Euraziyalyq ekonomikalyq odaq (EAEO)  ayasynda ortaq valuta engizu turaly bastamalar kóterilip, sybystar alghash shygha bastaghan kezde qazaqstandyq sayasatkerler men qúzyrly mekeme basshylyqtary búny teriske shygharghan bolatyn. Qazaqstan Preziydentining ózi  memleketimizding tәuelsizdigine qater tóndiretin kez kelgen odaqtan bir-aq kýnde shyghyp ketemiz degen edi.

Engizilui mýmkin degen ortaq valutadan biz bas tartqanymyzben, odaqtasymyz olay oilamaytyn siyaqty. Reseylik sayasatker Leonid Sluskiy EAEO elderi ýshin ortaq valutanyng әzirlenip jatqany turaly Reseyding «Euraziya» arnasyna súhbat bergen.

Tipti, deputat EAEO elderi ýshin ortaq valuta engizu júmystary bayau bolsa da jýrip jatqanyn aityp, valutany «euraz» dep ataugha úsynys jasaghan. Búl turaly qazaqstandyq nur.kz sayty RIA Novostiyge silteme jasay otyryp habarlaydy (http://www.nur.kz/kk/951305-reseylik-deputat-eaeo-elderi-arasynd.html).

«Jaqyn arada bizde ortaq eseptesu birligi bolady. Qazir bankter óz júmystaryn jalghastyruda. Búl 2011 jyly onay kóringenimen shyn mәnisinde kýrdeli júmys bolyp shyqty. Daghdarys faktory da әser etude. Biraq búl qajet dýniye, sondyqtan júmys jalghasuda. Erte me, kesh pe, ortaq valuta payda boluy tiyis. Ony engizu ýshin bәrin retteu onay bolmaydy. Al valutany qalay atalatynyna keler bolsaq, ony kóremiz. Bәlkim, «euraz». Aqyldasatyn bolamyz», — deydi Sluskiy Birinshi arnadaghy “Pozner” baghdarlamasyna bergen súhbatynda.

Búl taqyrypty negizinen reseylik sayasatkerler men Kremli manayyn toruyldaghan lauazym iyeleri kóbirek qozghaytyny belgili. Ol týsinikti de, óitkeni olardyng kókeyinde búrynghy imperiyalyq kóshbasshylyqqa qol jetkizu túrghany týsinikti. Olardyng oiynsha, býginde júmys istep túrghan Kedendik odaq pen (KO) Euraziyalyq ekonomikalyq qoghamdastyq (EurAzEQ) alda qúrylatyn Euraziyalyq odaqqa alyp baratyn saty bolsa, әlgi odaq qúrylghan jaghdayda ortaq parlament, ortaq aqsha jýiesining qajettigi óz-ózinen tuyndamaq. Al búl odaqtyng qojayyny Mәskeu bolatynyn sayasatshylar jarysa jazuda. Imperiyany kóksegenderding týpki oiy osyghan kelip sayady. Búlardyng osy ansaghan oilary iske asa qalsa, EurAzEQ pen KO-gha mýshe Qazaqstan men Belorussiyanyng tәuelsizdigi kózden búl-búl úshuy әbden mýmkin. Búl Putin tizginindegi Reseyding ortaq valuta shygharu arqyly jeke-dara sayasat jýrgizudi kózdeytin pighyly ekeni týsinikti.

Aytpaqshy,  ortaq valutagha qatysty  ótkende Últtyq kәsipkerler palatasy basqarma tóraghasynyng orynbasary Rahym Oshaqbaev myrza «sypsyn» sózge bylay dep songhy nýkte qoyghan bolatyn. «Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev Euraziyalyq ekonomikalyq odaq sayasy odaq emes, ol – taza ekonomikalyq odaq dep ashyq mәlimdegen bolatyn. Sondyqtan da mening búl mәselege qatysty naqty kózqarasym – odaqqa mýshe elder aumaghyna ortaq valuta engizu jónindegi bastamanyng dәl qazirgi kezde de, aldaghy uaqytta da eshqanday manyzdylyghy joq» degen Oshaqbaevtyng sózinen keyin kónilimiz jaylanyp edi.  Alaydy aqparat kenistiginde reseylikterding shabuyldaryna tosqauyl bolmay túrghany ókinishti. Jogharydaghy Sulskiyding sózderinen keyin, EAEO elderi ayasynda ortaq valuta turaly bastamanyng dereksiz daqpyrt emes ekendigin týsingendey boldyq.  Putinning ortaq valuta iydeyasyna qatysty qazaqstandyq sayasatkerler ne deydi?

