ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق (ەاەو)  اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ تۋرالى باستامالار كوتەرىلىپ، سىبىستار العاش شىعا باستاعان كەزدە قازاقستاندىق ساياساتكەرلەر مەن قۇزىرلى مەكەمە باسشىلىقتارى بۇنى تەرىسكە شىعارعان بولاتىن. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ءوزى  مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن كەز كەلگەن وداقتان ءبىر-اق كۇندە شىعىپ كەتەمىز دەگەن ەدى.

ەنگىزىلۋى مۇمكىن دەگەن ورتاق ۆاليۋتادان ءبىز باس تارتقانىمىزبەن، وداقتاسىمىز ولاي ويلامايتىن سياقتى. رەسەيلىك ساياساتكەر لەونيد سلۋتسكي ەاەو ەلدەرى ءۇشىن ورتاق ۆاليۋتانىڭ ازىرلەنىپ جاتقانى تۋرالى رەسەيدىڭ «ەۋرازيا» ارناسىنا سۇحبات بەرگەن.

ءتىپتى، دەپۋتات ەاەو ەلدەرى ءۇشىن ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ جۇمىستارى باياۋ بولسا دا ءجۇرىپ جاتقانىن ايتىپ، ۆاليۋتانى «ەۋراز» دەپ اتاۋعا ۇسىنىس جاساعان. بۇل تۋرالى قازاقستاندىق nur.kz سايتى ريا نوۆوستيگە سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى (http://www.nur.kz/kk/951305-reseylik-deputat-eaeo-elderi-arasynd.html).

«جاقىن ارادا بىزدە ورتاق ەسەپتەسۋ بىرلىگى بولادى. قازىر بانكتەر ءوز جۇمىستارىن جالعاستىرۋدا. بۇل 2011 جىلى وڭاي كورىنگەنىمەن شىن مانىسىندە كۇردەلى جۇمىس بولىپ شىقتى. داعدارىس فاكتورى دا اسەر ەتۋدە. بىراق بۇل قاجەت دۇنيە، سوندىقتان جۇمىس جالعاسۋدا. ەرتە مە، كەش پە، ورتاق ۆاليۋتا پايدا بولۋى ءتيىس. ونى ەنگىزۋ ءۇشىن ءبارىن رەتتەۋ وڭاي بولمايدى. ال ۆاليۋتانى قالاي اتالاتىنىنا كەلەر بولساق، ونى كورەمىز. بالكىم، «ەۋراز». اقىلداساتىن بولامىز»، — دەيدى سلۋتسكي ءبىرىنشى ارناداعى “پوزنەر” باعدارلاماسىنا بەرگەن سۇحباتىندا.

بۇل تاقىرىپتى نەگىزىنەن رەسەيلىك ساياساتكەرلەر مەن كرەمل ماڭايىن تورۋىلداعان لاۋازىم يەلەرى كوبىرەك قوزعايتىنى بەلگىلى. ول تۇسىنىكتى دە، ويتكەنى ولاردىڭ كوكەيىندە بۇرىنعى يمپەريالىق كوشباسشىلىققا قول جەتكىزۋ تۇرعانى تۇسىنىكتى. ولاردىڭ ويىنشا، بۇگىندە جۇمىس ىستەپ تۇرعان كەدەندىك وداق پەن (كو) ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قوعامداستىق (ەۋرازەق) الدا قۇرىلاتىن ەۋرازيالىق وداققا الىپ باراتىن ساتى بولسا، الگى وداق قۇرىلعان جاعدايدا ورتاق پارلامەنت، ورتاق اقشا جۇيەسىنىڭ قاجەتتىگى ءوز-وزىنەن تۋىنداماق. ال بۇل وداقتىڭ قوجايىنى ماسكەۋ بولاتىنىن ساياساتشىلار جارىسا جازۋدا. يمپەريانى كوكسەگەندەردىڭ تۇپكى ويى وسىعان كەلىپ سايادى. بۇلاردىڭ وسى اڭساعان ويلارى ىسكە اسا قالسا، ەۋرازەق پەن كو-عا مۇشە قازاقستان مەن بەلورۋسسيانىڭ تاۋەلسىزدىگى كوزدەن بۇل-بۇل ۇشۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل پۋتين تىزگىنىندەگى رەسەيدىڭ ورتاق ۆاليۋتا شىعارۋ ارقىلى جەكە-دارا ساياسات جۇرگىزۋدى كوزدەيتىن پيعىلى ەكەنى تۇسىنىكتى.

ايتپاقشى،  ورتاق ۆاليۋتاعا قاتىستى  وتكەندە ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى راحىم وشاقباەۆ مىرزا «سىپسىڭ» سوزگە بىلاي دەپ سوڭعى نۇكتە قويعان بولاتىن. «مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ساياسي وداق ەمەس، ول – تازا ەكونوميكالىق وداق دەپ اشىق مالىمدەگەن بولاتىن. سوندىقتان دا مەنىڭ بۇل ماسەلەگە قاتىستى ناقتى كوزقاراسىم – وداققا مۇشە ەلدەر اۋماعىنا ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ جونىندەگى باستامانىڭ ءدال قازىرگى كەزدە دە، الداعى ۋاقىتتا دا ەشقانداي ماڭىزدىلىعى جوق» دەگەن وشاقباەۆتىڭ سوزىنەن كەيىن كوڭىلىمىز جايلانىپ ەدى.  الايدى اقپارات كەڭىستىگىندە رەسەيلىكتەردىڭ شابۋىلدارىنا توسقاۋىل بولماي تۇرعانى وكىنىشتى. جوعارىداعى سۋلتسكيدىڭ سوزدەرىنەن كەيىن، ەاەو ەلدەرى اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا تۋرالى باستامانىڭ دەرەكسىز داقپىرت ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنگەندەي بولدىق.  ءپۋتيننىڭ ورتاق ۆاليۋتا يدەياسىنا قاتىستى قازاقستاندىق ساياساتكەرلەر نە دەيدى؟

ساياساتكەر راسۋل جۇمالى تۇركىستان گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا «رەسەي ورتاق دەگەندى وزىمدىكى دەپ تۇسىنەدى» دەپ تۇجىرىم جاساعان.

راسۋل جۇمالى، ساياساتكەر:

– بىرىنشىدەن، كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىز، دەربەس ەكەندىگىن تانىتاتىن بىرنەشە بەلگىسى بار. سونىڭ باستى جانە نەگىزگى بەلگىسى – ۇلتتىق ۆاليۋتاسى. تەڭگەدەن ايرىلۋ – قازاقستاندى ەكونوميكالىق قارجىلىق دەربەستىگىنەن ايىرۋعا اكەپ سوعادى. ەكونوميكاسى مەن قارجى سەكتورىنا قوجالىق ەتە الماي وتىرعان مەملەكەتتىڭ قانداي ساياسي ەگەمەندىگى بولادى؟ ەكىنشىدەن، ورتاق ۆاليۋتا رەسەيدىڭ باياعىدان بەرگى ارمانى. كەزىندە، 1993 جىلى كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن قازاقستان رۋبل زوناسىنان ەڭ سوڭعى بولىپ شىقتى. ول كەزدە رەسەي قازاقستاندى الداپ، ءوزىنىڭ قۇنسىزدانعان ءرۋبلىن بەرىپ، سانسىز تاۋاردى الدى. بۇل قازاقستاننىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرىنىڭ السىزدىگىن تانىتسا كەرەك. ەندى ءبىز سول كەزدەگى قيىن جاعدايىمىزدى ۇمىتىپ كەتتىك تە، قايتادان سول قوراعا كىرۋگە دايىندالا باستادىق. مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ۆيتسە-سپيكەرى ماتۆيەنكو «ورتاق اقپاراتتىق كەڭىستىك دەگەنىمىز، قازاق مەكتەپتەرىنە تاريح وقۋلىعىن ءبىزدىڭ مامانداردىڭ جازىپ بەرۋىمەن جۇزەگە اسادى» دەدى. ورتاق ۆاليۋتا تۋرالى دا سونى ايتۋىمىز كەرەك. قازىر وعان ءارتۇرلى اتاۋلار ۇسىنىپ ءجۇر عوي، «التىن»، «ەۋراز» دەگەن سياقتى. اتى قالاي اتالسا دا، ول رۋبل بولىپ قالا بەرمەك. نەگە؟ ويتكەنى اقشانى باسىپ شىعاراتىن ەميسسيالىق ورتالىق ءبارىبىر ماسكەۋدە بولادى. ياعني، ءبىز ىشكى، سىرتقى ەكونوميكالىق ساياساتتان ايرىلامىز دەگەن ءسوز. ءتىپتى، قازىرگى تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى، وعان دەگەن حالىق سەنىمىنىڭ تومەندەۋى دە – قولدان جاسالعان ارانداتۋ سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى.  

ءتۇيىن: ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرىلا سالعان كەزدە، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ورتاق ۆاليۋتا ماسەلەسىن ورتاعا تاستادى. الايدا بۇل كەزدە نازارباەۆ تا، لۋكاشەنكو دا ورە تۇرەگەلىپ، ورتاق ۆاليۋتادان باس تارتتى. دالىرەك ايتساق، كەيىنگە شەگەرىپ قويدى. كەيبىر قارجىلىق قيىندىقتار بەلەڭ العان تۇستا پۋتين ۆاليۋتا ماسەلەسىنە اينالىپ سوقتى. الايدا بۇل جولى وداققا كەيىن قوسىلعان ارمەنيا قارسىلىق ءبىلدىردى. ارمەنيا ورتالىق بانكتىڭ توراعاسى ارتۋر دجاۆاديان ەەك كەلىسىمدەرىنە سايكەس ورتاق ۆاليۋتا تۋرالى 2025-جىلعا دەيىن ماسەلە كوتەرۋگە بولمايدى دەدى. دجاۆاديان «ەاەو-داعى ارىپتەستەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ، بۇل ماسەلە كەمىندە 30-40 جىل ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى دەگەن توقتامعا كەلگەن» دەپ كەسىپ ايتتى.

ەۋرازيالىق وداققا قوسىلعالى بەرى رەسەي رۋبلىنە دەگەن تاۋەلدىلىك ارتتى. دوللاردى رۋبلمەن تەڭ دارەجەدە ۇستاماسا ەكونوميكامىز قۇلدىرايتىن دارەجەگە جەتتىك. تەك ءبىر اقيقاتى – ۇلتتىق ۆاليۋتاسىز، تەڭگەسىز قازاقستاننىڭ بولاشاعى جوق. دەمەك، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە الاڭداۋعا ابدەن  نەگىز بار.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz