«Asyly azghan zamanday,

Shóp tausyldy kóldegi,

Qús tausyldy kóldegi..»

Shortanbay aqyn

Zaman azdy ma? Adam búzyldy ma? Zamandy búzghan kim? Qanday is, qanday qulyq, qay ózgeristen son búrynghy zaman búzylugha ainaldy? Tabiyghat búrynghy qalpynda, zamandy búzghan adamdardyn búzyluynyn belgileri: búrynghylar aitqan berekesizdik, aramdyq, jat bauyr bolyp qaryndastan airylu.

- Bәse deymin-au, sodan eken ghoy auylgha qayta-qayta kelgishtep jýrgeni? I-im-m, solay de. ózine de sol kerek, bәlem! S-ó-ói-tip úshyp ketipti de. Sauap bolghan!

- Úshyp ketipti deydi?! Ne, qyzmetinen bosap qalyp pa? Ózi tipti tym «skromnyi» kóringisi keledi-au, sirә? Oiy-bo-o-y, bizben de ýlken kisilershe sóilesetinin qaytersin. Ýi-y, shikinim-ay, deseyshi! Á, qoyshy, ondaylar úzaqqa barushy ma edi? Ayaghy aspannan salbyrap týse qalmaghanyn shalqasynan týskende biler? Qyzmetinen de sóitip shalqaqtaymyn dep jýrip qúryghan ghoy ol?!..

Áldekimdi syrtynan sybap jatqan búlar bir mektepte, bir synypta oqyghan «qyryqtyng qyrqasyn» iyektep qalghan auyldyng býgingi «ýsh noyany». Bir synypta oqyghan úl-qyzdyng kópshiligi on jyldyqty tәmәmdaghan song qalagha oqugha ketken. Auyl-ýidi tónirektep ќalghandar – Maqsat, Sayat sosyn kәduilgi Dosbol shyraq. Mektep qabyrghasynda jýrgende sabaqty tym «jetik» oqyghandyqtan ba, әlde, Kenestik dәuir túsynda әkeleri dýrildep túrghan bir-bir mekemening bastyqtary bolghan song ba, әiteuir, mektepten әri qaray oqu qajet bolatyny turaly oilaghan emes-ti.  Oilasa da jazu, syzu dese kejegesi keyin tartatúghyn әdetteri oqugha yqylas qoydyrmaghan. Ol az bolghanday «SSSR» dep auyz toltyra aitqanda atynan at ýrketin Odaq tarady da bar pәleket sodan bastaldy ghoy. Bay men baqalshynyng arasy bezbenge týser shaq tudy. Qareketi barlar Tәshkent pen Pishpekting arasyn jol qyldy. Endi bireuler Almatyny bylay qoyyp, Reseyge ketip jatty sauda-sattyqpen ainalyspaqqa. Sharuashylyqtar taratylyp, ќara júmys tabylmaytyn boldy er azamatqa. Soqtalday jigitter kóne qúmyraday bolyp jer janghaq, piste satyp bazarda otyratúghyn boldy. Baydan qayyr bolmaghasyn shiyettey bala-shaghasyn ólmeli kempir-shalgha baqtyryp, dorbasyn asynyp әielder ketti ghúmyrynda istemegen kәsipting qamytyn kiyip. Taghdyrdyng tauqymeti tausylar ma? Kóne shiypәnerding ýstinde melshiyip jatatyn qonyr shabadannyng týbine tabaqtay dilomyn tyghyp tastap, auyl intelegensiyasy da lajsyzdan saudagerlikpen ainalysugha birjola bekingeli qashan? Áytse de «ýsh noyanynyzgha» ghana qyry ketken zamannyng syzy әser qyla almaghan.

Ángimeni bastaghan Sayat qúrdastaryna Erden qyzmetinen ketti dep otyrghan joq-ty. «Kórip-bilip, bayybyna baryp almay nege ghana lepire beredi eken osy shirkinder?»  - dep qynjyldy ishtey. Janynda otyrѓan ekeuge qaraghanda búl jigitting týisigi bar. Jogharghy oqu ornyn tәmәmday almaghany bolmasa, az-múz oigha týigeni, qala kórgeni jәne bar. Ózderi әngime qylyp otyrghan Erdenmen birge búl da oqugha ketip edi. Ákesining ýstinen domalaq aryz týsip, «jauapqa tartylatyn boldy»  deytin ekiúshtylaru habar qúlaghyna jetken song anasyna qolghabys tiygizbekke oquyn tastap, auylgha ќaytqan. Auylgha kelgesin әkesiniњ syilas dosy ózi basqaratyn zauytqa jqmysqa qabyldaghan. Qarapayym júmysshy bolyp isteytin. Qazir osy zauytta injener. Oquyn jalghastyrmaќ oiy da bolghan. Biraq túrmys-tirshilikting tauqymeti moyyn búrghyza qoymaghan. Ýilendi, balaly-shaghaly boldy. Ke-sheshesine de kóp qaraylady.

Ózimen-ózi әldenelerdi oilanyp ketken Sayat әligi ekeuge ishtey qynjylysyn sezdirgisi kelmegen. Ángimesin jaybaraqat әri qaray jalghady.

- Ou, sender ne aityp kettinder? Kim aitty senderge «Erden qyzmetinen úshypty» dep? Ol keshe Almatygha jedel úshyp ketti. Shúghyl shaqyrtu alypty. Týneugýni kezdeskende aitpap pa edi, «az ghana uaqytqa keldim»,  - dep.  - Sirә, qyzmeti jogharylaytyn bolar?!  – Kisining әngimesin ayaghyna deyin tyndaugha daghdylanbaghan Maqsat әdettegi úshqalaqtyghyna salyp Sayattyng sózin short kesti.

-  Qoy-ey, kim shaqyrtypty? Qanday qyzmetke auysar eken? Sonyn-aq joly bolghysh eken. Bizge onday eshtemesin sezdirmep edi,ә?  - Óne boyyn qyzghanyshtyng oty órtegeni me, әlde, ishimdikting әseri me, «búl qalay bolghany?» degendey, baqyrayyp Dosbolgha qaraghan. Ol da «kim biledi?» degen synay tanytyp iyghyn qiqang etkizdi de astynghy ernin qosa qyrshyp júlyp alarday auzyn qisaytty.

-  Qayyn júrty myqty bolar, sirә? Áytpese, myna zamanda kim óz kýshimen jogharylay alar deysin? Tipti bolmasa qoldaytyn adamy bolghany da. Onday kóteni diyirmen tasyn ainaldyryp otyrghan kókem bolsa menigh de kim bolarymdy kórer edinder. Qala túrmaq osy ózimizding auyldaghy újymnyng tóraghasy Molyqbay da «júmys joq!» - dep manayyna juytpay otyr emes pe?

-  O, milau! Molyqbay júmysty qaydan tauyp beredi saghan? Újymgha birikken ekensing tiyesili ýlesine qaray qareketindi qylasyng endi. Bayaghyday ayaqty aspangha kóterip ќoyyp, ailyq jazdyryp ala beretin zaman kelmeske ketti. Kózindi ashyp qara, shyraq! – dep dilmarsydy Dosbol.

-  Bayaghyda kókem sovhoz derektir bolyp túrghanda ýshinshi bólimshege basqarma etip júmysqa qoyyp edi. Ózdering de kórip jýrgen joqpysyndar, ýiine kýnde baram. Keshe keshkisin jәne bardym. «Shyraghym, ana Mәdiyding toyy ótken song kelshi ainalayyn, biraq ishpey kel» - deydi, ózi ómir boyy auzyna tatyp almaghanday. Jә, onysyn qoyshy, men beybaq ishpesem oiymdaghyny aita almaymyn. Býitip jýrip sirә, ýy bolyp ta jarytpaspyz! Qatyn qaladaghy aghasynykine ol ketti balalardy alyp.  – Tereng tynystap, auyr kýrsindi Dosbol. – Uy-y, qyry ketken múnday zamannyng әkesining auzyn! UH! Ózining jigersizdigine, qúlyqsyzdyghyna opyndy ishtey.

Ángimeleri qiyspaugha ainalghanyn anghara qoyghan Sayat: «Men ýige qaytayyn jigitter!» - degen synyptastarynan rúqsat súraghanday ynghay tanytyp. El auzynda «aqyl tóbe» atalyp ketken kóshening búryshynan endi az otyrsa aighay – shu shyghyp keterin ol jaqsy biledi. Ony әriyne, momaqan qozyday montiyp otyrghansyp-aq әdettegisinshe qyrshanqy tildi Maqsat bastaytyny anyq. Bótelkeles jan qimas dosy Dosbol qoshtay jóneledi. Búl – olardyng qashanghy әdeti.

-  E, nemene?! Bóten jerde túrsyng ba? Álde, әielinnen qorqasyng ba? Bayqaymyn, kýnde myng syltau aityp ketip qalasyn, bizdi syilamaysyn, ә?

   Elde joq әngimeni tauyp aitqanday kózi shaqshiyp ornynan Maqsat úshyp týregeldi. -  Jo-gha, ýidegi syrqat qaryndasyma alandap túrghanym ghoy. Dәri – dәrmek alugha qarajat izdep jýrgenimdi aittym emes pe mana? Qayta maghan qol úshyn berinder qaltalarynda azyraq tengelering bolsa! – dep  Sayat shynyn aityp aqtarylyp jatyr.

 - Mende soqyr tiyn da joq, Dosbolda bolmasa. Apasy pensiya alady, bәrimizge qaraghanda qolyna aqshany jii ústaytyn sol bolyp túr ghoy. Bir jartyny da әlginde Qalamqastyng ýiinen qaryzgha aldyq.

 - Aytady ekensin! Qazir apam pensiyasyn ózi baryp alatyn bolghan. Shal–kempirden tiyn súrap alu aqyretke baryp kelgenmen birdey. Onan da Molyqbaydan súrasanshy. IYә, sonyng dúrys.  – Ayaq astynan sap etip auzyna týse qalghan syltauyn ózining tapqyrlyghy dep úqqan sasyq oiyna mardymsyghan Dosbol újym bastyghy Molyqbay aqsha beretin zamany bolsa, Ámirqúldyng ýiinen bir jarty ala keluin tapsyryp qaludy da úmytpady. 

...IYә, «bireuge mal, endi bireuge jan qayghy» degen osy. Sóz shyghyn ghyp әligi ekeuine jaghdayyn beker-aq aityp túrghan eken-au?...

Sayat Molyqbaydyng ýiine kele jatyr. «Kisidegining kilti aspanda» demeushi me edi? Qalay bolar eken? Biraq, aghayyny ghoy, beretin shyghar? Bәlkim, jaghdayyn aityp týsindirse, meselin qaytarmas?! Búryn-sondy újym bastyghynyng ne kensesine, ne ýiine baryp kórmegen-di. Barmay-aq qoysa she? Qaytse de qarajat tauyp dәrigerge qaratady dep ýmittenip, janaryna jas ýiirilip qalghan qaryndasy búl qúr qol barsa, kónili basylyp qalmay ma? Ol Sayatqa ýmit artady ghoy. Joq, barady. Tәuekel!

JETI PERI

«Ústay ma dep bilegin,

Nyghaya ma dep jýregin,

Keyingi tughan balanyn,

Shashyn, múrtyn qoydyryp,

Búza ma dep renin,

Adyra qalghyr zamannyn,

Jaratpaymyn sýrenin.»

olyqbay tanerteng Almatygha jýrmek eken. Kileng yghay men syghay osynda jinalypty. Auyl qatyndary «jeti peri» dep at qoyghan su múrap, shóp birgәdir, sheberhana mengerushisi, mehaniyk, búghaltyr, kәssir – bәri bar. Traktorshy Ayqan dausynyng qarlyqqanyna qaramay, barqyryp әn salghan bolady. Janynda otyrghandar oqta-tekte «be-e-eu!» dep qoshemettep qoyady. Ózderi bes-alty shólmekti bosatyp tastapty. Jýk ayaqtyng astynda әli ashylmaghan tórt-bes bótelkening basy qyltiyady. Qúday kóp kórmese, ony da osy otyrghandar qúlqyndaryna qúyar.

 - Molqanjan-au, sening ining bizge de bóten emes. Shaqyrghan eken bәrimizdi de. Baryp qaytugha jaghdayymyz bar, Qúdaygha shýkir! Áytse de Sәdu, Jәpek ýsheumiz birigip «shashuymyzdy» ózinnen berip jibergendi maqúl kórdik. Jiyn-terim ayaqtalmay jatyp tobymyzben qalagha toy toylaugha ketsek, auyldyng qatyndarynyng ósegine ilinip jýrermiz taghy. Mineki, mynau jiyrma bes myng tenge. Bizding atymyzdan qúttyqtap, sәlem aitarsyz, - dep shóp birgәdir Sәlmen shal ortasynan rezenkemen buylghan eki jýz tengelikting bir bumasyn Molyqbaydyng qaltasyna salyp jatyr.

Sayat kónilderi shalqyp, әulekilenip otyrghan kókelerimen qol alysyp sәlemdeskennen keyin, shetkerirek baryp jayghasty. Kelgen sharuasyn qonaqtar ketken song yaki, erteng kelip-aq aitarmyn dep týidi. Tipti ynghayy kelmese, «jәy ghana amandasyp óteyin dep em» dey salatyn shyghar?

- Áy, bala! –dedi tórde masayrap otyrghan Jәpek shal búghan ónmendey tesile qarap. – Sen osy, kim edi әligi... Erdenmen qatar oqydyn-au deyim, shamasy? Qaysy kýni auylda jýrgenin kórdim. Esing bolsa, manyna jolamaghanyng dúrys so nemenin! Syqiyp kiyinip alypty. Auylgha kelgen song kóshege shygharda qarapayym kiyimmen-aq shyqsa bolmas pa? So jýrisinde Qúday biledi dep aitayyn, bir dókeyge jolyghyp kele jatyr ol. Ózi bir tәuir ailyq tóleytin jerde isteydi-au deymin. Shalqayyp kep amandasady kisimen. Oibay-au, ony әkimning ózi mapazdap kýtip alatyngha úqsaydy. El solay aitady әiteuir. Osy әnebir jyly jelpildep «jeltoqsangha» qatysamyn dep býkil eldi dýrliktirip edi-au sol Erden. Sonysyn estigende qalagha bala oqytpaghanymyzgha quandyq ózimiz. Ákesi de jas kýninde kiylikpeytin jerge kiyligip, bir súmdyqty bastaytyn da jýretin. Ádilet izdedim dep aitqanymyzgha kónbey, degenine jetetin. Men siyr permege bastyq bop túrghanymda,- dedi  saqal-múrt qoysa da araqtan auzy qúr jýrmeytin, kózi jyqsighan Baynazardy núsqap. ...Sonymyzgha týsip, soghymgha sep bolsyn dep soyyp әkele jatqan siyrdyng etinen auyz tiige múrshamyzdy keltirmey, Baynazar ekeumizdi әbden sandaltyp edi. Sonda ol da jerge qarap otyrghan joq, sapqozdyng derektiri bolatúghyn. Aragha týsip «bir jolgha aghayyngershilik jasap keshire ghoy,shyraghym?!», - dep barghan shaldyng sózine de qúlaq aspay kensesinen tyrqyratyp quyp shyqqan. Qúday-au, onda Sәbet ókimetining kezi ghoy. Kenshilik zaman. – Qol shashyghymen auzy-basyn sýrtkilep qaytadan jan qaltasyna saldy da sózin әri qaray jalghap әketti. Sóitip jýrgende balasy «jeltoqsanda» pәlege basy qalyp, Almatygha baryp balasyn arashalap alatyn aqsha tappay auyl adaqtap ketkenin kózimiz kórgen. Sonda deyim-au, audandyq sottan meni arashalap alyp qalghan osy Molyqbay bolatyn. Im-m! Solay,shyraghym!- dep nygharlap baryp ayaqtady sózin «búl Jәkeng sonday da erlik jasaghan» degendey synay tanytyp. Birqydyru uaqyt ótkende «negizgi aitarym búl emes eken-au» degendey: - Ol uaqta úry atansam da mening túrmysym sol Erdeninning әkesinen bar ghoy, kósh ilgeri. Ókimetting mәshiynesin mingenine maldanyp, ómir boyy qyzmette jýretindey bop dýnie jimaghan eken ghoy. Áytpese, elding bәri aitqanyn istep, aidauyna kónip túrghan sol tústa dәuletti kisiler men tamyr-tanys bolmady deysing be manayynda? Sondaylardy paydalanyp ýy túrghyzyp alar edi basy bar erkek bolatúghyn bolsa. Pensiyagha shyqqanyna birneshe jyl boldy, әli otyr ghoy sol bayaghy jarbighan eski ýiinde. «Úl-qyzym ósip kele jatyr eken-au, men de elmen qúda bolamyn-au», - dep oilamaghany ghoy,bәtshaghardyn! – Aytyp boldy bilem, Jәpek shal demin ishine tartyp aldy da qarq-qarq kýldi.

Araqtyng qyzuymen Jәpek shal bar syryn jayyp saldy. Sayat búl әngimeni búrynyraq estigen. Osydan birneshe jyl búryn sharuashylyqtar taratylyp, jer jekemenshikke bóliske týsip jatqanda ortalyqtaghy bau-baqshany búzyp, jemis aghashtarynyng shybyghyna deyin osy dókeysymaqtardyng satyp jibergenin biletin. «Jer jetpey jatyr» degen jeleumen újym bastyghyn baqshany búzugha kóndirgen de Jәpek siyaqty qazymyr shaldar bolatyn. «Bau-baqsha búzghan, qústyng úyasyn búzghan týbi jaqsylyqqa aparmaydy, rayynnan qayt, shyraghym! Daliyp jatqan qara jer qanaghat qylghannyng bәrine de jetedi. Aqymaq bolmandar!» - degen auyl qariyalarynyng sózine qúlaq aspay Molyqbay da solardyng yghyna jyghylghan. Qalghan júrttyng audandyq kәzitke jazghandarynan da eshteme ónbey, qyryq jyl jayqalyp túrghan bau-baqsha týp-tamyrymen qoparyldy.

Endi biraz otyrsa Jәpekting taghy birdemeni bylyqtyraryn týsine qoyghan újym bastyghy Sayattan kelgen sharuasyn qúlaghyna sybyrlap qana súrady. Áyeline ym qaghyp, súraghan aqshasyn bergizdi de «asyqpay-aq bir qayyrarsyn» dep kenshilik jasap, kóshege deyin shygharyp saldy.

Arada kóp uaqyt ótpey-aq, «Jәpekting balasy Tәshkendegi ózbekterding qylmysty tobyna qosylyp, isti bolypty. Jәpek bar malyn satyp, balasynyng isin sotqa jibergizbey alyp qalugha qareket etip jatyr eken» degen sybys auylgha lezde-aq tarap ýlgerdi.

Jәpek búrynghysynsha Molyqbaygha baryp, qaladaghy inisining qol úshyn beruin ótingen. Búl sharuanyng onaylyqpen sheshilmesin biletin Molyqbay da inisining uaqytsha júmyssyz otyrghanyn, isti jabu ýshin óte kóp qarajat qajet ekenin aitty shygharyp salarda. – Eng dúrysy, - dedi Molyqbay, - әligi qúrdasynyzdy kóndiriniz, balasyna aitsa, búl isti tyndyru sonyng qolynan keler? - Oibay-au, ol meni tyndaushy ma edi, Molqanjan-au?!

-  Endi qaytpeksiz?

- Áy, qúldyghyng bolyp keteyin Molqanjan, sen onan da búl sharuany Sayatqa tapsyrsang deyim. Ol sening aitqanynnan shyqpaytyn kórinedi ghoy. Týneugýni әldebir sharuamen saghan kelip jýrgenin bayqadym. Sen aityp kórseng qaytedi?

- Jәke, men sizdi týsinem, biraq... Áy, jaraydy!... Kóz aldymyzda ósken bala emes pe, Sayatqa qazir-aq baryp jolyghyp aityp kóreyin. – Molyqbay әdettegi әkki әdetine salyp dausyn soza til qata berip edi, onyng sózin anadaydan shyqqan shan-shúng aighay bólip jiberdi. Auyl adamdary «aqyl tóbe» dep ataytyn kóshening qiylysyndaghy elektr baghanynyng týbinde oiran-topyr tóbeles bolyp jatyr eken. - Jeydemning jaghasyn jyrtasyn, jiber әkenning auzyn... Bireui ekinshisine júdyryq siltep jatyp orysshalap boqtap, auzyna týsken eldegi inayat sózding bәrin aityp saldy. Taghy bireui yshqynyp kep jagha ústasyp jaghalasyp jýrgenderding birining artynan bar pәrmenimen bir tepti. Ile-shala arghy jaqtan dýkenin jauyp jatqan Qalamqastyng shanqyldaghan dausy shyqty. – Jýgermek qana kelgirler-au, qatyngha talasyp jatqanday, búlaryng ne? Ne súmdyq búl? Otyzdan asqansha osharylyp ýide otyrmay, elding erkekteri siyaqty tirshilik etsender etti, býitip masqara bolghansha! Essiz ghana qalghyr jetpegirler-au, araqty senderge beker-aq satqan ekem! Oibúi-y, betim-ay! Áy, oibay, kim bar? Óltirdi ghoy myna sorlyny! Tayaq jegennen basqasy dýrkirep qaranghygha qaray qasha jóneldi. Molyqbay men Jәpek te solay qaray elbektep keledi. Qolynan dәnene kelmese de Jәpek shal aighaylap keledi. – Ústa! Ústandar atanyng kórin úrayyndy! Býk týsip betin basyp jatqan jigitting qasyna jetip kelgende ghana bayqady: Tayaqqa jyghylghan Sayat eken. Soqqy tiygen qolyn auyrsynyp, ornynan әzer kóterilgen Sayatqa qarap túryp Jәpek shal basyn shayqady.

Sayatty qoltyghynan sýiep Molyqbay men Qalamqas ýiine qaray әketti. Jәpek sanasy sarsangha týsip, ózin mazalaghan oilardan aryludyng bir joly - Sayatpen sóilesip, sonau Almatygha barghaly túrghanda myna qyrsyqty qarashy! Áy, Qúday-ay! Jas shaghynda joqshylyqtyng taqsyretin tartyp, jetimdikting teperishin kórip edi, Payghambar jasyna jetkende endigi teperishti balasynan kórgeli otyr eken. Ekilenip dýniyening sonyna týsip, perzentteri qatarynan kem bolmay óssin dep, arpalysyp ghúmyr keshipti. Be-u, jalghan dýniye-ay, desenshi! Sýlderin sýiretip kelip esikting ilgegin ishinen ilip jatyp: «Tózim bere gór, Jaratushy iyem, endi búl esikten qansha kýn kirip-shyghar ekem?», - dedi dausy qúmygha. Kele sala kempirine sandyqtaghy jighan-tergen púlyn aldyryp, jolgha kiyetin tәuir kәstómining qaltasyna saldy. Buynyp-týiinip úzaq jolgha asyghys dayyndalghan Jәpek shal elektr jaryghyn sóndirip, terezening túsyndaghy kereuetine kelip, qisaya ketti. Kózining qiyghy aspandaghy jamyraghan sansyz júldyzdargha týsti. Neshe zaman ótti eken búl júldyzdar jaratylghaly?... 

Árneni oilap jatyp jýregi syzdady.  Basqa týsken pәleden qútyludyng joly qaysy? Týnimen dónbekship, kirpikterin aiqastyrmay tandy atyrghan Jәpek Almatygha qaray jol tartty. Jýrdek poyyz Alataudy betke alyp jýitkip keledi. Terezeden úshy-qiyrsyz, elsiz adyrlargha qarap otyrghan Jәpek shaldyng kóz aldynda qazaqy auyldyng qym–quyt qareketi qylang bergendey boldy. Sanasy sharshap-shaldyghyp, myna qúla dýzde japadan-jalghyz kele jatqanday sezingeni nesi? – IYә, tәubә! – dedi dauysy jaryqshaqtana shyghyp. Ótken iske salauat. Jalghyz-aq tilegi – pәruana sanasyn sansyratqan sharuasyn bir jaqty ete alsa jarar edi. Ol jaghy әzirge beymaghlúm. Kim biledi?... 

Abai.kz