Sayasatker Rasul Júmaly Týrkistan gazetine bergen súhbatynda «Resey ortaq degendi ózimdiki dep týsinedi» dep tújyrym jasaghan.

Rasul Júmaly, sayasatker:

– Birinshiden, kez kelgen memleketting tәuelsiz, derbes ekendigin tanytatyn birneshe belgisi bar. Sonyng basty jәne negizgi belgisi – últtyq valutasy. Tengeden airylu – Qazaqstandy ekonomikalyq qarjylyq derbestiginen aiyrugha әkep soghady. Ekonomikasy men qarjy sektoryna qojalyq ete almay otyrghan memleketting qanday sayasy egemendigi bolady? Ekinshiden, ortaq valuta Reseyding bayaghydan bergi armany. Kezinde, 1993 jyly Kenes Odaghy ydyraghannan keyin Qazaqstan rubli zonasynan en songhy bolyp shyqty. Ol kezde Resey Qazaqstandy aldap, ózining qúnsyzdanghan rublin berip, sansyz tauardy aldy. Búl Qazaqstannyng sayasy erik-jigerining әlsizdigin tanytsa kerek. Endi biz sol kezdegi qiyn jaghdayymyzdy úmytyp kettik te, qaytadan sol qoragha kiruge dayyndala bastadyq. Memlekettik Dumanyng viyse-spiykeri Matviyenko «Ortaq aqparattyq kenistik degenimiz, qazaq mektepterine tarih oqulyghyn bizding mamandardyng jazyp beruimen jýzege asady» dedi. Ortaq valuta turaly da sony aituymyz kerek. Qazir oghan әrtýrli ataular úsynyp jýr ghoy, «Altyn», «euraz» degen siyaqty. Aty qalay atalsa da, ol rubli bolyp qala bermek. Nege? Óitkeni aqshany basyp shygharatyn emissiyalyq ortalyq bәribir Mәskeude bolady. Yaghni, biz ishki, syrtqy ekonomikalyq sayasattan airylamyz degen sóz. Tipti, qazirgi tengening qúnsyzdanuy, oghan degen halyq senimining tómendeui de – qoldan jasalghan arandatu sekildi kórinedi de túrady.  

Týiin: Euraziyalyq ekonomikalyq odaq qúryla salghan kezde, Resey Preziydenti Vladimir Putin ortaq valuta mәselesin ortagha tastady. Alayda búl kezde Nazarbaev ta, Lukashenko da óre týregelip, ortaq valutadan bas tartty. Dәlirek aitsaq, keyinge shegerip qoydy. Keybir qarjylyq qiyndyqtar beleng alghan tústa Putin valuta mәselesine ainalyp soqty. Alayda búl joly odaqqa keyin qosylghan Armeniya qarsylyq bildirdi. Armeniya Ortalyq bankting tóraghasy Artur Djavadyan EEK kelisimderine sәikes ortaq valuta turaly 2025-jylgha deyin mәsele kóteruge bolmaydy dedi. Djavadyan «EAEO-daghy әriptesterimen aqyldasa otyryp, búl mәsele keminde 30-40 jyl uaqytty qajet etedi degen toqtamgha kelgen» dep kesip aitty.

Euraziyalyq odaqqa qosylghaly beri Resey rubliine degen tәueldilik artty. Dollardy rublimen teng dәrejede ústamasa ekonomikamyz qúldyraytyn dәrejege jettik. Tek bir aqiqaty – últtyq valutasyz, tengesiz Qazaqstannyng bolashaghy joq. Demek, Qazaqstan tәuelsizdigine alandaugha әbden  negiz bar.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz