylap, mayly sorpasyn toylap degendey... Ziyaly qauym atauly shet qaqqan emes. Biylik tizginin ústaghan top ta talantyn tanyp, syrt tepken jeri joq. Býkir degen aty bolmasa, «Býkirdey daryn joq» degen daqpyrt dýrildep túr. Toy-tomalaqta tórden oryn búiyrady.

Bәrin býldirgen – studentter.

Osy jastargha ne joq. Býirekten siraq shygharyp jýrgenderi.

– Siz bizge «ónertanu emes – ómirtanu» deysiz, – dep әne bireu úzyn siraq, qoy kózdi súrsha qyz sypsyng ete qalghany. Sola-aq eken ózgeler de shu ete týsti.

– IYә, ómirdi tanyndar! – degen búl. – Ómirdi tanymay, ónerdi tany almaysyndar. Qaytalap aitam, ýlken óner ýlken ómir sýruden, kýrdeli taghdyr keshuden tuady... Úly suretshilerding bәri de tragediya men komediyany bastan keshken. Onsyz úly shygharma tumaydy, úly tvorchestvo jasalmaydy.

– Siz de súmdyq taghdyr keshtiniz be?

– Bilmeymin, – dedi búl oilanyp. – Mening fizionomiyam aityp túrghan joq pa?!

– Keshiriniz!

– Keshirim súraudyng qajeti joq. Oghan mening etim ólip ketken. Qúday býkir qylyp jaratqan son, oghan tek razy bolmasqa amal joq... Syrtyng býkir bolsa – bolsyn, ishing býkir bolmasyn, – dep bir toqtaghan.

– Siz, «úly halyqtarda ghana úly óner tuady» deysiz. Sonda qalay, qazaq sekildi az halyqta úly óner joq demeksiz be?

– Men dәp solay degem joq... Biraq úly suretshiler úly halyqtarda kóp. Úly suretshiler múrasynan, úly halyqtar ómirinen ýlgi alyndar. Ýireninder!

– Úlylyq pen úly óner qazir iri halyqtarda óship jatyr. Ólip barady... Óner de auugha tiyis. Úsaq halyqtargha týbi auady, – dedi bir student bilgishsinip.

– Bәri mýmkin! – dep búl kelise saldy.

Shәkirtpen daulasqysy da kelmedi. Týbin qaza berse, múnyng týpki oiyna boylap, artyn ashudan ketәri emes búlar. Eriksiz auzyn tyiyp, jiyegin jiyp ústaugha tyrysqan.

Oghan biraq býgingi internetpen qarulanghan jas toqtay ma? Toqtamaydy.

– Aghay, – degen bir qyz bala syzylyp, – boydaq deydi ghoy sizdi.

Sol-aq eken ekinshi bir sylqym:

– Úlynyzdy detdomgha ótkizip jibergen deydi, ras pa? – dep qaldy.

Búl qapelimde ne derin bilmey daghdardy...

Qútqarghanda – qonyrau dauysy qútqardy. Esikten qalay ata jónelgenin ózi de bilmey qaldy. Sonynda sylq-sylq kýlip, bylq-bylq basyp student qyzdar shulap jatty.

Bәrine kinәli – Mәskeude birge oqyghan Baysary. Ol – әdebiyetshi. Lomonosov atyndaghy uniyversiytetti bitirgen. Qazaqstandyq jerlester retinde aralasyp túrghan. Býginde akademik atandy. Ekeui týidey qúrdas. Qyryqtyng qyrqasyna ilikti.

Sol búghan songhy jyldary jany ashyghansyp, úrpaqsyz ótemising dep, qyrshanqy tilimen qyrshyp alyp jýretin. Aqyry Oksana atty orys әielmen tanystyryp tyndy.

Oksana otyzdardan endi asqan, ýrip auyzgha salghanday kelinshek eken. Eki balanyng anasy. Ishkish kýieuinen erterekte ajyrasyp ketipti. Baysary onymen kelisip te qoyypty. On myng dollargha qúrsaq ana bolugha kóndirip әkepti.

Baysary:

– Qazir dayyn analyq úryqtar satylady, – degen. – Alys auyldan kelgen student qyzdarmen sóiles. Olar eki-ýsh jýz dollargha analyq úryghyn satady. Mandayynan shertip jýrip tandap al. Qazir talaylar sonday onay jolmen úrpaqty bolyp jatyr. Byltyr jalghyz úly nemere sýidirip ýlgermey, qaytys bolyp ketken bir professor shal tura sonday jolmen úrpaqty boldy. Qazir qúrsaq ana men analyq úryq degen su tegin... Erkekke úrpaq kerek.

– Qazaqqa she? – dep qaldy búl da.

– Qazaqqa da úrpaq kerek. Bizdey az halyqqa búl bir taptyrmas amal bolyp túr. Qúdaydyng bergeni.

– Qúdaydyng bergeni me, әlde qúdaydyng úrghany ma? Ony da uaqyt kórsetedi.

– Uaqytqa siltep keregi joq. Qazir progmatikter zamany. Dýnie janalyqtarynan qalyspay, algha tarta beru kerek. Sonda ghana órkeniyet kóshinen qalmaymyz, – dep dilmarsydy Baysary.

– IYә, – degen Býkir, – kóshten qalsaq – qazaq qúridy. Dýniyede damyghan tehnologiyanyng bәrin iygerip, paydalanuymyz kerek. Al qúrsaq ana jolyn, tem, bolee... Áli qúrsaq anasyz kýn joq deytin uaqyt keledi. Erkek ataulynyng úryqtaryn alyp, qazaqty miday aralastyru qajet... Qazaq kóbeyse, memleket te kýshti bolmay ma?! Jalpy, neke-meke, neke-teke degen dalbasanyng týkke qajeti joq. Adamdardyng óz tandauyna jol beru kerek. Kez kelgen súlu qyzdyn, aqyldy ananyn, jigerli erkektin, kýshti jigitting úryghyn kolbada saqtay otyryp, qúrsaq anada qayta týletu kerek... Qúrsaq analardy memleket qamqorlyqqa alyp, olardyng jatyryna memlekettik strahovaniya jasap, tipti enbekaqy tólegen abzal. Mine, sonda demografiya mәselesi de onay sheshiledi. Úryqty әkelerdi de úmytpau kerek. Úryghyn olar da qymbatqa satu kerek. Dýniyedegi eng baghaly, eng qymbat – deni sau úryq... Naghyz demokratiyalyq qogham degen osy. 

– Sen tipten әriden oilap kettin, – degen Baysary. – Sonda jatyrda jandanghanmen, sәby men ana bir-birine jat bolyp shyghady ghoy. Jat degen jaman.

– Ei, Baysary! Búl kýnde bәri de bir-birine jat... Býkil әlem múhittaghy balyqtay aralasyp jatqanda, qazaqtyng jattyghy ne, tәiiri! Jat bolsa da jan iyesi... Esesine ózge últtardy, jat memleket pen halyqtardy jatsynbaytyn bolady. Bizge keregi de sol emes pe?! Qazaq ózdi-ózi jatbauyr bolsyn, biraq jatqa qúraq úshsyn... degen úran úryp túrghan kezen. Endeshe, Saryarqanyng dalasyna jan-jaqtan qúiylyp jatqan jattardy jatyrqamaytyn jatjandy úrpaq kerek. Ony tek qúrsaq ana jatyry ghana sheshe alady.

– Jatbauyr jatyr deshi?!

– Jatjatyr... Jatjatyr qazaq problemasyn birjolata sheship beredi.

– Qoy, qaydaghy joqty aitpa, Býkir!.. – dep, Baysary endi ózi shoshyp qalghan. – Jatjatyryng ne pәle?! Odan da Oksanamen oinap-kýl. Kórding ghoy, óte súlu әiel... Intelliygentnaya. Ol da seni únatyp qalghan sekildi. «Býkir adamdar kýdis jylqylar siyaqty beldi bolady» deydi. «Dosynyz da qabaghat quatty shyghar» deydi. Úrghashynyng aty – úrghashy, emes pe?! Sende oiy baryn maghan ashyq sezdirdi.

– Men emes, kókeyin tesken on myng dollar ghoy, – dep búl kirjing ete qaldy.

– Áriyne, aqsha da kerek, «Býkir aighyr» da kerek, – dep, Baysary emin-jarqyn kýlgen.

Baysary súmnyng tilegi oryndaldy...

Búl Oksanadan ilikken qútpanday aiyryla almay qaldy. Ayaghy qúrday jorghalaytyn boldy. Qolamtaday qyzuly, qyzday qylyqty jas әiel tәnin talmausyratyp, janyn jaylandyryp jiberdi. Búryn әiel zatymen anda-sanda aqshagha ghana eseppen kezdesip jýrgeni jay ghana tirlik eken. Oksana ekeui bir-birine erli-zayyptylarday berile sýiip, berile kýidi. Dýn-dýnie Býkir ýshin qazanday tónkerilip týsti.

Býkirding beli bosaghan sayyn belbeui de bosady. Oksana qúrsaq qúnyn on mynnan jiyrma bes myng dollargha deyin op-onay kóterip, ekeuara notariuspen zandy týrde bekitip tastady. Keshikpey Oksananyng jatjatyry múnyng student qyzdan eki jýz kók qaghazgha satyp alghan úryqpen jandanghan sarqyndy embriondy jútyp aldy.

Arada toghyz ay toghyz kýndey bop óte shyqty...

Býkir shekesi torsyqtay úldy boldy...

Barlyq qiyndyq sәby dýniyege kelgen song bastaldy ghoy. Jas sәbiyding «jýzine de qaramaymyn» degen sózinde Oksana túrdy. Tua sala tiksinip, keshe ghana shenberek atqan qarny qysyr jylanday tartylysymen, emhanadan ýiine tayyp otyrdy. Býkir nәresteni shyryldatyp ózi tapqanday, qúshaqtap qala berdi. El jaqtan tughan-tuysqa sóz salyp edi, seksennen asyp, selkildep otyrghan anasynan ózge elp etken jan joq. Eki kýnde egiz balaly bolghanday, esi shyghyp-aq ketti.

Baysary da at izin salmay qoydy...Ol biraq ne isteydi? Jazyghy – jalpyldap jýrip úrpaqty qylghany ma?! 

Al aqyr dýnie Býkir ýshin búldandy da qaldy. Jylaghan jandy uantatyn kókmúnar Alatau da, múnayghan jandy quantatyn kóktúman Almaty da múnyng kónil kýiin serpilte almady. «Janbolat» dep esim qoyghan jabysqaq ta Býkirding janyn jedi. Jalghyzdyqty jar tútqan suretshige sәby sor boldy.

Ári-sәri bolyp jatqanynda ayaq astynan alystaghy audan ortalyghynan artynyp-tartynyp anasy kelgen bir top adammen... Quanyshtarynda shek joq. Býkirding qos bólmeli pәteri yrdu-dyrdu әngime men buy búrqyraghan asqa toldy. Shiykókpeden múny kәri anasy men kenje inisi qútqardy ghoy. Kelin birden sәby Janbolatty bauyryna basty. «Bir jarym jasqa jetkenshe jetkizip bereyik» dep alyp ketti.

Búl taghy da soqa basy sopiyp qala berdi. Sәbiyin súraghandargha «detdomgha» ótkize saldym dep qitygha qalatyn. Býgin endi sol sorly uәj studentter auzymen ainalyp ózin tauypty.

Sózge daua joq.

 

 

* * *

 

 

Qalanyng qaq ortasyndaghy sheberhanasyna keldi. Sheberhana Suretshiler ýiining jetinshi qabatynda edi.

Qabyrghany tútas alyp túrghan eski aghash jaqtauly, qos qabat әinekti kir-kir terezeni ashty. Alataugha qaraghan kýngey bettegi terezeden kóktemning salqyn lebi lap qoydy. Býkirding tynysy da ashylyp sala berdi.

– Týuh, pәtshaghar! – dedi ishtey: «Bәri qúryp ketsinshi! Bir kýngi kәusar auagha jetpeydi ghoy... Úmytayynshy! Ámir Temir әmirshini ayaqtayyn!» dep oilady.

Býkir mayly boyauyn ezip, aghash jaqtaugha kerilgen keneptegi suretke kelip ýnildi. Úzyny eki qúlashtay, eni qúlash jarym polotno birshama ayaqtalyp qalghan edi.

Surette otqa oranghan әlem ortasynda qap-qara arghymaqqa minip, qarakók sauyt jamylyp, eki úzyn nayzamen eki dúshpanyn at ýstinen audara týirep túrghan әigili Ámir beynelengen. Ong qolymen handar kiyetin aiyr qalpaqty bir handy, sol qolymen súltandar kiyetin eltiri bórikti bir súltandy týirepti. Aq sapty nayza handy, jasyl sapty nayza súltandy at ýstinen audaryp barady. Han Saryarqanyng sary dalasyna qaray jantaysa, súltan kók teniz shetindegi ay kýmbezdi qamal týbine qisaya qúlap barady.

Ýsheui de sústy. Kózderi suyq. Ýrey, qorqynysh degennen ada. Ýsheuining de ezuinde ajalmen oinaghan bir suyq jymiys bar... Qarakók arghymaqpen tik shaptyrta sekirtip, úzyn sapty nayzalaryn qos dúshpanyna tiregen úly qolbasshynyng tu syrtynda órt jalyny kókjiyekti jauyp, kók aspangha sheyin torlap alypty.

Býkir ózining suretine razy-qosh kónilmen masayray bir kýldi. Erden kóterilip, ýzengige tabanyn shirene tirenip, bar salmaghymen nayzalaryn úmsyna engizgen Ámir Temir dulyghasynyng shashaghyn qanyqtau qylyp boyay bastady. Sarala shashaqqa әr kirgize týsti.

Osy bir sәt aqyryn ghana esik qaghyldy. Býkir suretin shyghyr arqyly túghyr basynan teris ainaldyra saldy.

Baysary eken...

Ol asyghys aman-saulyq súrasyp kirip kele jatqanda, iyghymen ýlken suret shetin qaghyp ketip, boyauy qanyq polotno janaryna jarq etip shaghylghany.

– Oh! – dedi ol oqys tanqalyp: – Ghajap! Ghajap!

Býkir jaqtyrmay qaldy. Dәl bir úrlyghy ashylyp qalghanday qysyldy.

– Áli ayaqtalghan joq, – dep suretin ainaldyra bergende, Baysary bileginen myty ústap, suretti teris búrghyzbady.

– Toqta! Toqtashy! – dep ózeuredi. – Shedevr. Eki qolymen eki birdey jauyn jayratyp túrghan bahadýrdi birinshi kóruim... Keremet! Múnday da bolady eken, tura miftik qaharman!

– Jә, boldy! Kózing toysa – boldy...

– Ói, Býkir, dosym-au! Búrynghy abstrakt suretterindi bilmeymin, al myna miftik obrazyng shedevr ekeni dau joq. Kóz tiymesin dep qoryqpa! Mening janarym jalynsyz...

– Qoy. Qaydaghy shedevr? Miftik obraz da emes. Kәdimgi Ámir Temir ghoy.

– O, qúdiret! Aqsaq Temir me? IYә, iyә!.. Dәl ózi. Temirding Toqtamys handy óltirip jatqany... O, Alla! Anau teniz shetindegi aily qamal týbinde ajal qúshyp jatqan – Bayazit súltan... Sonyng ózi saqaly qaughaday. Stambol men Qarateniz, Saryarqanyng seleuli dalasy... Qúday-au, qalay dәl tapqansyn?! Qalay bir polotnogha syidyryp jebirgensin? Jo-joq, sen geniysin, Býkir. Qyryq beste baq qondy saghan, baq!..

Býkirdi Baysary qúshaqtay alyp, qaruly qúshaghyna qysyp-qysyp qoydy.

– Kiltin tauypsyn, bauyrym! – dep, Baysary qayta-qayta qaray berdi. – Kiltin tapqansyn. Súmdyq! Ýsh qoshqardyng basyn bir suretke qalay syidyryp jibergensin?.. Sen tarihty da jaqsy biletin bop shyqtyng ghoy. Mynau sonyng dәleli.

– Kiltin Ámir Temirding ózi tapty, – dedi Býkir de endi óktemsip, Baysary sózine semirip. – Sheber, men emes – Ámir... Ol eki dúshpanyn da op-onay jer jastandyrghan ghoy. Birin – Úlytauda, birin – Stambolda.

– Ýsheui de biraq bir týrikting úrpaghy... Tek sol arasy ghana jangha batady, – dedi Baysary. – Dúshpandaryn tany almaghan... Tanymaghan.

– Tanymaghan ba? Tanytpaghan ba? – Býkir qarsy saual tastap, oghan ózi jauap berdi. – Menim she, Ámir Temir padishah tanymaghan, әri dúshpandary tanytpaghan... Toqtamys han da, Bayazit súltan da jaulyq jasasam dep, jer jastanghan.

– Býkir, sureting súmdyq bir jaydy ashyp túr, – dedi Baysary kóp biletinin bildirgisi kelip. – Bile bilgen adamgha Ámir Temir týrkilerding maqtanatyn qaharmany emes, týrkilerdi qas dúshpandarynyng aldynda jyghyp, jer tizerletip bergen antiqaharman...

– Men olay dep oilamaymyn. Toqtamys ta, Bayazit te sybaghasyn dúrys alghan. Ekeui de úly Ámirge qarsy shyghyp, esirip ketken.

– Qatelesesin, – dedi Baysary. – Ol Sovet Odaghynyng ótirik tarihshylarynyng anyzy... Aqiqatty býrkegeni. Orys, qytay jәne Europanyng qylmystaryn jasyru ýshin oilap tapqan jalghan qaueseti.

– Sonda seniki qaueset emes, aqiqat eken ghoy, – dep kekete qaldy Býkir.

– Aqiqat deu qiyn. Biraq mening qisynym shyndyqqa bir taman jaqyn, – dep Baysary da dәleldemek boldy. – Ózing oilashy, Altyn Ordany Toqtamys han, Mogholstandy Ámir Temir, Europanyng teng jartysyn Bayazit súltan – ýsheui әlemning jartysyn biylep túr. Ýsheuin alar jau joq. «Bizdi alatyn dau joq dep, bizden myqty jau joq dep» túrghan olardan orysyng da, qytayyng da, Europang da zәreqúty qashyp ýreylengen... Áygili Rim Papasy Kremlimen jalghasyp, Mәskeu Bejinmen sóz baylasyp, kók semserli týrkilerden qútyludyng jolyn qarastyrghan. Tynshy jiberip, satqyndardy júmsap, ýsheuining basyn bir qazangha syimastay qylyp qyrqystyrghan... Dýniyeni titiretken týrkining qos kókjalyn arystan Ámir Temirding qolymen jayratqan da, al onyng ózine qytay tynshylary arqyly u bergize salghan. Sóitip, bar mәseleni op-onay sheshken... Mine, sodan beri týrki úlysynyng úly baghy basynan taydy. Tayghyzghan – alys-qiys jaulary, óz qolymen taydyrghan – Ámir Temir. Óitkeni ol – Shynghys qaghanday shynar túlgha emes edi... Bolashaq búldyr zamangha kóregendik pen kemel oilylyq jasay almady. Aqyry, ata-babalarymyz azap shekti, keleshek úrpaqtary dúshpandaryna kiriptar boldy.

Býkir oilanyp qaldy.

– ... Sen kiltin dúrys tapqansyn, dostym, – dedi Baysary. – Ámirding týrki qandastaryn túqyrtugha kelgende ailasy jetse de, olardyng әlem aldyndaghy bedelining biyik boluyna kelgende aqyly jetpegen.

– Tantypsyn! – dedi kenet Býkir dýr silkinip. – Tantypsyn! – Taghy qaytalady. – Qyzghanyp túrsyng ghoy... Qyzghanba! Búl – eshkim salmaghan suret. Álemde joq. Al, Ámir Temir – әlem moyyndaghan túlgha.

– Álem qanisher dep moyyndaghan.

– Ottama! – dep, Býkir oqys qalsh-qalsh etti.

Baysary qyzaraqtap, sóz taba almay qaldy. Auzyna:

– Toqtamys – Saryarqanyng jerinde jatyr. Onyng qazaq dalasynyng qaq tórinde jatuynyng ózi bizge ruh beredi... Al qanisher Temir qayda?

– Toqtat! Ámir Temir qanisher bolsa, Abylay han da qanisher. Ol jonghar júrtyn qyryp tastaghan. Al Kenesary – qaraqshy... – dedi Býkir auzynan týkirigi shashyrap. – ... qyrghyzdardy baryp shapqan.

– Ol qazaqty da shapqan, – dedi Baysary da tistenip. – Satqyn qazaq pen tórelerdi de ayamaghan. Kim ýshin? Ózi ýshin be? Joq. El ýshin. Qazaq handyghy – qazaq memleketi ýshin... Sen aljyma, Býkir! Oiyng qanday býkir edi... Tiling de tiken.

– Handyq... memleket deysin. Qaydaghy memleket? Handyq qúryp qanshalyqty qarq boldyq. Bizding handar han emes – qanqúmarlar... Ózara qyrqysty. Qyryldy. Halyqty ýsh jýzge bóldi... El de qyrylyp joyyldy. Toz-toz boldyq. Topyraq jaladyq. Orysty panaladyq. Sonyng arqasynda aman qaldyq. Bizde memleket bolghan joq...

– Ottapsyn! Orys otarlady. Iritki saldy. Qytay qidalady. Jonghardan arylghan jerdi jaulap aldy. Sening janaghy aitqanynnyng bәri – Shoyynbaev pen Masanovtyng sandyraghy ghoy... Sanandy sandaltyp tastaghan eken.

– Shoyynyndy da, Masandy da oqyghan joqpyn. Orys pen әlem tarihyn audara-tónkere qarap shyqqannan keyin týigenim... Al olar maghan deyin sonday oy týigen qazaq azamattary bolsa, molodes! Olar da Qazaqstan azamattary... Ózgeshe oilaugha iymeet pravo. Tem, bolee, qazaqtar!

– Qazaqtan sadagha ketsin! – dep Baysary zyghyrdany qaynady. – Sen mektepti oryssha oqyghandyqtan da osynday marginal bop shyqqansyn.

– Men tarihty osy tarihy suretti salu ýshin oqydym... Ózim ýshin oqydym, – dep qasardy Býkir de. – Óner ýshin oqydym... Marginal da adam.

– Teris oqyghansyn.

– Ámir Temir oqytty, – dedi Býkir shyn kónilimen.

– Ámir Temir onbay qateleskenin Qytaygha joryqqa ketip bara jatqanda biraq bilgen. Barmaghyn shaynaghan... Kesh edi. Seni de qazir qatelesuge alyp kelip túr.

– Joq. Qatelese qoygham joq.

– Qasaryspa! – dep Baysary qatqyl dauys kóterdi.

– Qasarysam! Ol az desen, kez kelgen ziyaly intelliygent óz últyn, mәdeniyetin, óneri men әdebiyet, tarihyn jaqsy bilu bylay túrsyn, onyng kemshiligi men artta qalghanyn bilu kerek. Syn kózben qarauy tiyis. Mine, mening prinsiypim.

– Óte jaqsy. Biraq oiyng búzyq, niyeting aram...

– Ne desen, o de... Qazaq handyghynyng bes jýz elu jyldyghyn toylaymyz deymiz. Ol bes jýz eluden әlde qayda әri... Al Kerey men Jәnibek han emes, Ábilqayyr hannan bólingen separatister... Separatist súltandar.

– Jap auzyndy, aqymaq!

– Shamyna tiydi me? Ha-ha-ha!.. Olar da anau Donbasta býlik salyp jatqan orys separatisteri siyaqty. Odan da Ábilqayyr hanmen tize qosyp, kóshpeli ózbektermen birige otyryp, qyrghyz ben tәjik, týrkimendi qanatynyng astyna alu kerek edi. Qazir ózbek otyz milliongha jetti... Biz she? Tútas Týrkistan bolyp, Resey imperiyasy sekildi býrkitshe basyp otyrar edik. Sonda bizge orys ta, qytay da qoqanday almas edi. Europa men AQSh-ta bayqap sóileser edi. Baylyghyna bas súgha almas edi.

– Oi, shirkin-ay! Sen suretshi emes, senator bolsanshy!

– Bolsam nesi bar?! Bolam. Býkirligim ghana jol bermey jýr... Býkirding de kýni tuar.

– Kýning tumay-aq qoysyn!

– Kýnim tusa, kýlli qazaqty hristiyangha kirgizer em...

– Astapyralla!

– Qoryqpa! Qazir qanshama qazaq. «Isa mәsih núry» dep shoqynyp ketken... Qanshamasy salafiyt, uahabiyt, taghy tolyp jatqan iyt-bit degenge erip jýr ghoy. Al hristiyandar tútas. Qazaq hristiyangha kirse, qyrghyz ben ózbek te enedi. Tәjik pen týrkimen de shet qalmaydy. Qazaqtyng arqasynda Ortalyq Aziya Isa payghambar jolyn «haq jol» dep ústanyp, islam fundamentalizmi degen indetten aulaq qonar edik.

– Niyeting qanday nas edi, – dep Baysary jeydesining jaghasyn ústap, úshyn tistep-tistep qoydy.

– Tiste! Tiste! Jaghandy emes, jaghyndy tisteysing әli...

– Tәit, kәpir!

– Qatelesesin. Men kәpir emes, myna qaptaghan sheneuniktering kәpir... Jemqorlyq – kәpirlik. Olar ózining shuyn jegen qorqaulardan da asyp týsti qazir. Aqsha dese, anasyn, tughan balasyn satady. Dinin satu týk emes... Sheneunik hristiyangha bet búrsa, biylikti paydalana otyryp, halyqty da aunata salugha bolady. Kýni keshe emes pe, kommunist atauly jalpaq júrtty ateist qylyp jibergeni. Qyzmet pen mәnsap ýshin atqaminer atauly, ataq pen maqtan ýshin ghalym men zalym atauly qúday joq dep qúlday jorghalaghany... Bәri jabylyp jýrip qúdaysyz qogham ornatqany. Tap býgin de solay. Onday soyqandy salu da onay.

– Armanyng qanday kәzzap... – Baysary bulyghyp qaldy. – Ay, Býkir, Býkir! Sendey súmnan saqtasyn!

– Bizding qogham – qisyq ainada sәulelengen synyq qogham...

– Qoghamdy qisyq-qynyr qylyp jýrgen sen sekildi býkirler.

– Meyli, – dedi Býkir, – býkir qogham-aq bolsyn. Ony týzeu ýshin ainany syndyru kerek. Qoghamnyng aqiqat siqyn kóresin. Sonda janynnan shoshyrsyn. Qazaq qoghamy men qazaq ómirining jasyrylghan qan-josa jamaly jalghan dýniyeden týnilter... Sonda kórer edim, Baysary, sening sorly keyip-kespirindi! Naghyz býkirlikti tanyr edin.

– Tanymay-aq qoydym. Qara aspandy sugha aldyrmashy... El aman, júrt tynysh.

– Júrtyng beygham, júttan shyqqanday jýdeu... Sony da kórmeymisin, – dedi Býkir.

– Ol Europa men AQSh-ta da bar, – Baysary basu bildirdi. – Men seni momyn, ziyaly dep jýrsem, ishinde it ólip jatyr eken ghoy.

– Ol it óli emes – tiri... Tek syrtqa shygha almay, qor bolyp úlyp otyr. Ha-ha! –Býkir arsyzdana kýldi.

– Saytan alsyn seni, saytan alghyr!

– Saytan meni ghana emes, elding aqyl-esin alghan, – dedi Býkir. – Biz «ES»-ke eliktey almaymyz, kórshige elikteymiz. Eliktemeske amalymyz da joq. Eliktetpey, sonynan ertpey, qanatynyng astyna almay qoymaydy. «Kóp qorqytady, tereng batyrady». Al biz azbyz... Demek, úly elding úly tilin, úly dinin de qabyldaugha tura keledi. Sonda ghana dilimiz týzeledi... Men tilin de, dinin de qabyl aldym. Endi dilim onalary sózsiz. Ana sәby úlymdy da erteng anamnan alyp kelip, solay tәrbiyelemekpin. Shoqyndyramyn!..

– Ol oiyng jýzege aspas, – dedi Baysary. – Úlyng qazaq ekeni ras bolsa, qazaqtyng qalybyn saqtap qalar.

– Sen qanshama shamdansang da, osy aitqanym aitqan. Ósiyet etem úrpaghyma! Solay tәrbiyeleymin. Tәrbiyege kónbeydi degenning tilin kesem degen Abay da. Tәrbiyeley berem. Úly halyqtardyng úly iydeyalaryn sinirem. Kishkentay ghana qazaqtyng emes, kóp halyqtyng – úly halyqtyng úly bolghany abzal. Ózim siyaqty ógeylik... býkirlik... toqaldan tughanday shetqaqpay kórmese eken deymin. Sen ne bilesin?

– Saghan daua joq eken. Úlylyq auruyna shaldyghypsyn. Úryghyng basyna shauyp ketken... Betinnen aulaq! Sen siyaqty kóbeymesin! – dep shoshyndy Baysary.

– A-a, biz kóppiz... Keshegi Kenes zamany kóbeytip ketken. Sender býgin otay almaysyndar. Tamyry teren. Mәskeuden tartylyp jatyr... Ol tamyrdy týbimen suyryp ala almaysyndar. IYә, iyә! Anau qytaydaghy qazaq jastarynyng ishinde alyp imperiyada ómir sýrgisi keletinder kóp eken. Olar da qoydyng shashylghan bir uys qúmalaghynday qazaqtyng azamaty bolghansha, ajdaha túrpatty alyp memleketting azamaty bolghan artyq desedi eken. Juan elde juan jep, juan iship, juan adam bolghan jón de ghoy... Oghan sen ne istey alasyn, Baysary? Ha-ha-ha!

– Tfu, laghnet! Ishing las qoy... Aulaq! Aulaq!

Baysary jetinshi qabattan liftimen zulay týsip, Suretshiler ýiining esigi aldyna qalay atyp shyqqanyn týsinbey qaldy.

Kókek kýni may tonghysyz. Keudesin kere dem aldy. Alataugha qarady.

Kóz aldyna biraq alyp Alataudyng aipara kelbetinde sәulelengen Ámir Temirding at ýstindegi sústy beynesi keldi. Baysary oqys tiksinip qaldy... Atyshuly túlghanyng tau tósindegi kesek keskini menmúndalap túrsa da, oiyna «Ámir Temirding qateligi» degen dereksiz oy orala berdi.

Al Býkir bolsa, Baysary dosynyng auzyn baqasha ashtyrghanyna myrs-myrs kýlip, qolyna ústaghan qylqalamymen salghan suretine bir jaqyndap, bir alystap, qyzygha da qyzghana qaraydy. Qos jauyryn ortasyndaghy óskeleng órkeshi shymyrlap, kónil kýii kóterile berdi. Onyng túla boyyna ghayyptan quat qúiyp, sanasyna serpin bergen qara oily shabyt jemtik kórgen qaraqústay qanattandyra týsken edi.

Abai.kz